Еркебұлан Дайыров: Өнер деген – өмірді тану

Бұл да ке­зекті рөл алдындағы дайын­дық па? Жалпы, «бір терінің ішін­де бірде толып, бірде арып» жүр­геніңізге қарап өнер үшін құр­бандыққа жиі барасыз ба деймін...

– Кез келген жобаны қолға алатын кезде режиссер болашақ туындысы туралы ұзақ толғанады. Көз көрмеген, тек тарихи сана, туабітті түйсікпен тұспалдап білетін бей­нені тірілтудің өзегінде оның соңына қалдырған мұрасы мен еңбегінен өзге ақпарат болмайды. Балуан Шолақ үшін он алты кило салмақ қосқаным рас. Он кило 21 күн ішінде қосыл­ды, ол аз болған соң, тағы да ты­рысуға тура келді. Ал әлі жа­рыққа шықпаған, әзірге аты құ­пия сақталуы тиіс, түсірілі­мі ен­ді аяқталған соңғы түскен фильм үшін 22 кило салмақ тастадым. Кәсіби спортшылар секілді бірде салмақ қуалап, бірде тастау бүгінде актерлердің де қалыпты көп кәсіби міндетінің біріне айналды. Денеме күш тү­сіп, психологиялық жағынан қи­налғаныммен, моральдық жа­ғы­нан мұның ғажап әсері бар.

Ой­наған рөлдерімнің дені та­ри­хи персонаждар болғандық­тан, тағдырын ұлттың өркендеуі жо­­лына арнаған зиялылардың аза­мат­тық ұстанымы, ойы, бізге аманат­тап кеткен мұраты менің де жа­ныма жақын. Рас, біз әр ке­зең­нің ұрпағымыз, алайда олар­дың арман-аңсарымен өзім­нің де мүдделес екенімді, көз­қа­­ра­сы­мыздың ұштасып жат­­қа­нын жан-тәніммен сезін­ген­дік­тен, ықы­лас­пен ізденемін.

Та­рих сахнасында қазақтың ­қа­зақ бо­лып қалып қалуы үшін тер төк­кен тұл­ғаларды өнер тілімен сөйлету барысында өзімді өзім аямай қам­шылайтыным да сол жауап­кер­ші­лікті сезінуден. Се­бебі көпшілік ол тарихи тұлғаның кім екенін, қан­дай болғанын сен сомдаған бейнеге қарап топшылайды. Өтірік болып шықса, кешірілуі қиын. Сондықтан биік өнердің бағасы үшін құрбандыққа бару, олардың аманатын арқа­лаушы ұрпағы ре­тінде ұлы мұ­ратты алып жүру мен үшін үлкен мәртебе.

– Балуан Шолақ, Бауыржан Момышұлы, Жәнібек хан, Мұс­тафа Шоқай сияқты ірі тұл­ға­ларды сомдау арқылы көрер­меннің көз алдында батыр болып қалыптасып келесіз. Сізге қайсысының рухы көбірек жақын?

– Ой жүгіртіп қарағанда, өзім үшін ішінара ұқсастықтарды бәл­кім табуға болатын шығар. Бірақ «жан дүниеме жақыны дәл мы­нау» деп тап басып айта алмай­мын. Мен үшін осы батыр ата­ларымыздың қайраткерлігі, ел үшін жасаған еңбегі әрдайым ­басты орында тұрады. Бұл – тілмен айтып жеткізе алмайтын тылсым дүние. Бүгінгі жігіттердің көп­­шілігі «бәленше батырдың ұр­па­ғымын» деп мақтанып, кеу­де соғып айғайлағанды жақсы кө­реді, бірақ сол батыр атасының қасиеті өз бойында бар ма, солар секілді тірілік, ірілік танытуға даяр ма? Мәселе – осында. Арыға бармай-ақ, берідегі Алаш арыс­тарын ғана алайықшы. Бәрі де шетінен білімді, дұшпанға ұлт үшін қаймықпай қарсы тұра алатын батыл, еңбекқор. Күресіп жүр­ген идеясының жеңіліс табаты­нын, кейбірі ұрпақсыз өтетінін, абақ­тыға қамалатынын білді. Біле тұ­ра, құрбандыққа барды. Солар­дың об­разын жасау үшін ізденісте жү­ріп, жақсы қасиетіне қайран қа­лып, таңырқап, тебі­ренсем, өз бо­йыма өлшеп көріп, үйренуге ты­ры­самын. Сол себепті мен оларды өзімнен емес, өзімді солардан іздегім келеді.

