Қазаққа тән ірілік

Оған арысын алмағанда, Қазақ хандығы құрылған тұстағы тұғырлы тарихты еске алсақ та жеткілікті. Аға сыйлаудың аса бір символдық үлкен үлгісін хандықтың іргетасын қалаушы қос сұлтан Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпаларымен Шу өңіріне келіп қоныстанып, бүгінгі қазақ мемлекетінің негізін көтерген ұлы тарихи оқиғадан көруге болады. Шу бойы мен Қозыбасыда жиылған құрылтайда Керей сұлтан ақ киізге көтеріліп хан сайланады. Жалпы бұған дейінгі хандық биліктің әкеден балаға мирас болып келгенін ескерсек, Дешті Қыпшақтың билеушісі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан нағыз тақ мұрагері болуы тиіс еді. Алайда жасы үлкенді сыйлау­дан, соған құрмет көрсетуден туған әдеп бойынша Керейдің жасы Жәнібектен үлкендігі ескеріліп, Керей сұлтан қазақтың тұңғыш ханы ретінде Алтын таққа Жәнібек сұлтанның іні ізетімен жайғасады.

Жуырда белгілі журналист Бекен Қайратұлы ағамыздың газе­тімізде «Қазақ­тың алыптары» де­ген атаумен айтулы мақаласы («Egemen Qazaqstan», 14 сәуір 2021 жыл) жарық көрді. Атақты балуан Қажымұқан Мұңайт­пасұлының туғанына 150 жыл толуына орай жазылған жазбада даңқты күш аталары, сал-серілер Балуан Шолақ, Иманжүсіптермен ба­луан Қажымұқан іні арасындағы ізет, қазақы кең мінез керемет көрініс табады. Аталған мақала сол Балуан Шолақ, Иманжүсіп, Қа­жымұқандар сынды байырғы балуандардың бойындағы мәрттік, жігіттік, пара­саттылық сияқты ерекше қа­сиеттер бүгінгі қазақ азаматта­рында қан­шалықты бар деген сауалға же­теледі. Өз кезегімізде бұл сұраққа жауап іздеп, арғы-бергі оқиғаларды ойша сараладық.

Бәсе, бар еді ғой дедік бір кезде. Есте­ріңізде болар, осыдан тура бес жыл бұрын ережесіз жекпе-жектен WBK тұжырымы бойынша Қытайдың Шан­хай қаласы маңында халықаралық турнир өткен жоқ па еді? Рас, баланың қай жылағаны есте қалады демекші, қай турнир есте қалады дерсіз, бірақ бұл турнирдің аңызын әлем әлі күнге дейін ауызының суы құрып айтады. Жетпіс кило сал­мақ дәрежесінде өнер көрсеткен қазақстандық сайып­қыран Ай­бек Нұрсейіт пен Қытайдағы қан­дасымыз Ға­бит Тұрғанбектің ақ­тық сынға шыққан сәті әлі көз алдымызда. Көк туымызды көтеріп келе жатқан Айбекке тілеулес боласыз ба, жоқ тағдыр айырып арғы бетте амалсыз қалып қойған қандас Ғабиттің жанкүйері боласыз ба, таңдау қиын, талап қатал. Жеңіс жеңгенге беріледі. Жеңетін де қазақ, жеңілетін де қазақ. Ел ішінде өтіп жатқан елеусіз дода да демес, бүкіл әлем көз тігіп, Алаштың екі алыбына ентелеп экраннан қа­рап отыр. Гонг соғылып, жұ­дырықтарын түйістірген екі ба­уыр сегіз бұрышты алаңды айналып жүре бастады. Қандасына қолын ала жүгірсе, қазақтығы қайда? Аға­сының жағасына жармасса Алаш ба­ласы екендігіне күмән. Елдің көзін алдап жұлқыласқан болады, бірақ жұдырық жұмсамайды. Тірескен болады, бірақ текті ұлдар бірін-бірі теппейді. Әлем аң-таң. Мұндай күтпеген бұрылысты бұған дейін ешкім көрмеген. Алтын белдік үшін алтын бауырын алты құрлықтың алдында жайратып салу қазақ баласынан басқасына үйреншікті жағдай. Төрт-бес минутты төбелессіз өткіз­ген екеуі ақыры төрешілерден тө­мен баға алып, жұдырықтасудан бас тартысып, сайыс тоқтайды. Осылайша, бұл «болмаған жекпе-жек» деп есептелінді.

«Әрине, мен бұл турнирден еліме көк Туды желбіретіп, жеңіспен оралғым келді. Бірақ ақтық сында бауырмалдықты спорт­­тағы жеңістен, спорттық прин­циптерден жоғары қойдым. Ғабит қандасым екеуміз қол алысқан сәтте оның күлім­деген көзінен бауыр­малдықтың, елге деген сағыныш­тың лебін сездім. Сол үшін де бауырымды ұру мен үшін ерсі болып көрінді. Мен бұл әрекетіме еш өкінбеймін. Бұл менің ата-анам­ның, бапкерлерімнің тәрбиесі деп білем», деді журналистерге берген сұх­батында арыстан жүректі атпал азамат Айбек Нұрсейіт.

