Қазақ жерлерін түгендеу мәселесі бойынша 1920 жылғы 18 мамырда Мәскеуге барған Әлімхан Ермековтің естелігінен:
«...Мен В.И.Лениннің төрағалығымен өткен кеңеске қатысып, Қазақстандағы жағдайды баяндадым. Мен Столыпин реформасы дегеннің кезінде қазақтардың жері жаппай тартып алынғанын, Ертістің сол жағасындағы он шақырымдық жолақ 1904 жылы казак-орыстарға беріліп, қазақ халқының қуылып тасталғанын, Каспийдің солтүстік жағасына қазақтардың жолай алмай отырғанын...айттым». (Ж.У.Қыдыралина. Алимхан Ермеков. Алматы, 2012).
Қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының жер аумағы мәселесінің оңай шешілмегенін көрсететін құжаттар да баршылық. Мысалы, Петропавл уезі қазақ болыстары қала-уездік сьезіне қатысушылардың Ресейдің Ұлттар халық комиссариатына 1920 жылғы 4 тамызда жолдаған мына жеделхатында: «Біз, Омбы губерниясы Петропавл уезі 15 болысының қазақтары Петропавлдағы қала-уездік сьезге жиналып, болашақ Қазақ республикасының шекарасын анықтауға арналған комиссияның құрылуын қолдаймыз және этнографиялық, тарихи және экономикалық жағынан тығыз байланысты Петропавл уезі Қазақ Өлкесінің құрамына енуі керектігіне сенім білдіреміз. (ЦГАОР СССР, 1318-қор, 1-тізбе, 141-іс, 59-бет; «Образование Каз. АССР», стр. 244). Құжатқа қоса басылған түсініктемеде осы жеделхатқа қол қойған өкілдер Келтесор, Сарыайғыр, Тайынша, Жамантұз, Еменәлі, Таузар, Смайыл, Аққусақ және Анастасьев болысының қазақтары екені көрінеді. Сонымен, 1920 жылғы 26 тамызда Ресейдің ең жоғарғы билік дәргейінде Қазақ автономиялы Советтік Социалистік республикасын құру туралы жалпыға мәлім құжат қабылданды. Мұнда, Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері және Омбы уезінің бір бөлігі Қазақ автономиясы деген дербес шаңырақтың астына қосылғаны туралы жазылды.
1920 жылғы 4 қазанда Орынбор қаласында Қазақ АССР советтерінің Құрылтайы ашылып, онда 26 тамыздағы декреттің қағидалары, оның ішінде қазақтың жерін түгендеу мәселесі қаралды. Бір ғажабы – Бүкілқазақ құрылтайына Петропавл уезінен тек қана қазақтар қатысқан. Бұл туралы Петропавлда шығып тұрған «Мир труда» газетінің 1921 жылғы 24 тамызда шыққан 175-санында анық жазылған. Орынборда Құрылтай жүріп жатқанда, съезд төралқасына Петропавлдан келген жеделхат мәтіні оқылды.
Онда былай делінген: «Біз, Омбы губерниясы Петропавл уезіндегі 15 болыстан сайланған қазақ депутаттары Қазревкомды еңбекші қазақ халқының басшысы деп мойындаймыз және езгідегі халыққа Совет өкіметі жариялаған бостандықты алып бергені үшін оған барынша қолдау көрсетеміз, қазақ автономиясы жүзеге асады, деп сенеміз». Бұл жеделхат сол кезде, «Известия Киргизского края» деген басылымның 1920 жылғы 9 қазандағы санында жарық көрді. (Кітапта: «Образование Казахской АССР», стр. 259).
