Қаржы • 29 Шілде, 2021

Сенгеніміз синдикатталған несие ме?

794 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

Үкімет синдикат банктердің көмегімен инвестициялық жобаларды қаржы­ландырудан үмітті болып отырғаны өткен айда белгілі болды. Синдикатталған несие дегеніміз – бір кредиттік келісімшартпен кемі екі немесе одан көп несиегерлердің бірлесе несие беруі. Көзіміз үйренген дәстүрлі несиеден айыр­машылығы да осы. Сырт көзге жаңалық болып көрінгенімен, бұл – елімізде бұрын қолданыста болған, сыннан өткен құбылыс. 2014 жылы Қазақстанның Даму банкі (ҚДБ) екінші деңгейлі банктерге инвестициялық жобаларды осы жүйе бойынша қаржыландыруды ұсынған. Бірақ банктер бұл бастамаға ықылас таныта қоймаған.

Сенгеніміз синдикатталған несие ме?

Қаржы саласының маманы Айбар Ол­жаевтың айтуынша, Үкімет бұл мәсе­лені әкімшілік немесе бұйрық беру әдіс­терімен шеше алмайды. Үкіметке қарасты Қазақстан Даму банкі 2000 жылдардан бергі уақыттағы инвестициялық жоба­лардың 80 пайызын қар­жыландырғаны белгілі. Ал екінші дең­гейлі банктер акционерлік капиталы жағынан үкіметке тәуелсіз, шешімді де дербес қабылдайды. Демек, үкімет үміт­теніп отырған син­ди­каттық қаржы­ландыру екінші деңгейлі банктің (ЕДБ) мүддесіне дөп келсе ғана жүзеге асуы мүмкін.

Қазақстанда бұл жобаны жүзеге асыруға барлық мүмкіндік те, кедергі де жететінін тілге тиек еткен А.Олжаев қаржыландыруға (ЕДБ) мүдделі болуы керектігін, банктер оның тиімді екеніне 100 пайыз сенімді болған жағдайда ғана шешім қабылдайтынын ескертті. Син­дикатты несиенің идеологиясы провизия, табыс, тәуекел қалай бөлінетініне ба­сымдық береді. Бізде мәселенің бұл жағы әлі нақтыланбаған. Ал банктер­дің тәуекел менеджменті әртүрлі. «Қай банктің үлесі, тәуекелі қандай болады?» деген мәселеде нақтыланбаған тұс­тар жетерлік. Ал ЕДБ арасында «ішкі нарық­тағы жобалардың тәуекелі жоғары» деген пікір басым. Қазақстанның ішкі на­ры­ғындағы инвестициялық жобаларды қаржыландыруға Қазақстан Даму банкінің шамасы жетеді. Бізде жобалық қаржыландыру мәселесі осы банк арқылы шешіліп келді. Бірақ үкіметтің жобаларды қаржыландыру бағытында син­ди­кат­тық жобаны қарастырып отыр­ға­нын на­рық­тың қажеттілігі деп қабыл­дап, заң­нама жағын жүйелеп, нарықты осы бағытқа бейімдеуіміз керек» дейді Айбар Олжаев.

Үкіметтің қаржы секторынан үміт­теніп отырғанының салмақты себебі бар. Айталық, халықаралық агенттіктер қар­­жы секторының пандемиядан кейін­гі жағдайын дұрыс деп бағалап отыр. Бір­қатар халықаралық қаржы агент­тік­тері де біздің қаржы секторымыз жай­лы көзқарастарын білдіріпті. Мысалы, Moody’s Investors Service агенттігі Қазақ­станның қаржы сек­торы жанданып келе жатқанын жазып­ты. Бұл деректің жаны бар. Біздің екінші деңгейлі банктер портфеліндегі пайдаланбаған активтер қоры туралы деректер 2015 жылдардағы жағдайға қарағанда тәуір. Естеріңізде болса, 2015 жылдары екінші деңгейлі банктер де, оның ішінде ірі банктердің қордаланып қалған активтері қажетті шектен асып кеткен болатын.

Енді активтер қажетті тетікке бағыт­талып, орнын тауып, шығынға емес, пай­даға жұмыс істей бастаған. Бұл қаржы институттарының алдыңғы дағдарыстан сабақ ала бастағанын көрсетеді.

ЕДБ-нің өтімділік профилі Fitch Ratings деректері бойынша да жағымды әсерге ие. Қаржы сарапшысы Ерлан Ибра­гим бізбен әңгімесінде Ұлттық банк­тің инфляцияны тежеу саясаты несие­ге деген сұранысты тежеп, несиенің па­йыздық мөлшерлемелерін төмендете алмай отырғанын айтты. «Банк саласында қазір өтімділік проблемасы жоқ. Бірақ несие пайызы жоғары болғандықтан ішкі нарық тарапынан несиеге сұраныс аз» дейді сарапшы.