Өз кезегінде қабылан мінез қай­сар қандасымыз Ғабит Тұр­ған­­­бек те жур­налистердің сұ­рақ­тары­на: «Менде еш­қандай да өкініш бол­ған жоқ. Айбек екеуміздің жəне күл­лі қазақ ұлтының абыройы мен намы­сының алдында бұл болмашы ғана іс. Тіпті, өкінем деп айтудың өзі ұят. Одан бөлек жекпе-жек барысында Айбек бауырымның да көзінен маған деген мейірім төгіліп тұрды. Бауырмашылдығымыздың арқа­сында бір-бірімізге ауыр əре­кет­­терімізді істей алмадық. Жа­рыс біткеннен кейін Айбек қан­да­сымыз екеуміз қол алысып, құ­шақ­тастық», дейді Ғабит батыр. Шын мәнінде Айбек те, Ғабит те бір-бірін төмпештеп жең­бесе де жеңім­паздар еді. Олар қазақтың тектілігін әлем алдын­да дәлелдеген, қазақтың бауыр­мал­ды­ғын барша жұртқа көрсеткен шын қаһар­мандар еді.

Сонау жылдары тұңғыш «Қа­зақстан Барысы» атанған белгілі балуан Ұлан Рысқұлдың да әйгілі жеңісі спортсүйер қауымның есін­де болар. Дода барысында Ұлан Рыс­құлдың інісі Руслан Әбді­ра­зақов та ағасына жол беріп, бас бәйгесінің белдігін балуан ағасының беліне өзі апарып байлаған жоқ па? Руслан Әбдіразақовтан да әріп­тестеріміз сұраған кезде де: «Ұлан ағам маған қарағанда шын бабында болды. Оның үстіне, қазақы тәрбие алып өскендіктен, ағамның жолы үлкен екенін түсіндім. Сон­дық­тан оған жолымды бердім», деп інілік кө­ңілін білдірген еді.

Ағаның алдына түспеу туралы аңыз-әңгімелер көп қой, жалпы қазақты жыл­қы мінезді халық деп тегін айтпасақ керек, бірде осынау інілік ізет һәм ірілік мінез құбылысы жылқы жарықтықта да бар дегенді оқып таңғалдық. Авторы – Советхан Қалиғожин деп жарияланған ша­ғын ғана мақаланы көз жүгіртіп оқы­саңыз қызық. «Қос күрең бір биеден туған сәйгүліктер. Бірінен-бірі бір жас үлкен болғанымен бітімі бірдей, бірінен-бірін айыру қиын еді. Бәйгеден үнемі үлкені алда, кішісі артта құйрық тістесіп келеді екен. Ал ағайымның ай­туынша, үлке­нінен кішісі жүйрік болған. Оған мініп, бәйгеге өзі де шап­қан ғой. Кіші күрең бәйге жолында суырылып алда шабады да, көмбе төбесі көрінісімен екпінін бә­сеңдетіп, «ағасын» алға түсіріп жібереді. Мейлі, одан әрі қанша әре­кеттенсең де ол өз дегенін істеп, көмбеге екінші келеді. Міне, жыл­­қының жүйрігіне байланысты сыры бей­мәлім тылсым дүниенің таңғажайып оқиғаларының бірі осындай», деп жазады автор.

Қазақ жігіттерінің ірілігі мен ізет­тілігі жайында тағы бір тамаша оқиға кеше ғана, сәуірдің 25-сі күні бүкіл әлем көз тіккен Рим қаласындағы боз кілем үстінде болды. Грек-рим күре­сінен «Мат­тео Пелликоне» рейтингілік тур­нирінің алғашқы жарыс күні аяқ­талып, Қазақстан қоржыны бір­неше медальмен толыққан болатын. Иә, қоржынға қомақты медаль әркез түсіп тұрады ғой, аталған турнирдің тарихи оқиғасы бірақ бұл емес еді.

Турнир шарты бойынша 63 килода қазақстандық балуандар Сұлтан Әсетұлы мен Айдос Сұл­танғали күресуі тиіс болған. Алайда Сұлтан жасы үлкен командалас ағасы Ай­дос­­пен белдесуден бас тартқан. Осы­лайша, Айдос Сұл­танғали турнир жеңімпазы, ал Сұлтан Әсетұлы күміс медаль иегері атанды.

Адамзат аң-таң. Ежелгі дәуірде құлдарды күрестіріп, оны құныға тамашалап отырған римдіктерге бұл көрініс тіпті жат десек те болады. Ақша мен алтын, бостандық пен белдік үшін бауыры түгілі әлі жетсе әкесін жығып жіберіп, қаумалаған елдің қошеметіне бөленетін құл­дарды тамашалап үйреніп қалған Колизей көрермендері ағасының алдына түсуді әдепсіздік санаған қазақ оғландарын сонда ұзақ қоше­мет­тепті.

Бұл да – ұлттық код. Қазақтың қазақ­тығы – ең бірінші оның мәрт­тігі, ірілігі, жомарттығы, бауыр­малдығында болса керек.

Иә, ағаның жолы – аманаттың жолы. Ұлттың жадына жазылған өшпес жазулар болады. Сол киелі сөздердің бірі де бірегейі «Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар» деген түйін сөз сияқты. Яғни қай мағынасында болсын аға – үлкен ұғым, кең мағыналы кемел сөз. Біз жоғарыда бірнеше мысал­мен айтқымыз келген ағалы-інілі адам­дардың арасындағы қатынастың мұндай әлеуметтік ерекше мәнін қазекем осы бірауыз сөзге біріктіріп кеткендей. «Ағасы бардың жағасы бар». Біз сол жағаға жармасуға емес, сол жағаны қадір тұту­ды көбірек ескергеніміз абзал.

Кісілікпен де, кішілікпен де жол беру міне, ұлы сахараны мекендеген көшпелі дала халықтарына тән тамаша мінез. Аға сыйлау арқылы іні ірілігін көрсетеді, ініге ізет көр­­сету арқылы ағаның абырой-беделі асқақтайды. Спорттағы аға­ңа белдігіңді бергеннен беделің тө­мен­­демейді, қайта елдігің артып, ерегіскен дұшпан алдында Алаш тұлғасы айбарлана түседі!