Көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, сулы, нулы Ақмола өңірінде дәл биылғыдай қуаңшылық көптен бері бола қоймаған екен. Көктем шыққалы жаз ортасына дейін аспаннан нәр тамбады. Әншейінде аттылы адамның үзеңгісін сипайтын ағаш бауырындағы жоңышқа жым-жылас. Бағзы замандағы берекелі жайылымдарда өсетін мия, бозғанақ, бұйырғын, тобылғы, бозжусан, қоңыржусан, жержусан, көкпек, балықкөз, тұзжапырақ, ажырық, қарашағыр, ақ шағыр, қарғатұяқ, қоңырбас, ақселеу көзден бұл-бұл ұшқалы не заман?! Далалы аймақта қыс түгілі жаздың өзінде бөкеннің тісіне ілігетін қылтанақ жоқ. Биыл малсақ қауым трактор бойлап бара алмайтын сай-саланы, өзектерді індетіп, шалғының тісіне іліккенін шауып жатыр. Егін алқаптарындағы сабанды да атжалға түсіріп жинап алмақ. Қамыс та, қоға да қуаңшылық жылы мал азығына сеп. Малсақ қауымға бұл ісің теріс деп айта алмасақ керек. Амандық-саулықты «мал-жан аман ба?» деп малынан бастап сұрайтын малсақ қауым үшін төрт түлікті қыс сынағынан аман-есен алып шығу айрықша маңызды. Қатал қыстың сынынан қаймыққан шаруа қара күзге дейін қауырт қимылдаса, шөліркеп, қуарған дала төсі жылан жалағандай болғалы тұр. Сонда бес ауданның аумағындағы ақбөкен аштан қатпай ма?!
Өткен жылғыдай жұт жайламаған, жайылымдардағы он сан шөбі әдеттегідей көктеген уақытта айдын-шалқар көлі көп, мал жайылымына аса қолайлы Қорғалжын ауданында 148, Целиноград ауданында 132 ақбөкен ажал тапқан. Биыл Атбасар, Егіндікөл, Жақсы, Жарқайың, Қорғалжын аудандары – қуаңшылықтың зардабын ең көп тартып отырған өңірлер.
Киік біткен негізінен осы аудандарды мекендейді. Төл төгіні де Атбасар мен Жақсы аудандарының қиылысқан жеріндегі Қайрақты, Тайкеткен ауылдарының маңындағы ойпаңда өткізілді. Сөз арасында біздің өңірге бауыр басқан бөкендердің бетпақдала популяциясы екенін айта кетелік. Ерекшелігі, Ақтөбе мен Маңғыстауды мекендеген, қар түсе Өзбекстан асып кететін үстірт популяциясы тәрізді емес, ел аумағынан шықпайды. Күн суыта Қорғалжындатып қиғаштай салған мың сан киік Жезқазғанның ұлан даласына қоныс аударады. Тек соңғы бес-алты жыл бойы қыстың жұмсақтығынан ба екен, әлде басқа бір біз білмейтін себебі болды ма, жазғы өрісін жайлап, қыстап қалатын әдет тапқан. Мамандардың пайымдауына қарағанда, оның себебі – бөкен қоныс аударатын жолдардың жабылып, жалпақ дала жүзіне айғыз-айғыз жол салынуы. Бәлкім, әлдекімге өкпелегендей өрісін тарылтып, қысы қатты өңірден көшпей қалуы осы себептен бе екен? Биыл қанша ақбөкеннің аязы қатты, қары қалың Арқа төсінде қалатынын ешкім болжап айта алмайды. Бірақ соңғы жылдары табиғат тылсымы өзгеше өріс тапқаны белгілі.
Бөкен санының өзгеріп тұруына, бірде азайып, бірде көбеюіне әсер ететін екі жайт бар. Біріншісі, жаздағы қуаңшылық пен қыстағы қардың қалыңдығы. Оның үстіне соңғы жылдары қыс ішінде сіркіреп жаңбыр жауып, бұрын-соңды болмаған табиғаттың тосын өзгерісін көз көріп жүр. Жаңбыр жауған соң қасат қардың беті қабыршақтанып, мұз болып қатып қалады. Сірескен мұз басқан қысқы жайылымда сүйегі нәзік бөкен түгіл, құтпан айғыр, атан жілікті мамабиелердің күн көруі қиын. Екінші кесел – жұқпалы ауру мен заңсыз аң аулайтын браконьерлер. Оған қанды ауыздың кеселін қоссаңыз, бөкенге төнер қауіп мың батпан екенін аңғарар едіңіз. Өткен жылы, әсіресе Целиноград, Астрахан, Қорғалжын, Егіндікөл аудандарының жайылымында қыстап қалған ақбөкен қырғынға ұшырады. Төрт түлік малдан жұғатын пастереллез ауруының да зардабы аз емес. 2015 жылы біздің облыстың төңірегінде ғана 10 667 ақбөкен қырғынға ұшыраған.