– Біз батырлық туралы сөз қоз­ғап отырмыз ғой, айты­ңыз­­шы, жүрегінің түгі бар көз­­сіз батырды айтпағанда, қара­па­йым адамның бойында болуы тиіс намыс пен жігер неге өлді? Тарихта талай есеміз кет­се де, кешірім сұрайтын да, иіле­тін де, жол беретін де, сабыр қы­латын да – біз, қазақ­тың есе­бінен түгенделіп жатқан ұпай әлсіреген рухты көтере ала ма?

– Сонау Әбілқайыр заманы­нан бергі ғасырларға жалғасқан орысқа бодандық санамызды «ша­йып» тастауға толықтай жет­ті. «Әлхамдуллах, алты миллион­­быз» деп Ахаң сүйіншілеген қазақтың үштен бір бөлігі, тіп­ті жартысы шыбындай қыры­лып, ұлтымыз әлемдегі ең ауыр геноцидті бас­тан өткерді. Қа­занның бетіндегі қаймағы түгілі түбіндегі қаспағына дейін қырып алды. Тірі қалғаны бойын үмітке емес, үрейге алдырды, көргені аштық, ату, айдау, тұқырту бол­ғаннан кейін қорқаққа айнал­мағанда қайтеміз? Осыдан да аман қалдық, бірақ зардабын әлі тартып келеміз. Арғы бір ата­сы темірден түйін түйген ұста болса, тоғызыншы әлде он екін­ші ұрпағынан тағы бір ұста қайт­се шығады, осы заңдылықпен қи­сындағанда, ұлтын сүйетін аза­маттар арамызда жоқ деп айта алмаймын. Ақынды да, әкімді де, саясаткерді де ширықтырып, қай кезеңде де алға қарай сүйрейтін қозғаушы күш – елге деген сүйіс­пеншілік, ұлтына деген махаббат.

Қазір мына бір жайттың тө­ңі­регінде ұдайы ойланамын. Та­лантты, білімді, сауатты «алтын бас­тарымыз» елін, жерін тастап, жақсы өмір аңсап, жат жұрттар­ды жағалай бастағалы біраз уақыт болды. Иә, «Қазақстанда олар үшін қолайлы жағдай жоқ қой» дерсіз. Бірақ Әлихандар мен Ах­мет­тердің заманы қолайлы бол­ды деп кім айтты? Кеңес саясаты­­мен келіспесе, шетелге кетуге олар­дың мүмкіндігі болмады емес, болды ғой? Сонда оларды тұ­сау­лап жібермей қалған қандай күш? Елі мен жерінің алдындағы борыш, Отанына деген махаб­бат емес пе еді? Бүгінгі заман білім жарыстыратын ақыл-ой заманы болғандықтан, оқығаны рәсуа болып, жинаған білімін жүзеге асыра алмай, уақыт өтіп бара жатқан соң ол жастар амалсыз Отанын тастап кетіп жатқан да болар. Оларды кінәлауға менің хақым жоқ. Бірақ деймін, шіркін, менің замандастарымның жүрегінде әлгі айтқан қозғаушы күш – ұл­ты­на деген махаббат болса, олар жерін тастап кетпеген болар ма еді?

Рух деген – ұлтқа деген махаббат емес пе? Олар Отанын шын сүйсе, аз жалақыға, жайлаған жемқорлық­қа, аяқ бастырмайтын әділетсіз­дік пен өсек-аяңға қарамас еді, кеудесін желге, басын қатерге ті­гіп, бойындағы бары мен нәрін туған жерінің гүлденуіне жұмсар еді. Тастап кету оңай, ал сонда ел қалай өр­кендеп, жер қалай көркеймек?

Білімділер көп, бірақ алдымыз­да тау көтерер толағайлар жоқ. Бұл әңгіменің саясатқа түк қатысы жоқ, бар болғаны, әр адам жеке тұлға ретінде дамудың, санасын, ой-өрісін, отаншылдығын жас­та­йынан тәрбиелеудің жолдарын білуі керек. Әркім өз ісін адал ат­қарса, айналасына әділ қа­рай ал­са, талай дүниеміз өз-өзі­нен тү­генделіп тұрар ма еді. Мы­са­лы, мен актермін бе, өз рө­ліме жа­уап­кершілікпен қарап, шы­­­на­йы кейіпкер жасап шығару – мін­­­детім. Сол сияқты кез келген адам – мен, сен, ол, жалпы олар, өзі­нің, кәсібінің алдында адал болса, таныс іздеп мәселе шешетін заң­сыздық өз-өзінен тыйылады. Бәрі­міздің аңсайтынымыз осы, ен­деше оны жасауды өзімізден бас­тасақ, кім біздің қолымыздан қа­ғады?

