– Айтұрған, 1985 жылы сіз басты рөлде ойнаған «Мергендер» кинодрамасы Одақ көлемінде аншлагпен өтті. «Мергендерден» кейін, 2015 жылы Әлия Молдағұлованың туған жері Ақтөбеге келіп кеттіңіз.
– Иә, қазақстандықтардың маған деген ықыласын сезінгенде, бойымды ыстық толқын қуалап өтеді: әрбір ұлттың көзінің қарашығындай көрер дара перзенттері болады. Әлиядай батыр қызының кинодағы бейнесін қайта жаңғыртуға мүмкіндік берген қазақ халқына деген алғысым шексіз.
2013 жылы Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні қарсаңында мені Астанаға шақырып, ІІ дәрежелі «Достық» орденін таққан туысқан халықтың осыншалықты зор құрметіне риза болдым. Сол кездегі Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед мырза мені сахнаға шақырып жатып: «Ол біздің Әлиямызды керемет сомдады!» деп, қазақ халқының мәдениетіне кішкентай ғана үлес қосқаным үшін маған алғыс білдірді.
– Дінмұхамед Қонаев атамыз «Қасқырдың апанын» көргеннен кейін Әлия рөлін сізге ойнасын деп тапсырма берген екен.
– Иә, солай болғаны рас. Фильмді көрген Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев бұрынғы жолдасым Болот Шәмшиевке қазақтың батыр қызы Әлия туралы кино түсіруді ұсынады. Димекеңнің «Қасқырдың апанындағы» Ажардың рөлін сомдаған актриса біздің Әлияға ұқсайды» деген сөзі сол кезде айтылса керек. Қазақтың өз ішінде Әлияны кім түсіргісі келмейді, Әлия рөлін кім сомдағысы келмейді дейсіз. Артық ауыз сөздің шығарын алдын ала сезген Болот уақытының жоқтығын айтып, сыпайы қарсылық білдіреді. Бұл уақыт киноның сценарийі дайын, тек басты рөлді сомдайтын актриса табылмағандықтан, кино түсіруді бастап кетуі кешеуілдеп жатса керек. Сонымен, арада біраз уақыт өткенде, Болот екеуміз елде жүргенде Қазақстанның Орталық комитетінен «келіп кетіңіздер» деген шақырту алдық. Қабылдау бөлмесінде отырған кезде әскери формада түскен суретті көріп, қашан түскенімді есіме түсіре алмай қалдым. Суреттегі қасы-көзі қиылып тұрған бойжеткен аумаған өзім. Тіпті ұқсастыққа басқа емес, өзім де таңғалдым.
Білесіз бе, менің балалық шағым кейіпкерімнің балалық шағына ұқсас. Ата-анам әскери қызметте болғандықтан, мен мектеп-интернаттың не екенін және онда тәртіптің қалай сақталатынын білемін. Маған «Мергендер» фильмін түсіру кезінде тәртіп көмектесті, өйткені біз бір ай бойы Алматыда тұрдық, содан кейін ұзақ уақыт түсірілім Беларусь елінде қыста, ашық далада, орман арасында өтті. Бұл айтуға ғана оңай. Әлия – тағдырлы, мінезді тұлға! 18 жасқа толып үлгермеген бойжеткен мергендерді даярлайтын арнайы топқа қабылданып, аз ғана уақыт ішінде адалдығы, табандылығымен дараланды, көзге түсті.
1985 жылдар – батыр қыздың көзін көргендердің арамызда жүрген кезі. Олардың көзі барда киноның заңына бағынып, тым әсірелеп жіберу де мүмкін емес. Димекеңнің алдынан шыққан соң Әлиямен бір ротада болған жауынгерлерді іздеп, КСРО Қорғаныс министрлігіне сұрау салып, Әлияның серігі Надежда Веткинаны таптым. Фильмде оның рөлін Марина Яковлева ойнайды. Комбат Федор Моисеевичті Қорғаныс министрлігі арқылы іздеп сұрау салсақ, ол өзіміздің Бішкек қаласында, бізбен бір ауданда тұратын болып шықты.
