КОРЕЯ

Біз мектепте жүргенде балаларға жаз бойы жұ­мыс істететін, оның есесіне оқу жылының қар­са­ң­ын­да ел көргізіп, жер көргізіп қайтатын. Ала жаз­дайғы тапқан табысымыз соған жұмсалатын. Сол дәстүр бойынша сегізінші кластан кейін жолымыз Алматыға түскен. Өзіміздің ауылдағы түрік азама­ты Тұрсын айдайтын автобуспен улап-шулап арман­даған Алматыға да жеткенбіз. Біз қалаға келіп кір­ген­де түн болып қалған еді. Асқақтаған Алатау кө­рін­бейді, Алматының атақты жасыл желегін де се­зіне қойған жоқпыз. Қараңғылау көшелермен жүріп ке­ліп бір жерге тоқтадық. Ол жер осы қазіргі көк­ба­зардың дәл түбіндегі асхана екен. Студент жыл­да­рымызда үстіңгі қабаты ресторанға айналды. Авто­бустан түскеніміз сол еді, алдымен шыққан бір баланың айқайлап жібергені: “Төбелес! Төбелес!”. Қарасақ ­– асхананың алдындағы қараңғылау жерде қыр­ғын төбелес болып жатыр. Екі жігіт бір-бірін аямай пергілеуде. Шағын денелісі кеуделі, ұзын жігіт­ті еңсеріп барады. Еңсеруді қойып, мынамен төбе­ле­суге қалай дәті шыдап жүргеніне таңқалғандайсыз. Жоқ, дәті шыдамақ тұрмақ, сарт-сұрт ұрғанда ананы ұшырып жібереді. Сол арада тағы бір баланың тағы айқайлап жібергені: “Мә-ә! Мынау анау ғой!”. Сөйт­сек, “анау” дегені төбелесушілердің аласа бойлысы екен, ал ол біздің аудан орталығындағы “Ленин жолы” мектебін өткен жылы ғана бітірген кәріс жігіті екен. Өзіміздің ауданда жүретін баланы мына Алматыда көргенімізге таңданып, оның қаланың қақ ортасында төбелесіп жатқанына да таңданып, өзінен қарулы жігіт­ті ұрып жыққанына тағы таңданып мына жақ­та біз тұрмыз. Жерлесінің жеңгеніне айызы қанып, “Қа­лай соқты, ә! Сілейтіп салды ғой, ә!” деп жат­қан­дар да бар. Арамыздағы біреу: “Е, кәрістердің бәрі солай болады, мықты ғой бұлар”, деп аяқ астынан ақылға сала сөйледі. Жаңағы қой асығындай ғана жігіт­тің етінің тірілігіне таң қалып біз тұрмыз. “Бәрі мынандай болса бұлар шынында мықты екен”, деп қоямыз іштей. Президент сапарына байланысты Кореяға жол жүре­тінімізді естігенде ойымызға осы оқиға оралып, санамызға сол сурет сарт ете қалған еді. Әрине, бір жігіт­ке қарап тұтас бір халық туралы ой толғай қойған кластасымыздың этнологиядан хабарының қаншалықты екені белгілі, бір халық тұрмақ, бір үйдің балалары да әрқилы болып жатады ғой, әйтсе де уа­қыт өте корей ағайындардың шынында көбіне өзге­ле­рден шымыр да ширақ келетініне өзіміздің де көзіміз жете түсті. Жетпісінші жылдардың аяғында баспасөз бетінен “Корей кереметі” деген сөз тіркесін жиі жолық­ты­ра­тынбыз. Қайта құру деген бір науқан басталып, те­мір шымылдық түріліп тасталғанда әлі жеткендер тоңа­зытқыш, теледидар, телефон, мәшине сатып ал­мақ болса “Daewoo”, “Samsung”, “LG”, “Нyundaі” мар­ка­ларын іздеуге шықты. Оңтүстік Корея тауарлары сапалылықтың, сенімділіктің өзінше бір кепілдігіне айналды. Осыдан бір аптадай ғана бұрын Сеулден жолдаған мақаламызда белгілі корейтанушы Андрей Ланьковтың “Быть корейцем...” деген кітабының (М., “Восток-Запад”, 2006) аннотациясындағы: “25 жыл­дың ішінде қайыршылықтан қазіргі өркендеген өмірге секіріп өтіп, ерлік жасаған елдің тұрғындары туралы тіпті мардымсыз білеміз. “Корей экономикалық кере­меті” туралы дұрыстап естіп-білген кім бар бізде? Бұл кереметтің басты құпиясы корейлердің өзі болса, олар қандай адамдар сонда?” деген жолдарды келтірген едік. Расында да, корейлер қандай адамдар, Корея қандай ел? Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Корея Республикасына таяудағы мемлекеттік сапары күндерінде көзбен көргендеріміз бен көңілге түйгендерімізге, елшілік қызметкерлерінің айтқан әңгімелеріне, С.Курбановтың 2009 жылы Санкт-Петербургтен шыққан “История Кореи с древности до начала ХХІ века” атты қомақты зерттеу еңбегіне, Андрей Ланьковтың жаңағы журналистік кітабына, интернет материалдарындағы деректерге сүйеніп жазылған мына мақалада осы сұрақтарға жауап іздеп көрмекшіміз. Алдымен мына жайдың басын ашып алайық. Әлемде қазір екі Корея бар. Біреуін Солтүстік Корея, екіншісін Оңтүстік Корея атайды. “Корея” атауы көбіне-көп соның Оңтүстігіне қатысты айтылады. Екінші Кореяны – Корей Халық-Демократиялық Республикасын Солтүстік Корея деп анық ажыратып сөйлейді. Бүгінгі әңгімеміздің арқауы – Оңтүстік Корея. Негізінде, біздің “корейлер” деп жазуымыз да, “Корея” деп жазуымыз да онша дәл емес. Елдің де, этностың да қазіргі еуропаша аты Кор¿ атауы­нан шыққан. Түбектің дұрыс аталуы осы. Орыс ті­лінің заңдылығына сәйкес кор¿ліктер “корей­цы” деп айтылады, солай жазылады. Біз орыс­тар­дың айтқанын, жазғанын сол күйінде қайта­лаймыз. Бірақ, жөні былай екен деп, аяқ астынан этностың атын “кор¿лер”, елдің атын “Кор¿” деп жаза бастасаңыз да сонша дұрыс болмайтын сияқ­ты. “Немецтің” қазақшасы “неміс” қой деген­ге салып, ауызекі әңгімедегі “кәріске” көшіп кетсең де біртүрлі. Тарихта талай нәрсенің өзгер­ген түрде атала беретіні бар. Мысалы, Екатерина заманында Ресейге әйел патшаның төркінінен талай жұрт келген. Петербургтегілер әлгілердің оп-оңай орысшаны түсінбей, меңірейіп тұрып қа­латынына қарап оларды “немые”, яғни “мыл­қау­лар” деп атай бастаған. “Немцы” сөзі солай шық­қан. Әйтпесе, “немістердің” өз аты “дойч”, елінің аты – “Дойчланд”. Солай екен деп, тарихи әді­летсіздікті түзетейік деп енді келіп ұлттың атын “дой­чтар” түрінде жаза бастасаңыз да жұртты жаңыл­дырғаннан басқа ештеңеге жете қоймайсыз. Оның үстіне бүкіл әлем осы “Корея” нұсқасын ұста­натынын да есте ұстағанымыз орынды. Соны­мен, әңгіме Корея туралы. Біз Сеулге барғанда Президент ұшағынан түскен бойы Қазақстанның Кореядағы жылының ашылу салтанатын, өнер шеберлеріміздің концер­тін тамашалау үшін Хоам өнер орталығына бірден тарт­тық. Салтанат кезінде сөйлеген сөзінде Елба­сы­мыз Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан мен Ко­рея­ның тарихи байланыстарының тамыры те­рең­де жатқанын, қазақ және корей халықтарының арғы тегі олардың ортақ түпотанына (“праро­ди­на” сөзін осылай алуға болар еді – С.А.) – Алтай мен Орталық Еуразияға барып тірелетінін айтты. Корея Президенті Ли М¿н Бак сөз кезегі келгенде өздерінде табылған қанжардың біздің Арқадан, Бурабай маңынан табылған қанжардан аумай қалғанына назар аудартты. Біз бұл әңгіменің дәйе­гін атақты этнолог, академик Ю.В.Бром­лей­дің бас редакторлығымен шыққан “Народы мира” анықтамалығындағы: “Очевидно, в фор­ми­­ровании корейцев принимали участие 3 груп­пы племен: палеоазиатская, алтайская и авс­троне­зийская, ведущая роль принадлежала про­алтайским племенам” (М., “Советская энци­кло­педия”, 1988, 229-бет) деген уәжді сөзбен тия­нақтауға, корейлердің антропологиялық жағынан қалыптасуында алтайлық қанның үлесі үлкен екені көзге бадырайып тұрғанын: “Тіл деген, дін деген замана желімен, тарих тезімен бірнеше ға­сырдың ішінде-ақ өзгере беруі мүмкін, ал түр де­ген, тұрпат деген кем қойғанда мыңжылдықтарда болмаса құбыла қоймайтын құбылыстар қатарына қосылады”, деп түсіндіруге тырысқанбыз. Елге кел­геннен кейін Алматыдағы Ұлттық кітапха­на­дан Корея тақырыбына тағы біраз әдебиет ақта­рып қарасақ, расында да, академик Ю.