Соңғы екі жыл ішінде елімізде 83 судья түрлі себептермен қызметінен босатылып, біразының лауазымы төмендетілген. Бұл сан бұрынғы жылдармен салыстырғанда 4 есе көп. Ал 2021 жыл басталғалы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің ұсынысымен 2 судья қызметінен кеткен. Жалпы, соңғы бес жылда сот жүйесінің 17 өкілі сыбайлас жемқорлыққа барғаны үшін жауапқа тартылған. Кәсіби жарамсыздық, теріс қылық жасау, Әдеп кодексін бұзу, жемқорлыққа жол беру, оның ішінде пара алу – сот жүйесіне кір келтіріп жүргендердің жиі ұрынатын қателіктері, міне, осылар.
Судьялық қызметінен кеткен сот билігін атқарушының бірі – Риддер қалалық сотының төрағасы Ғ.Оспанова. Бұл қызметті соңғы 18 жыл бойы атқарып келген төрағаға Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесі жанындағы Сот жюриінің шешімімен жұмыс орнын босатуға тура келген. Ал бұл ұсынысты жасаған орган – Шығыс Қазақстан облысы бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет. Басты себеп – лауазымдық міндеттерін тиісінше орындамаған, атап айтқанда, қалалық сот кеңсесінде құқық бұзушылықтарға жол берген.
Екіншісі – Павлодар облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының төрағасы Т.Тағажай. Пара алды деген күдікке ілінген сот төрағасын қызметінен босату туралы Жарлыққа Мемлекет басшысы қол қойған болатын. Талғат Тағажай сот этикасына қайшы келетін теріс қылықтар жасағаны және сот процесіне қатысушылармен процессуалдық емес қарым-қатынасқа түскені үшін жұмыстан шығарылды.
«Лауазымды тұлғаның ірі мөлшерде пара алғаны» туралы ақпарат өткен жылы наурыз айында әлеуметтік желіні шарлап кеткен болатын. Кейіннен Павлодар облысы бойынша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет бұл дерек бойынша сотқа дейінгі тергеудің басталғаны туралы хабарлады. Осыдан кейін судьяның өкілеттіктері бірден тоқтатылған еді. Аталған қызметінде екі жыл ғана тұрақтаған ол осы лауазымға тағайындалғанға дейін Павлодар қалалық сотының төрағасы болып қызмет атқарған екен.
Соңғы 2-3 күн бойы әлеуметтік желінің «көрігін қыздырып» жүрген ақпараттың бірі – шығысқазақстандық 4 судьяның жемқорлық әрекетіне қатысты. Оның ішінде Өскемен қаласының №2 сотының төрағасына тағылған «сот ғимаратында пара алған және спирттік ішімдіктер ішкен» деген ауыр айып. Бұл келеңсіз оқиға осыдан үш жыл бұрын болғанымен, БАҚ 4 бірдей судьяның қызметінен кеткенін күні кеше болғандай жеткізді.
Жоғарғы Сот баспасөз қызметінің хабарлауынша, тәртіптік комиссияның 2018 жылғы 21 желтоқсандағы шешімімен 4 судья – Өскемен қалалық №2 сотының төрағасы Қасымов, Аргимбердина, Қайролдина және Глубокое аудандық сотының судьясы Әміровті қызметінен босату туралы ұсыныс берілген. Президенттің 2019 жылғы 20 ақпандағы Жарлығына сәйкес олар теріс қылық жасағаны үшін атқарып отырған лауазымдарынан босатылған.
Агенттік сот жүйесіндегі жемқорлыққа тосқауыл қою мақсатында алдын алу сипатындағы іс-шараларға ерекше мән беріп, бұл бағыттағы жұмыстарды белсенді қолға алып келеді. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 200-бабы шеңберінде сот жүйесінде теріс қылықтарымен «танымал» болып жүргендер мен Әдеп кодексін өрескел бұзатындарға тәртіптік сипаттағы шаралар да жиі қолданылып келеді.