– Әлияның өмірдегі болмысынан алыстап кетпеуіңізге Федор Моисеевичтің ықпалы болғаны анық. Дегенмен, түсірілім кезінде Әлия образының сізге сыр ашпай, ішін бермей қойған кездері болды ма?
– Әрине Әлияның «Бауырлар, жауынгерлер, соңымнан еріңдер!» деп алға шығатын кезі бар ғой. Жалпы, Әлияның қысқа ғұмырында мұндай жауапты кезең үш рет болыпты. Федор Моисеевичпен әңгімеден кейін Әлия образы маған жақындай түсті.
Федор Моисеевичпен «Мергендер» фильмінің кеңесшісі болды. Ол дайындық барысында Әлияның мылтықты қалай ұстағанын, оның басын қалай бұрғанын егжей-тегжейлі айтып беретін. Ол өмірдегі Әлияның өте нәзік екенін, айтқанынан қайтпайтын қайсар мінезді екенін, бойы менен биігірек екенін айтып отыратын. Соңғы демі үзілгенше араласып тұрдық, мені Айтұрған демей Лиечка дейтін. «Екі тамшы сияқтысыңдар. Менің Лиечкамның рухы сенің жүрегіңе келіп дамылдаған шығар» деуден танбай кетті.
Қазақ халқының ұлы қызы Әлияның менің бейнеммен байланыстырылғанына өте қуаныштымын. Менің фотосуретім мерейтойында шыққан кітапта екенін білемін, сонымен қатар Ақтөбедегі музейінен де суреттерімді көрдім. Дегенмен, ырымшыл халықпыз ғой. Ұлы Отан соғысы шейіттерін еске алған шерулерден өзімнің суретімді байқап қалған кезде бойымда аздап қорқыныш сезімі пайда болады.
– «Мергендердің» көп бөлігі –Белоруссияда түсірілгенін білеміз. Фильмнің режиссері, сол кездегі жұбайыңыз Болот Шәмшиев түсірілу алаңында сізді отқа да, суға да салған деседі. Сол рас па?
– Жалпы, Болот менің Әлия рөліне бекітілуіме қарсы болды. Артық әңгімеден мені де, өзін де қорғағысы келді. Кейін келісім беруден өзге жол қалмағасын Әлияны жоғары деңгейде сомдауым үшін барын салды.
Белоруссияға келген кезде біз кішкентай балаларымызбен офицерлер үйіне, қалған актерлер болса жоғары санатты қонақүйлерге жайғасты. Болот осы шешімі арқылы менің режиссердің жұбайы ретінде берілетін артықшылықтарды тыйып тастап, маған артығырақ көңіл бөлініп кетуіне жол бермеді. Түсірілім біткен соң өзге әртістер дүкен аралап, дәмханаларға кеткенде менің «екінші ауысымым» – балаларымның күтімі басталатын. Кешкі сағат 9-дан кейін біз орналасқан офицерлер үйінде жарық сөндірілетін. Оған дейін балаларды жуындырып, киімдерін дайындап, тамақтарын беріп үлгіруім керек. Ал таңғы 5-те киноға түсірілім басталады. Сыртта – 40 градус аяз. Кино ашық алаңда немесе орман ішінде түсірілгендіктен, ауаны жылыту үшін техниканың көмегін пайдаланатын. Түсірілім барысында 2 сағаттай қар астында жатқан кезім де болды. Қиындықты жастығым, сосын 18 жасында қыршынынан қиылған Әлияға деген махаббатым жеңіп шықты деп ойлаймын.
– Кейін, бергі жылдары қазақ бауырлар мені Әлияның образында қабылдауына қандай жағдай себеп болды деген сұраққа жауап іздеген шығарсыз...