– Сөз орайы келген соң әң­гі­­ме батырлыққа байланысты өр­­­біп кетті, негізі, сізге рөл бе­ріл­­­ді делік, жұмысты неден бас­тай­сыз?

– Театр мен кинодағы рөлдер­дің арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Кинода көбіне­се сыртқы образ, кейіпкермен ұқ­сас­тық, тіпті «бірге-бір» дәл үйле­сім табу басты орынға қойылады. Бірақ екеуіне де ортақ нәрсе – кейіп­кердің ішіне үңілу керек. Ма­­ған қызығы – осы. Сценарийді бас­тап оқығанда-ақ кейіпкер сах­­на не­месе экран арқылы не айтқы­сы келді? Оның ой-өресі қан­дай, кім болған, өзіңше схемасын құ­рып, қиялмен кейіпкеріңнің өмірбаяндық портретін жасап аласың. Рөлге ену үшін ең алдымен кейіпкеріңнің жүрісін та­бу маңызды. Себебі қозғалысы арқылы кейіпкердің психология­сын табу оңай. Яғни адамның жүрісі оның психикасына байланысты қалыптасқан, сыртқы фи­зикалық қозғалыс арқылы ішкі дүниені іздейсің. Көрерменді бау­­­рап алатын құдірет – актер­дің сыртқы сұлулығы емес, көзін­дегі ой. Егер мен сахнадағы серік­те­сімнен «Сен бүгін ауылға жол жү­ресің бе?» деп сұрасам, ол сұ­рақ менің сөзімде емес, көзімде тұруы керек. Тереңірек үңілуді қажет ететін бұл шеберліктің сырын, әрине кітапты көбірек оқысаң, табасың.

– Мұны сұрап отырған себе­бім, сізді Чеховтің «Сүйікті ме­нің ағатайым» спектакліндегі Ваняның рөлінен көрген кезде кейіпкеріңіздің образымен біте қайнасып, бір адамға айналып кеткен сізге қарап актерлік кә­сіптің сырын шын ұққандай бол­дық. Сіз үшін Ваня кім, неге ол қайта-қайта қазақ сахнасына орала береді?

– «Сүйікті менің ағатайым» – классика, ал классика дәуірлер алмасса да, кез келген кезең мен уақыттың құрдасы болып қала береді. Чеховтің өлмес туынды­сы алдағы жүздеген жылдан ке­йін де сол заманның сұрағына айна-қатесіз жауап берері анық. Классиканың айтар ойы биік, сынбайтын, иілмейтін құдіреті болса да, сен оны өз табиғатыңа тез-ақ икемдей аласың. Ваня көршіңнің, көшедегі, базардағы адамдардың көшірмесін көрсетіп, көмекші құралдар арқылы жасай салуға көнетін образ емес. Академияның студенті болып жүргенімде Ваня туралы дәріс тыңдадым, ол туралы ұстаздардан, аға буын әртіс­терден көп естідім, бірақ екеу­міз алғаш сахнада бетпе-бет кез­дес­кен кезде, сасқалақтап қал­ға­ным­ды жасырмаймын. Ваня – өте бі­­лімді адам. Ол жездесіне алда­нып қалдым деп отырған жоқ, ол өмір­ге алданып қалып отыр. Ол өкі­метке, тағдырға алданып қал­ған адам. Ол өзінің арманының құр­баны болған адам. Ваня­ның за­ма­нындағы небір ақсүйек, бі­лім­ді азаматтар өкіметке алданып, тағ­дырдың тәлкегіне айнал­ды. Бұл – қайратсыздық емес, бұл – тағдыр. Біздің ұрпақ оны көрмеді ме?