В.Бромлей тарапынан қолдау тапқан тұжырымның көкейге қонымды екендігін көре түстік. Корейлердің қалыптасуында арғыалтайлық тайпалар белсенді рөл атқарды, ал палеоазиялық, австронезиялық тай­палар атсалысты дейік. Арғыалтайлық тайпа­лар­дың жайы белгілі. Корейлерді қалыптастырған үш топтың ішінде палеоазиялықтар да бізге сон­ша алыс емес. С.Курбановтың кітабында былай делінеді: “Одна из распространенных точек зре­ния южнокорейских исследователей заключается в том, что первопредки корейцев, обладатели гребенчатой керамики, ведут свое происхождение из Сибири, откуда они пришли на Корейский полуостров. Их принято называть палеоазиатами. Протокорейские языки относятся к алтайским языкам” (21-бет). С.Курбанов корей тілі мен түркі тілі тобында қазірдің өзінде 200-ден астам лексикалық сәйкестіктер бар екенін айтқан. Мына мақалада корей халқының арғыдағы тарихына тереңдей бермесек пе деп отырмыз. Түбі­міз бір дейтін туысқандығымызды тым тама­шалай берудің де, “корейлердің түбі өзіміздің ке­рейлер екен” деген сияқты жеңіл сөзге ерудің де жөні шамалы болар. Ол жағын маман тарих­шы­ларға қалдырдық. Дегенмен, мұндай күрделі үде­рістердің бәрі мыңжылдықтардың үлесіне тиетінін ұмытпайық. Тарих сахнасына корейдің төл мем­лекеті ретінде шыққандығы талас тудырмайтын Чосон мемлекеті б.д.д. 5-4 ғасырларда дәурен сүр­ген. Корейлер өз елін әлі де Чосон атайды, ма­ғы­насы – Таңғы шық елі деген сөз. Одан бергіде корейлер мемлекеті бірде өсіп, бірде өшіп, неше түр­лі тарих теперішін көрген. Қытайдың Таң әуле­тінің елге басып кіріп, орнығып алған кезі де, 918 жылы құрылған Кор¿ мемлекетінің негізін қалаушы Ван Гонның елді қайта біріктірген кезі де, Кор¿ әміршілерінің моңғол билігін мойын­даған кезі де болған. Есте жоқ ескі замандарда кімді кім басып алмады, кім кімге билігін жүр­гіз­беді дейсіз, корейлердің жанына бататыны ол емес. Корейлердің жа­нына бататыны – бү­кіл әлемде отарлық сая­саты бәсеңсіген кейінгі ғасырларда да бі­ресе жапондардың, біресе маньч­жур­лар­дың табанына таптала бергендігі. Басқасын былай қойғанда, 1910 жылы Кореяның жа­пон колониясына ай­налғанын, 1945 жылы аяқталған Екінші дү­ние­жүзілік соғыстан кейін елді АҚШ-тың әскери әкімшілігі бас­қар­ғанын, Корей түбе­гі­нің оңтүстік бөлігінде ел тәуелсіздігі 1948 жылы ғана жариялан­ға­нын айтсақ та, бұл ел­дің күні кешеге дейін көрмеген құқайы жоқ екеніне көзіміз жетеді. 1910 жылы ко­рей­лердің орташа өмір жасы 24 (ер кісілер) – 26 (әйелдер) жас бол­ғанынан да ол елді жай­лаған жоқшылық­тың ауқымын аңғара аласыз. Осыдан жарты ғасыр ғана бұрын бұл ел нағыз қайыршылық кешкен, адамдар ала­қанға салып беретіндей күрішпен өлместің күнін көрген дегенге бүгінде сену де қиын. Әдетте ел өміріндегі елеулі кезеңдер бірнеше жыл бедерімен, кейде нақты бір жылмен бай­ла­ныс­тырылады, ал Корея үшін оның “экономи­ка­лық кереметі” бастауының нақты күні де бар. Ол күн – 1961 жылдың 16 