Бұл ЕДБ мүдделілік танытқан жағ­дай­да ғана кезең-кезеңімен жүзеге асатын және ретімен келетін құбылыс. Инвест жобалардың салмағы ЕДБ-нің мүддесіне сай келсе, ішкі нарықта, ШОБ-тар ара­сында ашық бәсеке орнайды. Бұл өз­геріс­тердің басы болуы әбден мүмкін. Депозит нарығында да біраз өзгерістер болуы мүмкін екенін айтқан сарапшы ЕДБ осыған дейін активтерін Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарына, Ұлттық банктің ноталары мен депозиттеріне сақтап келгенін еске түсірді. Банктік емес қызметтер банктер үшін жаңа ұзақ мерзімді тиімді және тәуекелсіз бағытқа айналуы әбден мүмкін. Кейбір банктер осы бағытты дамуға себеп болатын фактор ретінде қарастыра бастағанын байқап жүрміз. Бұл – қосымша қаржы салмай-ақ өзінен өзі дами беретін сала. Себебі банктердің таңдау мүмкіндігі шектеулі. Қытайдағы Alibaba, АҚШ-тағы Amazon, тіпті Ресей­дегі Яндекс пен Mail.ru тәрізді жетекке ілініп кете беретін салалар бізде әзір­ге жоқ болғандықтан маркетплейс нары­ғында ғана үміт бар. «Егер осы бағытты қаржыландыруды жалғастырса, алдағы уақытта елде жаңа компаниялар пайда болып қалуы әбден мүмкін. Бұл факторды синдикатты банктердің өнімі деп қабылдауға болады», дейді Е.Ибрагим.

Сарапшының айтуынша, экономи­ка­ның кейбір секторы кешегі пандемия кезінде дамымаса да тұралап қалған жоқ. Енді олардың тынысына қан жүгірту үшін қосымша қаржы керек. Бұл қаржыны бөлуге ЕДБ-нің мүмкіндігі де, қалтасы да көтереді. ЕДБ-нің жаңа бағытында өзгерістер барын банк өкілдері де жоққа шығармайды. IT мүмкіндігі адами капитал мен технологиялық бағытқа бірдей қаржы салу керек екенін сәт сайын дәлел­деп жатыр. Бұл фактор алдағы уа­қытта ірі-ірі инвестициялық жобаларды ғана емес, кішігірім жобаларды қаржыландырудың бәсін өсіріп, квазисектордағы қаржы инс­титуттарын нарықтан жойып жіберуі әбден мүмкін. «Банк синдикаттары ара­сын­дағы алшақтықты олардың актив­терін біріктіру арқылы ғана бір-біріне жақындатуға болатынын Үкімет те түсі­ніп отыр. Нарық заманында көшбас­шы­лар да, көшке ілініп-салынып ілесіп жүр­ген банктер де бар. Егер олардың син­дикаттарын теңестіруді көздесек, біз бұрынғы заманға қайта ораламыз. Ең дұрысы, бұл нарыққа қандай үлеспен кіру қажеттігі туралы шешімді банктердің өзіне қалдырған дұрыс», деп сөзін тү­йін­деді Е.Ибрагим.

Қаржыгер Ғалым Құсайынов син­ди­катталған несиенің болашағы бар екенін, несиелендірудің бұл формасы несиелік ресурстарды жинауға және банктік тә­уе­­келдерді төмендетуге мүмкіндік бе­ре­­тінін айтады. Несиелеудің син­ди­­кат­талған түрін пайдалану мемле­кет­ара­лық деңгейдегі жобаларды қаржы­­лан­дыру тәуекелдерін барынша азай­та­­ды екен. Осы тұста Ғ.Құсайынов атап өт­кен­дей, біздің елде осы формаға сұраныстың жоқтығы оның заңмен жүйеленбегендігімен байланысты екен. 2018 жылға дейінгі құқықтық актілерде «тең дәрежелі кепіл беруші» немесе «тең дәрежелі меншік иесі» деген түсініктер айтылмаған. Басқаша айтқанда, кепілдікті бірлесіп көтеру немесе бірге несие беруді заңдастыруға заңдық негіз болмаған. Сондай-ақ несие берушілердің тізілімін жүргізу, берілген несиелерді есепке алу, синдикат қатысушылары арасында төлемдерді есепке алу және бөлу, несиелік құжаттаманы қалыптастыру және жүргізу мәселелері де шешімін таппапты. Тек 2020 жылдың аяғында ғана алғаш рет заңнамалық деңгейде синдикатталған несие беру шарттары анықталған. Банк өкілдері Үкіметтің синдикатталған несие нарығына назар аударуын әзірге сырттан бақылап отыр. Әзірге бұл жүйенің нарыққа енуі ірі көлемдегі несиені ұзақ мерзімге және төменгі пайызбен алуға жол ашады деген үміт басым. «Синдикаттал­ған несие беру банктерге тәуекелдер­ді бөлуге және өз ресурстарын ірі жобаларды қаржыландыру үшін біріктіруге мүмкіндік береді. Алайда тәуекелдерді біркелкі бөлу априорлы мүмкін емес, сондықтан ЕДБ-дегі қаржыландыру және несиелік талдау мәселелерін қарау тәсілдері әртүрлі. Бұл қаржылық қана емес, заңдық тәуекелдерге де қатысты» дейді Ғ.Құсайынов.

