Фильм экранға шыға салысымен, сынның астында қалғанын кейін ес білген кезде сезіп жүрді. «Қазақфильмге» Нұрлан Санжарға, өзге кейіпкерлердің атына жазылған хаттарды пошташылар қаппен тасыпты. Сұлтан – М.Көкенов, Жанар – Г.Құрабаева, Жантас – Е.Құрмашев қазақ киносы көгінде жарқ етті де жоқ болды. Кино арқылы КСРО емес, Еуропа мен Батыс елдеріне танымал болған балалар түсірілім біткен соң бір-бірімен кездеспеген. Бір-бірін іздемепті де. Себебі белгісіз. Белгілісі – Сұлтан – Марат медицина институтында оқып жүргенде белгісіз жағдайда қаза болса, Жантас – Ерлан айдың-күннің аманында жоғалып кетті. Жантас пен Қожаның жүрегін жаулап алған Жанар сұлу – Гүлнар Құрабаева мүлдем басқа салаға кетті. Көрермендерінің санасында Голливудтың жұлдыздарына тән тісі және күлкісімен таңбаланып қалған кішкентай жұлдыз мектепте, кейін жоғары оқуы орындарында оқып жүрген кезінде де жан-жақтан келген шақыртуға да келісімін бермеген. Тек Еркін Рақышевтің «Менің де атым Қожа» түсірілімі кезінде бас кейіпкерлер – Нұрлан Санжар мен Гүлнар Құрабаеваның бірер минуттық кездесуіне ғана мүмкіндік берген. Бірақ кездесу аяқтала салысымен Нұрлан-Қожаға бұдан былай өзін іздемеуді өтініпті. Кейін Гүлнармен кездесіп, себебін сұрағанымызда «Мен бұл киноға балалық қызығушылықпен ғана түсіп қалдым. Казір киноға кім түспей жатыр? Менің бір кездері сол кинода ойнағанымды жалғыз ұлым да білмей келді. Білгенде таңғалғанын жасырмады» дейді.
1960-1970 жылдары «Менің атым Қожа» төңірегіндегі мылтықсыз майданның БАҚ бетіндегі дүмпуі Канн фестивалінде жүлделі орын алып келген соң ғана бәсеңсіпті.
Канн жүлдесін алуға Абдолла мен Бердібек емес, «Қазақфильмнің» басшылары барғанын қос тарланның сарқытын ішіп, қолына су құйған балалар ақыны Сейфолла Оспан айтып берді. Ағамыздан естіген естелікті әрі қалай жылжытсақ, Каннда үндінің белгілі режиссері Радж Капур киноны көріп, Бердібек пен Абдоллаға қатты ықыласы түсіпті. Еліне барған соң Абдолламен бірге жұмыс істеуге ықылас танытып, Мәскеудегі Үндістанның елшілігі арқылы шақырту жіберген. Бірақ біздің жақта кейбір адамдар сол кезде жер басып жүрген Қарсақбаевтың әлдеқашан «о дүниелік» болып кеткенін айтып, сыпайы түрде қарсылық білдірген. Бірақ өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам. 1970 жылдары Ташкент қаласында өткен кезекті өнер фестивальдерінің бірінде Радж Капур мен Абдолла Қарсақбаев аяқастынан кездесіп қалған. «Өлді» деуге қимай жүрген әріптесінің жер басып, тірілердің қатарында жүргеніне аң-таң болған үнділік режиссер «Жерден шықтың ба, көктен түстің бе, сен туралы «өліп қалған» деген жаманатты хабар Үндістанға жетті ғой» деген екен...
* * *
– Екеуінің құшақтасып түскен суреті «Жаңа фильм» журналының басты бетінде жарияланды. Іздестірсеңдер, ұлттық кітапханада сақталуы әбден мүмкін. Оны іздеп, кітабыма қолдануға менің денсаулығым көтермеді. Абдолланың тума таланты тек бізде ғана емес, орыс режиссерлерінің де қызғанышын тудырды. Жұмыс бермеді немесе талантының бар қырын ашып танытуына мүмкіндік бермеді. Абдолла мен Бердібек ағаларымыз тақырыпқа, сценарийге «ашығып өлді», – дейді Сейфолла аға.
