АЙТЫСТАН АҚИҚАТҚА ҚАРАЙ: МАЗАСЫЗ ӘЛЕМ, МЫҢ САН МҮДДЕЛЕР

Тоғызыншы рет әлемдік ақпарат айдынының алпауыттарын, саяси сахна серкелерін, мәміле майданының майталмандары – дипломатиялық мисссиялар өкілдерін Алматыда тоғыстырған Еуразия медиа-форумына биыл 37 елден 400-ден астам делегат келді. Әлемдік ақпарат айдынындағы дәстүрлі үнқатысу алаңының додасына Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қатысып, өз ойларын ортаға салды. Дүние өзгеріп келеді. Соңғы жылдары орын алған оқиғалар, дағдарыс, табиғи тосын апаттар, көрші елдегі келеңсіз жағдайлар медиа-форумға әсер етпей қал­ма­ғанын жасыруға болмас. Алма­тыдағы пікірталас алаңының бел ортасында жүретін айыр қал­пақ­ты бауырлардан да биыл көз жа­зып қалғандаймыз. Әйтеуір олар­дың үні бәсеңдеу шығып жат­қан­дай... Бірақ, оған қарап ақиқатты іздеген айтыс пен пікірталас ағыны толастап қалған жоқ. Сонымен, биылғы медиа-форумның тізгіні “Әл-Жазира Ин­тернешнл” телеарнасының жүргізушісі, әлемдегі ең танымал халықаралық репортерлердің бірі Стивен Коулға тиген екен. Модератор Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев атаған түсіністікке, тұ­рақ­тылыққа бастайтын төрт қағидаттың көкейкестілігін атай отырып, сөз кезегін ЕАМФ Ұй­ым­дастыру комитетінің төрайымы Дариға Назарбаеваға берді. – Біз тоғызыншы рет осы арада Еуразия медиа-форумында бас қосып отырмыз. Мақсат – артта қалған бір жылға көз салып, жаһандық БАҚ-та көрініс тапқан қайшылықты құбылыстар мен оқиғаларды түсінуге талпыну. Әркез өткенді ұғынып, болашақ оқиғаларды болжаймыз әрі олар­ды толық дайындықпен қарсы аламыз деген түсінік туындайды. Ашығын айтсақ, ылғи да олай бола бермейді. Біздің жаһанды, өкінішке қарай, болжап-білу қиын болып барады, – деді Ұйым­дастыру комитетінің төрайымы. Алғашқы күннің алғашқы отырысы “Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалығы: маңызы, үміт және мүмкіндіктер” тақырыбын талқы­лаудан басталды. Еліміздің Еуропадағы белді ұйымға төрағалық етуі республика үшін аса маңызды екендігі аз ай­ты­лып жүрген жоқ. Қазақстан – бұ­рынғы социалистік елдер арасында, ТМД-да, Орталық Азияда ғана емес, тұтас мұсылман әлемінде 35 жылдық тарихы бар тегеурінді ұйымды бас­қа­рып отырған алғашқы мемлекет. Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі халықаралық саяси құралдардың айтарлықтай өзгеріп бара жатқанын да білдіреді. Әлем елдері идеологиялық соқыр нанымдардың, “өзіміз” және “өзге­ге”, еуропалық және азиялық, мұ­сыл­мандық және христиандық өр­кениетке бөлінудің ескіргенін әрі жаңа басымдықтарға жол беру қажеттігін түсіне бастады. Бұған қоса Қазақстан Респуб­ли­касындағы негізгі азаматтық және саяси еркіндіктің даму жағдайы ту­ра­лы теріс түсінік пен елдің ЕҚЫҰ стандарттарын сақтаудағы “кем­ші­ліктеріне” құрылған сыни пікірлер де бар. Жеке бақылаушылардың сен­діруіне қарағанда, бұл болашақта ЕҚЫҰ-ның нәтижелілігі мен беде­ліне теріс әсер етуі мүмкін. Осының ақиқаты қаншалықты? Енді бір күдікшілдер Қазақ­стан­ның ЕҚЫҰ төрағалығына сайлануы – бұл тек Батыстың республикаға берген саяси авансы немесе Қазақ­стандағы бай көмірсутегі қоры мен пайдалы қазбасына көз тіккен экономикалық мәміле деп сендіреді. Міне, осындай түрлі мүддеге қызмет ететін пікірлер алғашқы отырыста талай сауалдың тиегін ағытты. Тіпті айыр қалпақты бауырларымыздың ба­сындағы бақытсыз оқиғалар ке­зінде ЕҚЫҰ қандай рөл атқаруы тиіс? Оған қоса Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалығы “жаңа пост­кеңес­тік демократияларға қатысты жекелеген