– Кейде, сол сұрақтың жауабын әлі күнге дейін іздеймін. Дайындық барысында Әлияның өмірін, ерлік жолын көп зерттедім, елге жазған хаттарын оқыдым. Оның жазған әр хатының әр жолындағы жасырынған сезімдерді іздедім, жүректің сүзгісінен өткердім. Әлияның елге жазған әрбір хатынан таным көкжиегін, оның қазақ еліне деген махаббатын, оның армандарын көрдім. Көзін көрген қарулас жолдастарынан Әлияның көп сөзді емес, ұстамды және алған бетінен қайтпайтын мінезді болғанын, Әлияның дәл сол сәтте басқа жолмен жүре алмайтынын түйсіндім. Бұл – оның тағдыры.
Мен Әлияның қағаздағы өмірін зерттеп қана қоймай, соның кейпіне түсіп, көркем фильмдегі «майдан даласына» шықтым. Әлия кигендей ауыр шекпендерді, ауыр аяқкиімдерді киіп, зіл батпан қаруды асынып, қақаған қыста, шіліңгір шілдеде жер бауырлап жатып, «жаумен соғыстым». Сол образда фильмге түскенде тұтас жан-жүйеммен, санаммен Әлияның рухымен, Әлияның образымен өмір сүргенім соншалықты, оның бейнесі жүрегімнің бір қалтарысына қалып қойды: Әлия мен үшін жай ғана кейіпкер емес, соғыс жылдары қару асынған көп жауынгердің бірі де емес. «Әлияның өмірбаяны бір атылған оқ сияқты қысқа» деп жазған бір автордың сөзі менің кейіпкерімнің тағдырын тура суреттеген секілді. Ол өз отанын, өз елін, өзінің туған-туыстарын шексіз жақсы көрген, жүрегі нәзік, көңілі үмітке толы әдемі бойжеткен еді, ол соғыста жүр екенмін деп өзінің нәзік болмысын жоғалтқан жоқ, жаны мен арының тазалығын сақтады.
Бүгінде үйімнің төрінде Әлияның суреті тұр. Оны маған белгілі қырғыз кинорежиссері Мелис Убукеев сыйлады. Авторының кім екені есімде жоқ. Қазақстандық «Кеш You» тобы «Мергендер» фильмінің кадрларын пайдалана отырып, «Әлия» әніне бейнебаян түсіргенін алғаш рет Чехияда жүргенімде көрдім. Әншілер менің электронды поштамды тауып алып, клипті жолдапты. Бейнебаяннан осыдан отыз жылға жуық уақыт бұрын Әлияның рөліндегі өзімді көргенде жанарыма жас үйірілді. Фильмді түсіру барысында өзім ғана білетін қиындықтар, сағаттап қар астында жатқан сәттерім еске түсті. Әлияның образына ену де, ол образдан шығу да әлі күнге дейін қиын. Қазақ көрермендері арасында мені Әлияның образынан шығарғысы келмейтіндердің көп екенін Қазақстанға келіп-кетіп жүргенде байқадым. Батыр қыздың образына тым тереңдеп еніп кеткенімді кейін түсіндім.
– «Ыстықкөлдің алқызыл қызғалдақтары» сіздің кинодағы дебюттік рөліңіз болыпты. Жалпы, сіз кино әлеміне қалай келдіңіз?
– Киноға кездейсоқ келдім. Бала күндегі киноға қатысты түсінігім ауыл клубындағы кино деңгейінен әрі асқан жоқ. Әжем адуынды кісі болатын, қыз балаға тән әдеп этикасын әжемнен үйрендім. Әр жексенбі сайын ауылдағы клубқа жетелеп алып келетін. Түрлі үйірмелерге апарды, қысқасы топ жарып шығуыма мүмкіндік беретін таланттың жасырынып қалуына, жоғалып кетуіне жол бермеді. Жоғары сыныпта оқып жүрген кезде Фрунзе (қазіргі Бішкек) мен оқып жүрген мектепте «Қырғызфильмнің» режиссерлерінің көмекшісі келді. Сол кезде жоспарда тұрған «Ыстықкөлдің алқызыл қызғалдақтары» киносына бота көзді, қасы-көзі қиылған, қап қара, ұзын бұрымды қыз бала керек екен. Мектепте көркемөнерпаздар үйірмесінің белсенді мүшесі ретінде, ұстаздарым мені ұсынды. Қызықтың көкесі ата-анамның қарсылығынан басталды. Ашуға булыққан әкем алғашқы күндері әлгі режиссерлерді үйдің табалдырығынан да аттатқан жоқ. Арадағы ұзақ әңгімеден соң әкейдің қабағындағы сең сөгілді, батасын берді. Бала күнімде Шығыс тілдері институтына оқуға түсуді армандадым.