Синдикатталған несие туралы ұсыныс әзірге талқылану деңгейінде болса да банк өкілдері мұны құп алып отыр. Әзір­ге ұққанымыз, A / B несиелеу форматында синдикаттардың бастамашы­­сы квазисектордағы институттары болуы мүмкін. Қаржы маманы Мақсат Халық айтып өткеніндей, банктер бұл мәселе­ні қолдаса, біздің елімізде синдикатты банк­­тер әлдеқашан құрылатын еді. Бұл жүйенің бізде жұмыс істеуі банктер үшін тиімді емес. «Синдикат банктен несие алған заңды тұлғаның ісі жүрмей, несиесін қайтара алмай қалды делік. Енді оның қойған мүлкі қалай бөлінеді деген мәселе кесе-көлденең шығатыны анық. Сол кезде проблема шығуы мүмкін. Жалпы, осы күнге дейін екінші деңгей­лі банктер бизнесті қаржыландыруға ықыласты бола қойған жоқ. Оларға табыс алып келген бағыт – тек тұтынушылар нарығы ғана. Осы мәселелер шегеленбей, табыс-шығын және тәуекелдік үлесі нақтыланбай, ЕДБ-ні бұл жобаға тарту қиын», дейді М.Халық.

Осы тұста сарапшы синдикатталған банк­тердің арзан несиеге қалай қол жет­кізеді деген мәселеге назар аудару қа­жет­тігін де қаперге салып өтті. Қазір арзан ақ­шаға қол жеткізу – ЕДБ үшін бас­ты проб­лема. Егер арзан несиеге олар­дың өзі қол жеткізе алмаса, өзгелер­ді қалай жа­рыл­­қамақ, жұртшылық айтып жүрген 5-6 па­йызбен қалай несие бере­ді?! «Өткен жылы мемлекет бизнесті қар­жы­ландыру үшін триллиондаған теңге қаржы бөлді. Банктердің 5-6 пайыздық арзан несиемен бизнесті қаржыландыруына мемлекет берген триллиондар мүмкіндік беріп тұр. Бірақ бұл – экономикаға жет­кі­лік­сіз қаражат және бұл қаражаттың сұ­рауы бар. Мұны банктер жақсы біліп отыр. Ұлттық банк те базалық пайыздық мөл­­шер­ле­ме­ні жоғарылатты. Сондықтан банк­­тер­ге бизнесті қаржыландырғаннан ҰБ де­по­зитіне немесе бағалы қағаздарға қар­­жы салған тиімді. Олар ШОБ-ты қар­жы­­лан­дырып тапқан 10 пайызын сол жақ­тан да көріп отыр. Бізде базалық мөл­шер­ле­ме­нің жоғары болуынан-ақ табыс тауып отыр­ған банктер бар. Егер инфля­ция­лық тар­гет­теу саясаты нәтижелі болса, ЕДБ Үкімет үкі­леп отырған синдикатты несиеге өз­дері-ақ мүдделі болады», дейді М.Халық.

Синдикатты несиеге экономика да­йын ба деген мәселе қашан да өзекті. Біздің нарық заңы бұған әлі де бейімделе қойған жоқ. Нарық заңы әкімшілік пәрмендерді қабылдай алмайтынын айтқан сарапшылар мәселені синдикат банктерді ашудан емес, соның негізі болатын заңнамалық тетіктерді ретке келтіруден бастау керек­тігін айтады. Жоғарыда айтып өткен­дей, инфляциялық таргеттеу саясаты Ұлттық банктің пәрменімен емес, нарық заңы­мен қалыптасса, екі тарап та синдикат қар­жы­ландыруға, сол бойынша несие алуға мүдделі болары сөзсіз.

 

АЛМАТЫ