Өскелең ұрпақ өткенді білуге тиіс

Алқалы жиынның жұмысын «Ака­демик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті» КеАҚ басқарма төрағасы-ректоры, ҰҒА корреспондент-мүшесі, заң ғылымдарының докторы, профессор Нұрлан Дулатбеков ашып, жүргізіп отырды.

Конференцияда сөз алған Қараған­ды облысы әкімінің орынбасары Абзал Нү­кенов өскелең ұрпақ үшін ХХ ғасырдың қайғылы тарихын білу мен есте сақтаудың маңыздылығына тоқталды.

– Жалпы, халқымыздың тарихында қиын-қыстау күндер, тар жол тайғақ кешулер аз болған жоқ. Солардың бірі – XX ғасырдың алғашқы жартысында­ғы ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін жыл­дары. Тарих бетінде қалған осынау қаралы жылдар – халық жадынан еш­қашан өшпейтін қасіреттің таңбасы, тұтас­тай ұлттың трагедиясы, – деп атап өтті А.Нүкенов.

Сондай-ақ ол Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында та­рих­тағы ақтаңдақтарды жою, Алаш қай­раткерлерінің бай мұрасын зерттеу қажеттігі жөнінде айтқан ойларын еске салып, бұл бағыттағы жұмыстарды жүйелі түрде жүргізу керектігіне назар аударды.

– Осы орайда 2020 жылдан бастап Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау туралы мемлекеттік комиссия жұ­мыс істеуде. Оған осында отырған бір­қатар ғалымдарымыз мүше болып, қа­жырлы түрде еңбек етіп келесіздер. Әрине, сол бір қасіретті жылдарды тебіренбей еске алу мүмкін емес. Жиырма бес мыңнан астам оқыған азаматтарымыз ату жазасына кесілді. Жүз мыңдаған арыстарымыз итжеккенге айдалды. Миллиондаған өзге этнос өкілдері күштеп қоныс аударылды. Қазақ халқы солардың барлығын бауырына тартты, өзім дегенді өзекке теппеді. Қасіретті жылдардың қаралы таңбасындай болған «ҚарЛАГ-тың» құрылғанына да биыл 90 жыл толып отыр. Ондағы жи­нақталған әрбір жәдігердің тарихын, әрбір экспонаттың сырын біздің жастарымыз санасына сіңіре білуі тиіс, – деп атап өтті облыс әкімінің орынбасары.

Тоталитарлық жүйенің ақтаңдақ­та­ры мен мұрағаттарды толық құпиясыз­дандыру қажеттілігі әңгіме өзегі болған конференцияда ғалымдар Мәмбет Қой­гелдиев, Хангелді Әбжанов, Зарқын Тай­шыбай, Жамбыл Артықбаев, Нұрса­хан Бейсенбекова, журналист-жазушы Төрехан Майбас, саяси қуғын-сүргін құр­­бандары қауымдастығының төрағасы Жұмабек Ашуұлы, тарихшы ғалымдар Зәуреш Сақтағанова, Әділет Жағыпар, филолог ғалымдар Жандос Смағұлов, Сағымбай Жұмағұл және басқалар сөз сөйледі.

Тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА академигі, Қазақ ұлттық аграрлық университеті «Ру­хани жаңғы­ру» институтының директоры Хангелді Әбжанов қуғын-сүргін тарихын зерт­теу үшін мемлекеттік мекеме – ғылыми-зерттеу институтын ашу жөніндегі ұсы­нысын жеткізді.

– Қазақстан репрессия құрбандарын ақтау кезеңіне аяқ басты. Бір жылда көптеген жұмыс атқарылды. Мен қуғын-сүргін тарихын зерттеу үшін мемлекеттік мекеме – ғылыми-зерттеу институтын ашуды ұсынамын. Бұл әлемдік трагедия туралы шындықты ашуға көмектеседі. Оны Қарағандыда құру керек, өйткені Қарағанды облысында КСРО-ның ең ірі еңбекпен түзеу лагерьлерінің бірі Қар­лаг орналасқан еді. Қуғын-сүргін тари­хын зерттейтін жақсы мектеп бар, – деді Х.Әбжанов.

Бірден айта кету керек, конференцияға қатысушылар ғалымның бұл ұсынысын бірауыздан қолдады.