Сейфолла ағаның айтып өткеніндей, Абдолла Қарсақбаев пен Бердібек Соқпақбаевты таныстырған белгілі жазушы Тахауи Ахтанов екен. Бірі кинодағы, екіншісі әдебиеттегі екі алыптың арасындағы жағдай, бастапқыда тұлғалар арасындағы теке-тіреске көбірек ұқсап кетіпті. Кинорежиссер Абдолланың шығарманы киноға бейімдемек болған әрекеттері асау мінезді Бердібекке ұнамайды. Екеуі де ашық күнде найзағай ойнатып жіберетін мінездің адамдары. Іс насырға шауып, екі тұлға екі жаққа айырылысуға шақ қалғанда Тахауи Ахтанов Бердібекті сабырға шақырып, екі тұлғаны мәмілеге келтірген екен.
Айтпақшы, Абдолла Қарсақбаевтың келіні Майра атасының көзін көрмесе де, көзкөргендерден естіп келе жатқанын айтады. Атасының мемлекет көлемінде тойланбай қалған, аталмай қалған мерейтойларын отбасылық деңгейде өткеріп, туған жерінде кездесулер өткізіп жүрген, Радж Капур мен атасы арасындағы басталып барып үзіліп қалған шығармашылық байланысты қалыпқа келтірмек болып шапқылап жүрген осы кісі. «Мамандығым журналист болса да, өмір мені киноға алып келді. Келін болып түскен үйімде күндіз-түні тек кино туралы әңгіме айтылатын. Отбасымның өмірлік мұраты менің де ұстанымыма айналып, продюссерлік салаға бет бұрдым. Бұл алдында қызмет істеп үлгермеген атама деген құрметтен туған шығар. Қазір үнді актерлерімен шығармашылық байланыстамыз. Олардың бір тобы елге келіп, Үлкен Алматы көлі, Көлсай маңындағы көрікті жерлерді қосымша көріністер үшін киноға түсіріп жатыр. Үндістанға барған сайын атамның аруағымен тілдескендей боламын», дейді Майра Қарсақбаева.
* * *
Белгілі ғалым, журналист Уәлихан Қалижан осыдан біраз жыл бұрын Парламент қабырғасында жүргенде Үкіметке сауал жолдап, Абдолла Қарсақбаевтың 85 жасқа толатынын, 60, 70, 75 жылдық мерейтойлары да атаусыз қалғанын еске салған.
Бірақ депутат көтерген мәселе Абдолла Қарсақбаев туралы Алматы мен Нұр-Сұлтан қалаларында бір-екі рет кездесу өткізумен ғана тәмамдалды. Осыдан бірер жыл бұрын кино кейіпкерлеріне арнап Алматы мен елорда саябақтарында ескерткіш қойылады деген әңгіме шыққан. Бірақ әңгіме айтылған күйі, қазан жабылған күйі қалды. Мемлекеттік деңгейде мәселе көтерген Уәлихан Қалижанның пікірі бүгін де өзгермеген.
– Уақытпен бірге жаңғыратын дүниелер болады: «Менің атым Қожа» да сондай дүниелердің қатарында. Фильмнің жарты ғасырлық мерейтойы біздің мемлекетімізге керек еді. Балаларымыз Батыстың дүниелеріне мойын бұрып бара жатыр. Балаларымызды жарты ғасырдан бері Қожамен алдап келеміз. Қожаның орнын алмастыратын жаңа туынды келген жоқ. Демек, фильм әлі де талай ондаған жылдар бойы өзінің тұғырынан түспейді. Жарты ғасырлық мерейтойына фильм кейіпкерлерінің ескерткіштерін сомдап, Алматы мен Нұр-Сұлтан қалаларының көрікті жерлеріне орнату керек, – дейді.
* * *
Фильмнің өкіл әкелері Қарсақбаев пен Соқпақбаев арамызда жоқ. Қосалқы режиссер Тұрар Дүйсебаев та өмірден озып кеткендіктен киноның жаңғырығын естеліктерден ғана іздейміз.