Тоқсаныншы жылдардың басында кеңшарлар таратылғаннан кейін бұрын егін себілетін алқаптар біраз жыл босап қалды. Міне, осы кезде бөкеннің көбеюі әбден мүмкін еді. Қанша дегенмен шөбін таңдап жейтін, талғап жейтін жайылым көп. Бірақ керісінше саны азайды. Өйткені бұрын қоғам жұмысынан қолы босамайтын ел азаматтары екі қолға бір күрек таба алмай ерігіп, мылтық асынып дала кезіп кеткен. Қарауылына алдымен ілінгені – мүйізі бағалы бөкен. Адамнан келген алапат зиян байғұс жануардың санын ойсыратып-ақ тастады. Киіктің қымбат мүйізі өзіне сор болып тұр. 2014 жылы Егіндікөл ауданында 84 бөкен оққа ұшса, 2019 жылы Қорғалжын ауданында 110-ы атылған. Бұл – белгілі болғаны ғана. Тегін олжаға дәніккендердің түн жамылып ұстатпай кеткені қанша екені бір жаратқанға ғана мәлім. Ал біздің білетініміз – иен дала еркесінің саны күрт азайғаны.
Атам қазақта «есің кетсе ешкі жи» деген мақал бар. Желмен жарысқан бөкен де ешкі іспетті. Жайылымы жайлы болса тез көбейеді. Мамандардың айтуына қарағанда, жыл сайын 30 пайызға дейін көбейеді екен. Биыл қыс тұқымы біршама көбейген бөкенге қатал сын болғалы тұр. Оның үстіне жоғарыда аталған бес ауданның ауыл шаруашылығы құрылымдарының басшылары ақбөкен егін алқаптары мен жайылымдарды, шабындық жерді басып, тоздырып жіберді деп дабыл қағуда.
– Ақбөкенді атуға Қазақстан Респуб-
ликасы Үкіметінің 2001 жылғы №980 қаулысына сәйкес тыйым салынған. Ауыл шаруашылығы құрылымдары өздерінің егістік жерлерін өздері қорғап, күзетуі керек. Біздің білуімізше, олар бөкендердің сан жыл бойы бауыр басқан жайылымдарын жыртып, егін салып отыр. Төрт түлік мал тәрізді бөкендердің де еті үйренген, қалыптасқан ортасы болады. Табиғи заңдылықты бұзуға болмайды ғой. Сондықтан алдағы уақытта жергілікті атқарушы органдар бұл мәселені мықтап ескеруі керек, – дейді облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі инспекциясының басшысы Лашынтай Дүйсенов.
Қуаңшылық жылы өңірде қыстап қалатын бөкен біткен қайтіп күнін көреді, ең басты мәселе – осы! Ұлттық табиғат парктері өздерінің аумағындағы шөпқоректі аңға қысқы азығын дайындайтыны белгілі. Бөкендер қыстайтын аумақта осындай қарекет етсек қана қауіптің бетін қайтарамыз. Бірақ оны кім дайындайды? Егінімді басып, шабындығымды таптап кетті деп өкпесі қара қазандай болып отырған ауыл шаруашылығы құрылымдары ма? Есіл су бассейні құрылғаннан кейін облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі инспекциясының құрамы ықшамдалып, Жарқайың, Атбасар, Жақсы, Егіндікөл, Целиноград, Астрахан, Ерейментау аудандарындағы инспекторлар саны қысқартылған. Қазір инспекция бөкеннің қысқы азығын дайындамақ тұрмақ, оны күзетуінің өзі мұң болып отыр.
Қысқасы киіктің қыстан аман қалуы да елге сын болғалы тұр...
Ақмола облысы