1990 жылдары та­лай әкелердің ғылымдағы, өнерде­гі мансабын тәрк етіп, Ваня болып кетке­нін көзіміз көрді ғой. Қарап отыр­сақ, Ваняның айналасында бо­лып жатқан оқиғалар қай қоғамның да ащы шындығы. Ең соңында Ваня қашып құтыла алмайтын тағдырға бас ұрады. Қинала-қи­нала келіседі. Бірақ оның ба­сын­дағы қиындықтың бә­рін жиып алып бір-ақ күнге сый­ды­­рып, бір кештің ішінде ойна­саң, көтере алмай, омақасып құ­лай­сың. Сондықтан оны ойнаған кез­­де айтқың келген ойыңды ке­­­­зек­­тестіріп, түрлендіріп отыру керек: бүгінгі ойында жердің проб­­­­лемасын айт, келесі жолы фе­­­­министердің мәселесін қозға, арғы жолы жемқорлықты айт. Осы­­­ның бәрін толғауға бір Ваня же­теді. Ваняның тұла бойы тұнып тұр­ған қазақ, бірақ оны ойнағанда ес­керетін бір жайт, образды қатты қа­зақи­ландырмау керек.

– Екі сағаттан артық Ваня­ның рөлінде ойнап, спектакль аяқталған соң көрермен алды­на шыққан кезіңізді ринг­тегі бокс­шыға ұқсаттым. Үш раунд­ ­бойы қарсыласпен айқа­сып, ас­қан шеберлікпен айқын же­ңіс­­ке жеткен, бірақ масат­та­ну­­ға, жанкүйерлерінің қол­па­­шын сезінуге шамасы жоқ қал­­жыраған боксшы аяғын әрең басып кетіп бара­ды. Премьера күні сахнада құр­мет­­ке бөленіп жатқан сіздің кө­рер­­меннен тым жырақта, әлі өз-өзі­ңізге келе ал­май, өң мен түс­­тей халде тұр­ға­ныңыз тым қор­­қы­нышты кө­рін­ді. Жүрекке салып ойнау қа­уіпті ғой, әр рөлі­ңіз үшін осылай қатерге бас тіге бересіз бе?

– Кез келген спектакльдің ал­­­­­­ғашқы премьерасының ру­хы қа­шанда бөлек болады. Спек­такль тірі жүреді. Актерлер сах­на­да жан алып, жан береді. Бұ­рын көлікті 120-мен айдасаң, сол күні жылдамдықты 200-ге көтерген сияқты, спектакльдің ырғағын арттырмасаң, бір сәт бәсеңдетпейсің. Актер қаласа да, қаламаса да, осылай ойнайды. Себебі көрермен сенен сол энергетиканы көргісі келіп күтіп отыр. Амал жоқ, «оталасың». Сахнадағы өмір бәйге сияқты, бастапқыда тізгінді тарта-тарта соңына қарай мәреге жақындағанда қамшыны басып, аттың басын жіберу керек.

Ваняның басындағы пробле­ма­ны көрерменмен бөлісу ғажап әсер сыйлады. Оны залдағы көп­шілік сезді. Шымылдық жабылды. Аяқ-қолым дірілдеп, та­ма­ғы­ма тығылған ащы жас не әрі кет­пейді, не бері шықпайды. Осы сәттен шығып кететін есік із­деп тұрмын, бірақ шыға алмаймын. Жүрегімді қысып, езіп бара жат­қан зіл батпан ойдан құтылғым келеді, бірақ босана алмаймын. Кенет қолымды алып құшақ­тап жатқан әріптестерімнің, гүл кө­теріп келген көрермендердің әті­рінің иісін сезіп, гүл оралған қағаздың шытырлаған дыбысын естіп, киімдерді ұстағанда барып, осы өмірге оралғаныма, есімді жинағаныма қуанып, көзімнен жас ыршып кетті. Бірақ күн са­йын жүретін спектакльдердің бә­рі­нің әсері бұлай бола бермейді. Қатал ұстанатын қағидам бар – спектакль ойнап болған соң бә­рін ұмыту керек. Ойнаған ке­йіп­ке­ріңнің проб­лемасымен үйге баруға болмай­ды. Салқын душ қабылдап, жуы­нып-шайынып, бой­дағының бәрін қағып-сілкіп тас­та­масаң, ден­саулығыңа зиян келеді.

– Өмір шындығы бар және өнер шындығы бар. Бұл екеуі­нің жолы қай жерде бірігіп, қай жерден ажырайды?