мамыры. Дәл сол күні жергілікті генералдар америкалықтардың көмегіне сүйеніп, елді аздырып-тоздырып бітірген үкіметті тақтан тайдырған. Төңкерісті ұйымдастырған генерал Пак Чжон-хи осы әрекетімен Кореяның ХХ ғасырдағы тарихының шешуші тұлғасына айналғанын корейтанушылардың бәрі де айтады. Жапония жерінен ешқандай қазба байлық­тары шықпайтынын жиі жазамыз. Кореяның жері де тап сондай. Жапондар сияқты, корейлердің де жалғыз байлығы – корейлердің өзі, олардың ең­бек­қорлығы, тәртіптілігі, білімге құштарлығы. Пак Чжон-хи өзінің экономикалық страте­гия­сына негіз етіп алған сұлба тіпті қарапайым – ше­телдерден несие алады да, ол несиеге импорт­талған шикізатпен, шетелдік технологиямен жұ­мыс істейтін фабрикалар салады. Фабрикалардың өнімі экспортқа шығарылады, түскен табысқа жаңа шикізат пен жаңа технология сатып алынады, осылай жылдан-жылға жалғаса береді. Генерал Пак Чжон-хи 1962 жылы алғашқы бес­жылдық жоспарды жасатып, жыл сайын 7-8 пайыздық экономикалық өсімге қол жеткіземіз дегенде талайлар күле қараған көрінеді. Алайда, келесі, 1963 жылғы жалпыұлттық өнімнің өсімі 9,1 пайыз болыпты. Содан басталған даму бір да­мыл таппай қойған. Пак Чжон-хи билік басында тұрған жиырма жылға жуық уақыттың (1961-1979) ішінде жалпыұлттық өнімнің өсімі орташа 8-10 пайыз деңгейінде тұрыпты, кей жылдары тіпті 12-14 пайызға барған, онша сәтті емес деген жыл­дардың өзінде өсім деңгейі 6 пайыздан төмен тү­сіп көрмеген. 1960 жылы жан басына шаққандағы табыс 80 долларды құраған екен. Сол көрсеткіш 1979 жылы 1000 долларға, 90-шы жылдардың ор­тасында 10 000 долларға жеткен. Ал 2007 жылы, яғни дағдарыс жаңа басталып жатқан тұста бұл көрсеткіш 20 000 долларға барған! Корейдің экономикалық кереметі деген, міне, осы. Әрине, әр кереметтің өзінің кілті болады. Генералдар билеген жылдарда, яғни 1987 жылға дейін ел басшылары Оңтүстік Кореяның сол тұста ортақ дұшпандар үштігі саналған Пхеньянға, Мәскеу мен Бейжіңге қарсы Шығыс Азиядағы стра­тегиялық плацдарм ретіндегі орналасуын орынды пайдалана білген. Соның арқасында Аме­риканың мол қаржылық көмегін алып отырған. “Корей экономикалық кереметінің” тағы бір тетігі – диктатура... Әдетте бәріміз жерден алып, жер­ге салып жататын беделге салып, белден басу әдісі бұл елде билікке де, сол билікке екі тізгін, бір шыл­бырды беріп қойған халыққа да пайдалы болып шық­қан. Даму стратегиясын мемлекет белгілеп, жеке меншік фирмалар биліктің бұй­ры­ғын бұлжыт­пай орындап отырған. Ол кездегі жұмыс аптасының ресми мөлшерінің өзі 54 сағатқа жеткен екен. Пак Чжон-хидің сол тұстағы елдің ахуалына байланысты айтқан “Мен банкротқа ұшыраған фирманы қабылдап алғандай күй кештім” деген сөзі белгілі. Айтса айтқандай. 1960 жылы Корея жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім деңгейі бойынша (бір жылда 80 доллар) Нигерия мен Папуадан (Жаңа Гвинея) да кейін тұрған. Сол кезге дейін бүкіл елде бірде-бір көпқабатты тұр­ғын үй болмаған, ел астанасы Сеулдің өзінде су пәтерлердің ширек бөлігіне ғана берілетін. Корея астанасында көп қабатты алғашқы тұрғын үй ке­шені 1963 жылы ғана салыныпты. Оның да өзінің қызығы мен шыжығы жетіп жатыр. Әуелде он қабаттық он бір үйден тұратын, барлығы 1158 пәтерлік шағын аудан салу жоспарланады. Жұрт өре түрегеліп, қарсы шығады. “Жарық беруге электр қуаты жетпей жатқанда