таптаурын көзқарастарды өзгерте ала ма? Мемлекет мұндай жауапкершілікке дайын ба? Осы міндет Қазақстанға соншалықты қажет пе? Бұл не – үлкен абырой ма әлде экономикалық дағдарыс пен тұтастай әлемдік қауымдастықта және жеке ЕҚЫҰ-ның жауапкер­шілік аймағында қарбаластың кү­шеюі кезіндегі ауыр жүк пе? Осы сауалдарды АҚШ Мемлекеттік хат­шысының Еуропа және Еуразия істері жөніндегі көмекшісінің бұ­рынғы орынбасары Дэвид Меркель медиа-форум қатысушыларының талқысына тастады. Спикерлер ара­сында АҚШ-тың Қазақстандағы тұң­ғыш елшісі Уильям Кортни, Ұлы­британия Парламенті Лордтар палатасының мүшесі, Британ-Қазақ­стан қоғамының төрағасы Питер Фрейзер, ЕҚЫҰ БАҚ еркіндігі мәселелері жөніндегі өкілі Дуня Мия­тович (Австрия), НАТО Бас хатшысының Сырт Кавказ және Орталық Азия бойынша арнаулы өкілі Роберт Симонс (Бельгия), ЕҚЫҰ Бас хатшысы кеңсесінің директоры Пол Фритч болды. Сондай-ақ, форум аясында жо­ға­рыдағы отырыспен қабаттасып, “Абай” залында өткен алқа жиында Қазақстанның Ислам Кон­ферен­ция­сы Ұйымына төрағалығының бола­ша­ғы талқыланып жатты. Алқа жиын­ның тізгінін қолына алған Қазақстан Республикасының тұң­ғыш Президенті қорының атқарушы директоры Бектас Мұхамеджанов осынау беделді халықаралық ұйым­ның әлемдік қоғамдастықта алатын орнына кеңірек тоқталды. Қазір құрамында 57 қатысушы елі бар, 1969 жылы құрылған Ислам кон­ференциясы ұйымы дүние жүзінде ауқымы жағынан Біріккен Ұлттар Ұйымынан кейінгі екінші орында тұрады. Қазақстан бұл ұйымға 1995 жылдан бері мүше, бүгінде айтар­лықтай беделге ие болып үлгерген. Алқа жиында сөйлеген ИКҰ хат­шылығы бас хатшысының көмекшісі Абдул Моиз Бохаридің, Ұйымның ғылыми-зерттеулер департаментінің директоры Дабур Небиль Мохам­мед­тің сөздерінен Қазақстанға деген құрмет аңғарылды. Олар Қазақстан Ұйымға төрағалық еткен жағдайда Ислам әлемі мемлекеттерінің бір­қатар түйткілдері шешімін табарына сенім білдірді. Алқа жиында Батыс пен Шығыстың, Батыс өркениеті мен мұсылман өркениетінің ара­сындағы қайшылықтар пікірталас өзегіне айналды. Осы арада Беларусь Президенті жанындағы басқару академиясының кафедра меңгеру­шісі Сергей Кизима айтқан: “Бе­лоруссия мұсылман әлемінің ең дәйекті жақтаушысы болып та­былады” деген тәмсілін келтіре кетсек артық болмас. Түскі астан кейін форумға қа­ты­сушылар қайта тоқайласып, “бел­гісіз” Иран тақырыбы төңірегінде мәселені қайта өрбітті. Форум Иран және оның ядролық бағдарламасы төңірегіндегі ахуалға, Еуразиядағы аса маңызды осы елдегі саяси жағдайдың дамуы барысына бірінші рет назар аударып отырған жоқ. Әлемдік бұқаралық ақпарат құ­ралдарында Ирандағы оқиғалардың көрініс табуының ерекшелігі жөнін­де сөз қозғалды. Масс-медиа Иран жайында не біледі әрі осы елдегі бо­лып жатқан үрдістер мен оның даму феноменін қаншалықты шынайы дәрежеде көрсете алуда деген сауал­мен екінші мәжілісті “Russіa Today” телеарнасының жүргізушісі Питер Лавель жүргізіп отырды. Әлем Иранның ядролық бағдар­ламаны қайта жаңғыртуын, уранды байыту бойынша жаңа зауыт салу жөніндегі мәлімдемесінен және ел басшыларының ядролық мәселе бой­ынша саяси ұстанымынан туын­даған ресми Теһран мен Батыс дү­ниесі арасындағы саяси қарым-қа­тынастың ушығуын мазасыздықпен бақылауда. Өткен жылғы президент сайлауынан кейін қарқын алған Ирандағы үрейлі оқиғалар, мұсыл­мандар үшін қасиетті Ашура күні болған тәртіпсіздік алаңдаушылық туғызып, жергілікті элита арасын­да­ғы күрес нәтижесі Иранның және Таяу Шығыстың болашағына қалай әсер ететіні сияқты көптеген мә­се­ле­лер түрлі