– Өнер деген не? Өнер деген, ең алдымен, өмірді тану. Бұл – сұлулық. Бұл – тазалық. Бұл – тәрбие. Өнер – ұлтқа, дінге, нә­сілге бөлінбейді, бәріне түсінікті, бәрінен биік. Өнер адамды және адамға қатысты дүниені жырлай­ды. Өмірдің көріністерін, қоғам­дағы оқиғаларды баяндаға­ны­мен, оны сол күйінде өнерге кө­шіретін болсақ, онда шындық емес, қарабайырлық белең алып кетеді. Кітаптағы өмір басқа, ал өмірдің шындығы бөлек. Бірақ екеуін ұштастыратын суреткер шығармаға бәрібір өзінің ойын, сезімін, аңсарын үстемелемей тұр­майды. Ендеше туындыны жаз­ған автордың да, көрерменге жеткізетін актердің де, музыкамен көркемдейтін композитордың да жан-жүрегі ақ қағаздай таза бо­луы тиіс. Оқырман, көрермен сол тазалықты ғана сезінуі тиіс, сон­дықтан суреткер тарапы­нан олар­дың алдындағы жауап­кер­ші­лік бір сәтке ұмытылмауы керек.

– Еркебұлан, әр әртістің тасы өрге домалаған өркендеу кезеңі болады. Батыр біткенді ойнап атақ­қа да, танымалдылыққа да қа­­­тарыңыздың алды болып ер­те қол жеткіздіңіз. Им­му­ни­те­­ті­ңіз қалай еді, сіз жұл­дыз бо­­лып, кешегі құрдас­тары­ңыз­дың қо­лы жете алмай, дос­та­рыңыз­дың қатары сиреп қалған жоқ па?

– Атаққа да, қызметке де ба­уыр басуға болмайтынын ерте түсінгенмін. Сол себепті имму­нитетім мықты деп ойлаймын. Өткенімді ой елегінен өткізіп бажайлап қарасам, азды-көпті абырой маған оңайлықпен келмеген екен. Кей әріптестерім кастингке барады да, өнерін көрсетіп, өтіп кете салады. Дұрыс, ешкімнің ба­ғын күндеп керек емес. Өз қа­те­лік­терім – өзіме сабақ. Жас­тық­тың буымен желпілдеп бара жатсам, шебер Алла шыр айналдырып әкеліп, орныма қояды. Дереу сабама түсіп, сабыр табамын.

Иә, актер болған соң, танымал болғың келеді, сахнадан да, кинодан да көрініп, өзіңді дәлелдегің келеді. Бастапқыда театрдың ғана отымен кіріп, күлімен шығып, күндіз-түні спектакльдер мен репетицияларда жүрдік. Біз театрдан шық­пай жұмыс істеп жүргенде экран бетін кездейсоқ шақырылған әуес­қой актерлер жаулап алды. Бірақ бас-аяғы үш-төрт жылдың ішінде бәрі де су бетіне қалқып шыққандай болды – киноға кәсі­би актерлер керек екен.

Рас, режиссерлер қалтасынан артығы­рақ ақша шығаратынын, бірақ сапалы дүние жасалатынын түсінді. Киноның сапасы – қазақ өнері­нің сапасы.

Іштей жақсы рөлді, бас­ты рөл­ді армандап жүргенім­мен, кино­да көп тәжірибесі жоқ маған Бауыржан Момышұлының рөлі ұсы­нылғанда, сенер-сенбесімді білмедім. Жан-жағымдағы кә­сі­би актерлердің жұмысына қа­рап, режиссердің жәрдеміне сү­йе­ніп, тілін, ділін жанымен сүй­ген ұлтжанды батырдың аруа­ғы­нан қорқа-қорқа буынымды бекіт­кен­дей болдым. Тарихи рөл­дерді ойнау үшін алдымен ак­тер тарихты білуі керек, қажет бол­са, тарихпен ауыру керек, тарих туралы айтып жатқаным да сон­дықтан. Мұны мен Жәнібек ханды ойнағанда тіпті терең сезіндім. Керей туралы да, Жәнібек жөнінде де дерек аз. Кино үшін мәлімет өте жұтаң. Тіпті туған жылы да жобамен бел­гіленген. Сонда олар туралы материалдар қайда, әйтеуір бір елдің мұрағатында жатқаны анық, енді соларды елдің архивіне жеткізетін азаматтар табылса игі.

– Балуан Шолақ, Бауыр­жан сияқты геройларды ойна­ғаныңызбен, ән атасы Әміренің рөлі уыстан шығып кетті. Кас­тингке Әміренің рөліне барып, экранға Шоқай болып шық­ты­ңыз. Өкініш бар ма?