Анам инженер-сәулетші болуымды қалады. Бірақ тағдырдың жоспары басқа болып шықты. Тағдырыңды алдын ала болжап, өзің белгілеп алған шеңбермен жүру мүмкін емес екен. Алғашқы махаббатым, ұстазым Болот Шәмшиевпен кездестім. Махаббатыма да, өнерге де адал болдым.
Қазылар алқасының төрағасы Сергей Бондарчук Тбилисидегі Бүкілодақтық кинофестивальда маған «Ең жақсы дебют үшін» сыйлығын тапсырған кезде: «Мәңгілік кино әлеміне қош келдіңіздер!» деген болатын. Менің кинодағы өмірім осылай басталды. Сол кинодағы Қалыча арқылы мен өзімді ойнадым. Менің жастығымды ескерген режиссерлер кино түсіру барысында менің мінезіме лайықтап, сценарийге өзгерістер енгізді. Адал, аңғал және еліктей ғана қыздың әрбір қимылы табиғи болып шықты. Басқаша мүмкін емес еді.
– Осыған дейін Болот Шәмшиевпен кездескен кезде ортақ перзенттеріңіз Шыңғыс пен Сүйеутай жайлы айтқан еді. Балаларыңыз туралы айтыңызшы...
– Балаларым әкесі тәрізді киноның айналасында жүретін шығар деп ойлайтынмын. Көзін ашқан күннен бастап киноның асүйінде, кинофестивальдарда жүрді. Тіпті ұлымыз әкесінің «Қасқырдың апанында» Самат пен Ажардың ұлы Бектұрды экрандады. Орта мектепті тәмамдап, қолына аттестат алған күні басқа саланы таңдайтынын айтты. Ал қызымыз лингвистика жағына кетті. Қазіргі қызметі – халықаралық ұйымдарда.
Балаларымның актерлік кәсіпті таңдамағанына бір жағынан қуанамын. Ал мен актриса болу арқылы өз өмірімді бос өткіздім деп ойламаймын.
– Әрбір тұлғаның жұлдызды сәті болатынын ғылым жоққа шығармайды. Жұлдызды сәтіңіз жарқырап тұрған кезде шетелге кеттіңіз, болмысыңызға мүлдем жат ортаға түстіңіз. Айтұрған Темірова өзін өзі жоғалтып алады деп қорыққан жоқсыз ба?
– Бұл – тағдыр. Тақырыпты тереңдетпеуіңізді өтінемін. Жаңа ортаға бейімделу үшін көп уақыт керек болды. Балаларым мен әкелерінің арасының алыстап кетуіне жол берген жоқпын. Балаларым әкесін Құдайдың жер бетіндегі көлеңкесіндей көрді.
Қазіргі жолдасымның көмегімен жаңа ортаға бейімделу кезеңі маған қиын соқпады. Алғашқы уақытта Өзбекстанда тұрдық. Содан соң Қырғызстанға қайтып келдік. Содан соң Чехияға Брно қаласына түпкілікті қоныс аударуға шешім қабылдадық. Бірақ бұл туған ел, туған жерден мүлдем шеттеп қалды дегенді білдірмейді. Жылына бір рет жазғы уақытты отбасыммен, немерелеріммен бірге Ыстықкөлдің жағасында өткеремін.