Сьездің соңғы күні қабылданған қаулыда: «Семей және Ақмола губернияларының Қазақ Республикасы үкіметінің қарауына бірден өтіп кетуі бұл губерниялардағы жұмысқа қиындық тудыруы мүмкін екені ескеріліп, оларды әзірше, яғни 1921 жылдың 1 қаңтарына дейін Сибревком қарауында қалдыра тұру ...ұйғарылды».(ЦГАОР Каз. ССР, ф. 5, оп. 1, д. 21, л. 266; «Образование Казахской АССР», стр. 294)
Құрылтай сьезінің шешімдері бірден орындала қойған жоқ, жаңадан құрылған Қазақ Республикасының шығыс шекараларына қатысты түйткіл мәселелерді шешу жайы созылып кетті. Айталық, Қазақстан Орталық атқару комитетінің (КазЦИК) төрағасы әрі Қазақстан шекарасын реттеу туралы төтенше комиссияның төрағасы Сейітқали Меңдешев болашақ республиканың Сәкен Сейфуллин бастаған бір топ басшылары 1921 жылы 19 наурызда Петропавлға келіп, нақты жағдаймен танысқаннан кейін, Мәскеуге жеделхат жолдаған:
«Құпия. Мәскеу. Қазақстан өкілдігіне. БОАК мүшесі Мырза-
ғалиевке. Шекара жөніндегі пікірім мынадай: Семей губерниясы, Ертіс және Павлодар аудандарын Қазақстанға қалдыру мәселесінде табанды болыңыз. Ал Омбы қаласын Қазақстанға қосу жөнінде мәселе қиындап кететін болса, күштемей-ақ қойыңыз. Ертісті иемдену (яғни Ертіске қол жеткізу.-З.Т.) туралы біздің ұсынысымызды өткізу қажет. Ең болмаса, Омбы уезінің қазағы басым бөлігін алып, Ертіске қол жеткізумен шектелуге болар. Есіңізде болсын, бұл мәселені федералдық биліктің алдына қойғанда, «Бұл қазақтар Омбы уезінде қалса, сөзсіз қырғынға ұшырайды, біз оларды аман сақтап қалуға күш салып отырмыз» дегенбіз, осыны айқын жеткізіңіз. (СҚОММ, 43-қор, 1-тізбе, 7-іс, 1-парақ.)
Сақталған құжаттардағы шындық осындай. Ол – бүгінгі барымыз бен жоғымыз туралы. Барымызды көріп отырмыз, танимыз, білеміз. Кең байтақ Қазақстанның жері, ата қонысымыз, байлығымыз осы. Осының көбі – Кеңес заманында жасалған іс болып көрінгенімен, Алаш көсемдерінің жанқиярлық еңбегінің жемісі екендігін біреу білсе, біреу білмейді.
Қазақтық Ақмола губерниясының құрылуы 1921 жылғы 21 сәуір күні Петропавл қаласындағы Луначарский атындағы театр үйінде өткен Петропавл қала-уездік ІІ партия конференциясынан басталады. Конференция төралқасына сайланған жеті адамның ішінде жергілікті коммунистерден Айсарин мен Бейсенов бар. Демек Қазақ автономиялы республикасының құрамында Ақмола губерниясын құрған және губерниялық партия ұйымы мен губревкомның ұйымдасқанын жариялаған осы жиын болып табылады.
Солтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде Петропавл уезінің Ресей мемлекетінен бөлініп, Қазақ Республикасының құрамына енген күнін дәл осы 1921 жылғы 21 сәуір деп салтанатты түрде атап өтуге болады. Партия конференциясын Орынбордағы Қазақ облыстық партия комитеті атынан Қазақстан Орталық Атқару Комитеті төрағасының орынбасары Смағұл Сәдуақасов құттықтап, «Қазақ Республикасы және қазақтар арасындағы жұмыс туралы» баяндама жасады.
Жаңа құрылған губерниядағы бүкіл әкімшілік билік Әбдірахман Әйтиев басқарған губерниялық төңкеріс комитетіне (губревком) берілді. Оның құрамына Барлебен, Коротков, Шарипов, Иванов және Асылбеков сайланды.
1921 жылы 26 сәуірде Петропавлда шығатын «Мир труда» газетінде ҚазЦИК төтенше өкілетті комиссиясы мен Бүкілқазақтық кеңестердің бірінші съезінің қаулылары және Ресейдің Сібір ревкомымен келісім-шарт жарық көрді. Бұл құжат бойынша:
«1. Петропавл, Көкшетау, Ақмола және Атбасар уездері Омбы губерниясының құрамынан шығып, Россия Советтік федерациясының Қазақ Социалистік Советтік Республикасына кіретін Ақмола губерниясын құрайды.