сауалдарды көлденең тартуда. Ендігі жерде Ирандағы билік журналистермен үнқатысуға қанша­лықты дәрежеде ашық? Иранда шетелдік ақпарат құралының тілшісі болу оңай ма? Осы сауалдарға орай мінберге Иран сыртқы істер ми­нистрі­нің ресми өкілі Рамин Мехманпараст, Қазақстанның Ұлы­британиядағы елшісі Қайрат Әбу­сейітов, Ресейдің 1-арнадағы “Судите сами” ток-шоуының авторы әрі жүргізушісі Максим Шевченко, Ресей Ислам комитетінің төрағасы Гейдар Жамал, Американ-Иран кеңесінің президенті Хушан Әмір­ахмади көтерілді. Батыс пен Шығыс бұл мәселеде әлі де мәмілесіз болып отырғанда, аталмыш отырыстың әр кездегідей кереғар көзқарастарға толы бола­тыны белгілі еді. Максим Шевченко бұл отырысты “белгісіз” Иран дегеннен гөрі, “түсініксіз” Иран деп атау керек еді деген түзетуіне бас шұлғығандар да табылмай қалған жоқ. Еуразия медиа-форумы биыл талқылауға тиісті деп тапқан тақырыптың бірі “Үрей індеті” болды. Бұл туралы Ресей медицина академиясының академигі Олег Киселев неғұрлым таратыңқырап айтты. Мұның өзі де қауіпсіздік мә­селелерінің қатарына қосылатынын ізерледі. Жаңа ғасырдың алғашқы он жылдығы аяқталып келеді. Ол өзімен бірге көптеген қауіп-қатерді ала келді. Солардың ішінде бұрын естілмеген, бірақ адамзатқа қауіп төндіретін кеселдер бар. Өткен жыл “шошқа тұмауы” деп аталатын індетпен әйгіленді. Әу баста жұртты соншалықты үрейлендіргенімен, артынан сиырқұйымшақтанып кетті, бірақ соңында көптеген сауал қалдырды. Солардың, тым құрыса, қайсыбіріне жауап осы форумда ізделінуі кездейсоқтық емес. Қорқыныш мәдениеті мен жа­санды фобиялар арқылы қоғамдық сананы билеп-төстеуде БАҚ-тың жауапкершілігі қандай? “БАҚ қорқынышты ақпаратқа ілеспейді, керісінше, оны қолдан жасап, жан-жаққа таратады...” деген уәжге дәлел бар ма? Осы сауалмен отырыстың тіз­гінін продюсер Владимир Рерих қолға алды. Сұңғыла журналист жарық көрген ақпаратқа қоғамның сеніммен қарауын қалыптастыру үшін мемлекеттік құрылымдар, ға­лымдар және БАҚ арасында ынты­мақтастық пен байланыстың аса тиімді түрі бар ма дей отырып, Түр­киядағы TRT-Turk телеарнасының бас редакторы Үміт Сезгин, Дания­ның тәуелсіз жазушы-журналисі Луиз Воллер ханымды, Ұлыбритания Премьер-Министрі кеңсесінің саяси коммуникациялар жөніндегі бұрын­ғы арнайы кеңесшісі Даррен Мерфи мырзаны, Ресей медицина академия­сы Тұмау ғылыми-зерттеу инсти­туты­ның директоры және ДСҰ Тұмау ұлттық орталығының жетек­шісі Олег Киселевті пікірталас иіріміне тартты. Сағаттарға созылған отырыстарда салмақты ой да, айта-айта жауыр болған жәйттер де жеткілікті еді. Сондай-ақ ҚР Тұңғыш Прези­дентінің Қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат институты форум аясында “Кеден одағы: мә­се­лелері мен болашағы” атты дөңгелек үстел ұйымдастырды. Дөңгелек үстел жұмысына белгілі сарапшылар мен саясаткерлер қатысты. Дөңгелек үстелдің отырысы бары­сында төмендегідей мәселелер легі қаралды. Кеден одағының не­гізгі құжаттарын үйлестіру үдерісі және кезеңдері, Кеден одағы мүшелерінің БСҰ-ға кіру мәселесі, Кеден одағы экспорттық әлеуеті дамуының және отандық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілет­тілігі­нің жаңа кезеңі ретінде, Кеден одағы және үшінші елдерге қа­тысты сыртқы экономикалық саясат, Кеден одағын құрудың эко­номикалық жағынан оң және теріс тұстары жан-жақты қаузалып айтылған пікірталас ешкімді бей-жай қалдырмады десе де болғандай... Еуразия медиа-форумы бүгін өз жұмысын одан әрі жалғастырады. Қорғанбек АМАНЖОЛ, Айнаш ЕСАЛИ, Суреттерді түсірген  Берсінбек СӘРСЕНОВ.