Кинодраматург Ольга Бондаренко өзінің естеліктерінде Абдолла мектеп директорының рөлiне белiнен жарақат алып, мүгедек болып қалған Кененбай Қожабековті алмақ болған шешімін естіген кезде: «Абдолла, «Қожа» – көңiлдi фильм. Ал Кененбайдың көзiнде мұң бар ғой» деп қарсылық білдіргенін еске түсірген. «Абдолланың маған қалай қарағанын көрсеңiз?! Ызалана жалт етiп, сұмдық жек көре қарады. Аздан кейiн көзқарасы өзгерiп: «Түсiнiгiң бар ма десем, сен де осындай ақымақ па едiң?» дегендi аңғартып тұрды. Мен ұялғанымнан екi қолыммен бетiмдi бастым. Шынында да, ақымақтың сөзiн айтып тұр едiм. Тағдыр тәлкегiмен мүгедек болып қалған Кененбай барлық фильмдерде бiрдей ойнай алмайтын. Ұлы актер үшiн бұдан өткен азап жоқ. Мына жерде Кененбайды ойнатудың сәтi түсiп тұр. «Осыны да түсiнбейсiң бе?» деген көзқарасы едi бұл Абдолланың. Шын талантқа, досқа деген адалдықтың белгiсi едi» («Қазақ киносының құла-герi». «Бiлiм», 2007 жыл) деп жазады.
Бұл – аталған киноның бізге белгілі тұстары. Белгісіз сәттерінің құпиясын тарих ішіне бүгіп жатыр. «Бердібек Соқпақбаев пен Абдолла Қарсақбаев кімнің жолын кесті, қазақ ортасы олардың мерейтойларын атап өтуге неге құлықты болмады?» деген сұрақтарға іздеген жауап жоқ әзірге. Сейфолла ағамыз айтып өткендей, партиялық БАҚ-тың қатал сынына ұшыраған Абдолла уайымға салынып, ең әдемі тақырыптардың бірі революциялық тақырыптарға ауысты. Алайда ол жақта оны үлкен қиындықтар күтіп тұрды. «Қилы кезеңде» фильмі көрерменге жол тартпай сөреде ұзақ жатты. Ал режиссер уайымға салынып, қайғы жұтты. Осының барлығы оның өмірін қысқартты. Ол өмірден ерте озды. Ал фильмнің әлі күнге дейін қошеметке бөленіп, сахнадан түспей келе жатқанын түсіну, фильмнің сәтті шығу себебін білу үшін жазушы неге басты кейіпкерді Қожа деп атады деген сұраққа жауап іздеу керек. Белгілісі – фильм дүниеге келген жылдар – қазақ өнері үшін жылымық сәуле пайда болған кезге тура келді. Бірақ соған қарамастан, қазақ жерінің жүрегі – тың игеру жолында ханталапайға түсті. Шәмші Қалдаяқов пен Жұмекен Нәжімеденов «Менің Қа-зақстанымды» жырлады. Мәскеуде Мұрат Әуезов бастаған қазақтың оқығандары «Жас тұлпар» болып дүбірледі. Бердібек пен Абдолланың Қожасы «Елдің, жердің иесі – Қожасы менмін» деп қасқайып шықты. Қазақ жерінің Қожасы коммунистік жүйенің қатып қалған шекпеніне сыймады. Ол еркін қазақтың ХХ ғасырдағы бейнесін сомдап шықты. Фильмнің басты кейіпкерін бейнелеген Нұрлан Санжар айтқандай, ХХ ғасырда өмір сүрген Қожа өз миссиясын 100 пайыз атқарып, ХХI ғасырға сүрінбей, ентікпей өтті. Қожа қазақ баласына әлі күнге дейін керек. Қоғам оған балама болатын, ығыстырып шығатын кейіпкерге толғатып жатыр: Өмірге келетін шарана-үміт Қожа сияқты қалыпқа сыймайтын бұзық, қайсар бола ма, жоқ технология тілін шыр айналдыратын интеллектуал бола ма, ол жағы бізге белгісіз. Бірақ дәл қазір ғаламдану заманында, мәдени құндылықтар интеграцияның екпініне жұтылып бара жатқан заманда Ел иесі, Жер иесі – менмін деп тұратын қайсар Қожа керек болып тұр.