– Жоқ, еш өкінбеймін және ешкімге өкпе артпаймын. Кінә тек өзімде. Тіл білмеймін. Ал фильм ағылшын тілінде түсіріл­ді. Режиссер – ағылшын, бүкіл түсі­ру тобы шетелдіктер, олар тек ағыл­шын тілінде сөйледі. Сон­дықтан ол жерге мен өте алма­дым. Бірақ Мұстафа Шоқайдың рөліне қабылдандым. Соған да тәубе дедім. Шоқайдың өмірін зерттеу барысында, шын қайран қалдым. Құдай қазаққа қандай ұл сыйлаған, шіркін! Қазақ ұлтын жүз жылдар бойы билеген екі басты құзғын құстың шеңгелінен босататын дәл сондай қанаты қатты құстың керек екенін сол кезде түсінген ұлы тұлғаны біз­дің әлі тани алмай жатқанымыз өкінішті.

– Режиссерге басыбайлы ба­ғынатын, тек белгілеген мақ­сат­ты ғана орындайтын тіл­алғыш актерлер болады. Сах­на­­дағы, камера алдындағы ер­кіндігіңіз қай шамада?

– Сахна мен камера алдында­ғы импровизация жағдайға байланысты жасалады. Режиссер­­­дің белгілеп берген мақсаты орындалуы керек. Өйткені туынды тағдырының толық көрінісі ең алдымен сол кісінің санасы мен кө­ңілінде пісіп жетіледі. Режиссер пайымын актер дұрыс түсініп, оны өз ойымен ұштастыра алса, фильм мазмұны артып, материал молая түседі. Ол халыққа да сөзсіз ұнайды. Режиссермен ке­лісе алмаған, оның мақсатына тү­бегейлі қарсылық танытқан кез­дерім де болды. Түсіру ала­ңын­да, сахнада тіл табыса алмаған ре­жиссер мен актердің қолайсыз қа­рым-қатынасы басқалардың жұ­мысына да кері әсерін тигізеді. Неге екенін қайдам, бір-екі рет сах­наға шыққан соң сол спек­такль­дер әрі қарай жүрмеді. Яғни оның нашар дүние болып шы­ға­тынын әу бастан сезгенмін, шамасы.

– Рөлден бас тартқан кезіңіз болды ма?

– Рөлден бас тартқан кезім бол­ған емес. Актерлік – менің жұ­­мысым. Қандай рөл берілсе де, жауап­к­ершілікпен қарап, ізде­ніп, тер төгіп аяғына дейін ат­қа­рып, алып шығу міндетім. Бірақ кинода қызтекенің рөлі берілсе, ойнамас едім. Ал театрда комедия жанрындағы рөл болса, ойланып көруге болады. Ең бастысы, ол рөлді көрсетудегі түпкі мақсатына, насихатына зер салып қарау керек. Режиссер бұл рөл арқылы нені дәріптегелі тұр? Саясаты қандай? Осыған үңілу керек.

– Мыңдаған түлек мектеп бі­ті­ріп жатыр. Бүгінгі балалар бе­сіктен белі шықпай жатып әртіс болуды армандайды, өсе келе ол арманы ұлғайып, өзін жұл­дызға ұқсатады. Әртіс болғысы келетін іні-қарын­дас­тарыңызға нені ескерткен болар едіңіз?

– Тамаша театр суреткері Бо­лат Атабаевтың бір сұхбатында: «Сен қазақ болмай-ақ қойшы, сен адам болшы» дейтіні бар, ре­жиссер ағамыз айтпақшы, алды­мен әртіс болуға қажетті не­гізгі қасиетті бала күннен бойға сіңі­ре берген дұрыс. Олар бұл арма­нын, сөз жоқ, экраннан жиі кө­рінген аға-әпкелерінің өнерін көріп қалыптастырғаны анық. Сон­дықтан алдымен Академияға түс­сін, өнерге келсін. Көрсін. Құ­ла­сын. Тұрсын. Қайта жүгірсін. Тұ­рып, ішінен қайта жүгіруге күш тапса, өнер оны өгейсімейді. Жеңіс еңбекпен келеді. «Тарих тек жеңімпаздарды ғана есіне сақтайды». Өз басым қиындық­қа бірден беріле салуды бойыма ар санаймын. Бала кезімнен жеңілгенді жек көремін. Шамаң келетін дүниені істегеннен же­ңі­ліп қалған жаман. Соңына де­йін күресіп, қансырап барып жеңіл­сең, жігіттік деген, міне, осы.

– Әңгімеңізге рахмет.