- Жаңа құрылған Ақмола губерниясының орталығы Петропавл қаласы болып табылады». Мәскеуден шығатын «Известия» газеті бұрынғы уездік деңгейдегі ғана шағын қала Петропавл ұлан-байтақ губернияның орталығы болды деп жазды.
1921 жылғы 28 сәуір күні ҚОАК төрағасы С.Меңдешевтің «Петропавл қаласының еңбекші жұртшылығына» деген Үндеу-хаты «Мир труда» газетіне басылып шықты. Қаланың Қазақстан құрамында қалуына байланысты мерекелік мәдени шаралар өткізілді. Мысалы, «Мир труда» газетінің 13 мамыр күнгі санында Петропавл қаласындағы Қазақ клубының музыкалы-драма тобының күшімен қазақ авторларының «Жебір бай», «Әйел бостандығы», «Алтын сақа» деген пъесаларының қойылғаны хабарланды.
1921 жылғы 2 маусымда губерниялық кеңес партия ұйымдарының қаулысымен Петропавл уезінде 5 әкімшілік ауданы құрылды. Олар: Булаев, Явленный, Жаңа Павлов, Новорыбинский және Пресногорькое аудандары еді. Қаулыда олардың барлығы да бұрынғы орыс болыстары екені атап көрсетілді. Осылайша қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы орналасқан аймақта кеңестік тәртіпке негізделген әкімшілік-аумақтық бөлініс қалыптаса бастады.
Осыдан кейін Ақмола губерниялық І халық ағарту конференциясы өтті. Конференцияда Байділдин Әбдірахман, Бейсенов Мұхаметжан, Қазыбеков Смағұл сөз сөйледі. Жиында уезд бойынша бірінші басқыш мектептер саны 106 және екінші басқыш бір мектеп бар екендігі көрсетілді. Әбдірахман Байділдиннің баяндамасында қазақтарды оқыту, олардың мәдени дәрежесін көтеру жөнінде айтылды. «Ұлттардың теңдігі қамтамасыз етілсін, отаршылдық пиғылдар мен көріністерге жол берілмесін» деген айқын мәлімдеме жасалды.
1921 жылғы 11 қыркүйек. Сол күні кешкі сағат бесте Петропавлда губерния кеңестерінің тұңғыш құрылтай съезі болды. Қазақ республикасы халық комиссарлары Кеңесі мен губревком атынан съезді Әбдірахман Әйтиев ашты. Съезге қатысушыларды Қазақ Орталық атқару комитеті атынан Смағұл Сәдуақасов құттықтады. Мұрағатта сақталған хаттамада Смағұлдың сөздерінің мазмұны тезис түрінде беріліпті, сірә, алдын-ала дайындалған жазбаша мәтіні болмағанға ұқсайды: «Қыр баласы өзін ғана, малын ғана ойлап еркімен жүрген шақта, Ресейдің отаршыл билігінің шеңгеліне тап болып еді... Енді бас еркі өзінде, өз елін өзі билейтін болады...» деп бастаған екен.
1921 жылы 17 қыркүйекте губревком доғарылып, советтердің губерниялық бірінші сьезінде сайланған Ақмола губерниялық атқару комитеті іске кірісті. Жаңа сайланатын атқару комитетінің міндетін С. Сәдуақасов былай белгілеп берді: «Төңкеріс комитетінен атқару комитетіне ауысу – заңды уақыт талабы. Әскери-төңкеріс тәртібінен бас тарту керек. Жеке-дара билеп-төстеуге жол берілмесін».
Ақмола губерниялық атқару комитетінің басшылығы мынадай болып бекітілді: Әйтиев – төраға, Шумский – оның орынбасары және экономика комиссиясының төрағасы, Патрикеев – азық-түлік комиссары, Бейсенев – әкімшілік кеңестің төрағасы, Қазыбеков – іс басқарушы. Атқару комитетінің құрамына: Сабыр Шәріпов, Ғаббас Тоғжанов, Жұмағали Тілеулин, кандидаттығына Жанұзақ Жәнібеков сайланды.
«Мир труда» газетінің сол күнгі саны: «Жеке бақырды ортақ қазанға айырбастайық!» деген социалистік ұранмен шықты.
Зарқын ТАЙШЫБАЙ,
Қазақстанның еңбек
сіңірген қайраткері,
М. Қозыбаев атындағы
СҚУ профессоры