Судьялардың тәртіптік жауапкершілігін арттыру мақсатында еліміздегі сот жүйесінде атқарылып жатқан жұмыстар да аз емес. Мәселен, жаңа судьяларды іріктеу мақсатында тиімді HR технологиялар енгізілді, судьялардың біліктілігін бағалаудың жаңа институты – Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссия құрылған, кадрлық резерв жасақталып, судьяларға қойылатын талап күшейтілген. Кейінгі 3 жылда сот жүйесінде бірқатар қанатқақты жоба іске асырылып, 22 заң жобасы әзірленген.
Соңғы екі жылда судьяларды іріктеу процесі де біршама өзгеріске ұшырады. Сот билігін атқарушылардың жұмысын бағалау қайта қарастырылды. Мәселен, облыстық соттардың алқа төрағаларын іріктеудің конкурстық тәртібі енгізілді. Соның нәтижесінде сот төрағаларының осы лауазымда екі мерзімнен артық отыруына шектеу қойылды. Бұл да жүйедегі жемқорлықты жоюға бағытталған жұмыстардың бір парасы.
Айта кетерлік тағы бір жайт – судьяларды аттестаттауға қатысты. Өткен 2020 жылы осы жаңа әдісті қолданған кезде аттестаттауға қатысқан 377 судьяның 11 пайызы сынақтан сүрініп, өте алмаған. Биыл жыл соңына дейін тағы 260 судья аттестаттаудан өтеді деп жоспарланған. Осылайша, 2021 жылы судьялардың 84 пайызы толықтай тексеруден өткізілмек.
Судьялардың қатарын жемқорлардан тазарту, соттарды біліктілігі жоғары кадрлармен қамтамасыз ету секілді маңызды міндет биік мінберлерден жиі айтылады. Халықтың сотқа деген сенімін арттыру – сот төрелігі жүйесінің басты басымдығы екенін жиі қайталайтын Жоғарғы Сот төрағасы Жақып Асанов та бір сөзінде: «Сот жүйесі уақыт талабына сәйкес дамуға тиіс. Реформа жайдан-жай жүргізілмейді. Егер судьялар әділдік пен заңдылықтың ең негізгі қағидаттарын бұзатын болса, біз оған көндіге алмаймыз. Сондықтан да сот корпусын заң саласы бойынша кәсіби маман болып қана қоймай, жоғары деңгейдегі ұйымдастырушылықтың, мәдениет пен жауапкершіліктің эталоны болуға үндеуден жалықпаймын. Бұл қасиеттер – өз еліміздің азаматы және шынайы патриоты ретіндегі жетістіктеріміздің кепілі» деген еді. Алайда, сыбайлас жемқорлық әлі күнге дейін сот жүйесіне деген сенімге селкеу түсіріп отырғанын жасыра алмаймыз. Дәл осы фактор судьялардың беделіне нұқсан келтіріп, әділетті қоғам құрамыз деген қадамға тұсау салып тұр.
Фемиданың барлық қызметкері ең бірінші заңдылықтың сақшысы болуы керек. Бірақ осы «керек» пен «қажеттен» аспайтын сөз жүзіндегі реформалардың шынайы өмірден тым алшақ болуының себебі неде? «Белсенді жүргізіліп жатыр» деген «тазалау жұмыстарының» нәтижесі неліктен көрінбейді? Жоғарыда сөз еткен екі судьяның «көрсеткіші» өзгелерге сабақ бола ма? Жоғарғы Сот басшылығы осындай оқиғалардан кейін судьяларға деген қалыптасқан теріс көзқарасты өзгертетіндей түбегейлі шешім шығаруға дайын ба?
Міне, осындай жұртшылық көкейінде жүрген судьялардың әдепсіздігі мен жемқорлығы үшін жауаптылықты күшейтуге қатысты сұрақ көп.