– Сіздің кинодағы тәжірибеңіз бай. Біздің елде актерлер тәжірибе жинаған соң киноға қарай ауысып жатады. Кино түсіру, режиссураға ауысу жоспарда жоқ па?
– Актердің режиссерлікке ауысуы – қалыпты құбылыс. Актер режиссерлікті түсіру алаңында жүріп үйренеді. Бұл арман менде де бар. Бірақ өзімді режиссер емес, сценарист ретінде сынағым келеді. Қазір менің қолымда үш сценарий бар. Тіпті экрандауға демеуші де табылды. Айтпақшы, бұрынғы жұбайым Болот Шәмшиевке бұл туралы айтқанмын. Талабымды қолдады. Ақыл-кеңесін берді. Қазір киноның өзі коммерцияға айналып кетті. Киноның дәмін тұнығында татқандықтан, әз өнерді коммерцияға айналдыруға дәтім барар емес.
– Тағдырға сенесіз бе?
– Мен өзім табиғатымнан оптимистпін. Қандай жағдай болсын, бәрі жақсы болатынына, тағдырға, тіпті мені қоршап, қорғап жүретін періштелердің бар екеніне сенемін. Тағдырдың маған деген қабағы оң болды, жолымды жақсы адамдармен түйістірді. Халық жадында қырғыз кереметі дәуіріндегі фильмдердің актрисасы ретінде қалғым келеді.
– Қырғыз киноларына қатысқыңыз келе ме?
– Соңғы жылдары мен үш фильмде ойнадым, оның ішінде шебер Геннадий Базаровтың екі фильмі: «Періште күні» және «Қарагыз». Соңғысы, айтпақшы, Ялта кинофестивалінде Гран-при алды.
– ХХ ғасыр басында өмір сүрген Кеңес киносының жұлдызы Татьяна Окуневская Гедда Гублерді ойнауды армандағанын айтыпты. Қазір шетелде, елден жырақ жүрсіз. Таңдауыңызда қырғыз-қазақ тарихында өзіндік орны бар Ана бейнелеріне орын бар ма?
– Білесіз бе, жас күнімнен маған осы сұрақ жиі қойылды. Ертеректе Қасымалы Баялиновтің Ажарын ойнағым келетінін айтатынмын. Бүгінде біздің елде фильмдер түсірілмей жатқан кезде және актерлер жұмыссыз қалғанда аспандағы айға қол созып армандай алмаймын.
Жақында Президенттеріңіз Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» деген тақырыппен жарияланған мақаласында көркем және деректі тарихи туындыларда мемлекеттілік және мемлекетшілдік идеясы әрдайым көрініс табуы қажеттігін айтты. Осыған дейін Қазақ хандығына қатысты киноларды қарап шықтым.
Қазақтың кино индустриясы жаңа жобалар бастап жатқанын алыста жүрсем де естіп жатырмын. Мәңгілікке жас болып көрінгісі келетін, косметикалық оталардың көмегімен жасын жасыратын актрисалардың қатарынан емеспін. 18-30 жастағы жас қыздар мен келіншектерді ойнауға жасым өтіп кетті. Бірақ қазақ-қырғыз тарихи жанрындағы, қазіргі замандағы орта жастағы ана немесе қазіргі заманғы әйел бейнесін сомдауға қазіргі жасым да, сымбатым да мүмкіндік береді. Тарихи жанрдағы жаңа жобаларыңызда қазақ хандарының сенімді серігіне айналған Аналар бейнесін сомдауға дайын екенімді газеттеріңіз арқылы көрермендерімді құлағдар етіп қойғым келеді.
Шындығында, кез келген актриса үлкен рөл ойнауды, образ жасауды, тұлғаны бейнелеуді армандайды. Бірақ мен бұрын ойнаған рөлдеріме өкінбеймін. Олардың барлығы мен үшін өзгелерден қымбат, тіпті бәрі бірдей сәтті болмаса да, мен оларды өте жақсы көремін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