Тарих ғылымдарының докторы, Ака­демик Е.А.Бөкетов атындағы Қара­ған­ды университетінің археология, этно­ло­­гия және отан тарихы кафедра­сы­ның профессоры, «Этномәдени және тарихи-антропологиялық зерттеулер» ор­­талығының директоры Зәуреш Сақта­ға­­­нова көптеген іргелі зерттеулерге қара­мас­тан, зұлмат жылдарындағы ақтаң­дақ­тардың әлі де бар екенін тілге тиек етті.

– Бүгінгі күннің өзінде Қазақстанда­ғы лагерлер саны туралы мүлдем бас­қа мәліметтер беріледі. Жалпы сәйкес­сіздікке байланысты елеулі шатасулар мен қателер бар. Жүйелі және жан-жақ­­ты зерттеу қажет. Мәселе мынада: Бас про­куратураның Құқықтық ста­тис­тика және арнайы есепке алу жөнін­дегі ко­митетінің мұрағаты әлі күнге де­йін жабық, онда «құпия» белгісі бар құжат­тардың негізгі бөлігі шоғырланған, – деп үлкен мәселеге назар аударды З.Сақ­та­ғанова.

Алқалы жиында тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА академигі Мәмбет Қойгелдиев «Қарағандылық қай­раткерлерге байланысты саяси репрессия тарихынан», Солтүстік Қазақстан университетінің про­фессоры, «Этно­мә­дени зерттеулер» ғылыми орталығының жетекшісі, филология ғылымдарының кандидаты Зарқын Тайшыбай «Ахмет Байтұрсынұлы – Қарқаралыда», тарих ғы­лымдарының докторы, профессор, Жамбыл Артықбаев «Қазақтың рыцарлық қоғамы және тоталитарлы жүйе тайталасы: XX ғасырдағы этнос тағдыры», журналист-жазушы, этнограф, өлке тарихын зерттеуші Төрехан Майбас «Қарлаг тарихы – қазақ тарихының қа­ралы беттері», әлихантанушы-ғалым Сұлтанхан Жү­сіп «Әлихан Бөкейхан өмірінің ұлт тарихын жасаған бес кезеңі», республика­лық саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар қауым­дастығының төрағасы, Саяси қу­ғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссиясы­ның мүшесі Жұмабек Ашуұлы «Қазақстан­дағы саяси қуғын-сүргін тарихына шо­лу», тарих ғылымдарының докторы, профессор, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университеті Азия зерттеу­лер институтының директоры Гер­ман Ким «Депортация советских корей­цев: сте­­реотипы и исторические фак­ты», фи­­ло­логия ғылымдарының док­торы, Е.А.Бө­кетов атындағы Қарағанды универ­сите­тінің профессоры Жандос Смағұлов «То­қы­рауын көтерілісі туралы шындық», қу­ғын-сүргін көргендердің ұрпағы, «Қа­ра­ғанды медициналық интерколледжі» директоры Аманжол Нұрбеков «Боқты көтерілісі туралы деректі мәліметтер», филология ғылымдарының докторы, алаштанушы Сағымбай Жұмағұл «Әдебиеттегі ГУЛАГ тақырыбы», алаштанушы, Qyr balasy қоғамдық қорының атқарушы директоры Елдос Тоқтарбай «Алаш қай­рат­кері Мұстақым Малдыбайұлының тағ­дыры» тақырыптары бойынша маз­мұнды баяндама жасады.

Конференцияда жас ғалым, Б.Бейсенов атындағы Қарағанды заң академиясының ғылыми зерттеу институтының қызметкері Әділет Жағыпар «Алаш» қозғалысының және «Есеп» жастар ұйымының көрнекті тұлғалары туралы жазылған «ЕСЕП» – Алаш партиясының ізбасарлары» атты туындысын таныстырды.

Конференцияның модераторы, академик Е.Бөкетов атындағы ҚарУ-дың ректоры, академик Нұрлан Дулатбеков алқалы жиын барысында айтылған бір де бір ұсыныстың назардан тыс қалмайтынын мәлімдеді.

– Біз тарих сабағын нақты түсінуіміз керек. Қазақстан 1997 жылдан бастап жыл сайын 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күнін атап өтеді. Бұл естелік болашақ үшін – барлық ұрпақ үшін қажет, – деп қорытты Н.Дулатбеков алқалы жиын жұмысын.