лифтілі үй салу деген не сұмдық!” деп газеттер жамырай жазады. Ақыры үйдің қабаттары азайтылып, әлгі шағын аудан тек алты қабатты (әрине, лифтісіз) үйлер­ден тұрғызылады. Сонда да құрылысы толық біткеннен кейін әлгі үйлерге ешкім кірмей қояды. Пәтерлердің он-он бес пайызы ғана сатылады, онда да тек бірінші қабаттағылары ғана... Ешкім тым құрығанда екінші қабатта да ешқашан тұрып көр­меген ғой. Сөйтсе көмірмен жағылатын қазан­дықтардан адамды өлтіріп жіберетін газ тарайды екен, газ тараған бетте бірінші қабатта тұратын­дардан басқалар далаға шығып үлгере алмайды екен деген қауесет жайылып кетіпті. Үй салған ком­пания басшылығы жұртты тыныштандыру үшін бес суыр сатып алыпты да, газ тарайды деп үрейленіп, өз үйлеріне өздері жоламай жүрген­дер­дің пәтерлеріне әлгі суырларды түнетіп шыға­рып­ты. Тұрғындар сонда да қорыққанын қой­май­ды, суыр, қанша айтқанмен, адам емес қой деп. Амалы таусылған компания басшылығы бір қыз­меткерін сылқита ішкізеді де, жаңағы үйлердің біріне қамап, сыртынан жауып кетеді. Таңертең бәрі жиналып, жүгіріп барса, әлгі кісі – тірі... Содан кейін ғана алдымен екінші қабаттың, біраз­дан соң үшінші қабаттың пәтерлері сатыла бастайды. Сөйткен Сеулде қазір көк тіреген зәу­лім үйлер самсап тұр. “Тэхан сэнмен” сақтандыру компаниясы ғимаратының ұшар басына қара­са­ңыз басыңыздағы қалпағыңыз түседі. Рас, корей­лерге тиесілі жердегі ең биік ғимарат ол емес. Өткен ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында Пхеньянда 105 қабаттық қонақ үйдің құрылысы басталған. Бұлардың Солтүстіктегі туысқандары қалайда Сеулден секіріп түсу үшін ерегесіп салған ол қонақ үйдің құрылысы, міне, 20 жылдан бері аяқталмай келе жатыр. Сеулдің орталығындағы бір метр жердің бағасы ондаған мың долларға барады, мысалы, Мендон орамында 40 мыңға жетеді. Малайзия кереметінің авторы – Махатхир Мохаммад малайлықтардың әуелгі бетте балконда шошқа ұстағанын, бір қабаттан бір қабатқа шош­қаларын шыңғыртып шығып бара жататынын айтқаны да есімізде. Осындай табысты елдердің тәжі­рибесінде де қазір адам айтса нанғысыз жай­лар­дың жолыққанын ежіктеп отырғанда ондай болмақ қайда деудің жөнсіздігін аңғартпақпыз. Жұрттың бәрі біздей бастаған. Бізден әлдеқайда нашар кезінде бастаған. Ал қазіргі әл-ауқат деңгейі айта қаларлықтай. Кореяда адамдардың орташа өмір жасы 78 жылға жеткен. Үш жылға созылған экономикалық дағдарыстан кейіннің өзінде қазір жан басына шаққандағы ІЖӨ көлемі 17,7 мың долларды құрап отыр. Елдің ішкі жалпы өнімінің көлемі 2009 жылы 902 миллиард доллар болды. Осыдан ширек ғасырдай ғана уақыт бұ­рын, 1986 жылы Кореяда автомобиль саны мил­лионға жетпесе, 2001 жылы мәшинелердің саны 12 миллионға барған. Кейінгі мәліметтерді таба алмадық. Кем қойғанда 16-17 миллион шығар қазір. 2003 жылы елде қолына қалтафон ұстаған адамның, яғни абоненттің саны 33 миллион 444 мың адам екен. Сонда бүгінде кнопка басуға шамасы келгеннің бәрінің ұялы телефоны бол­ға­ны ғой. Қазір елде 50,8 миллион адам бар. Айт­қандай, Корея халқының тығыздығы бойынша әлемде үшінші орында тұр: мұнда әр 1 шаршы шақырымға 474 адамнан келеді. Корейлердің таң-тамаша қалдырар табыс­та­рын тек эконо­ми­ка­лық тетіктермен түсін­ді­ре беруге болмайды. Сеул­де біздің көрген­дері­міздің біразы қазір әлемде орныққан қағи­да­ларға кәдімгідей кере­ғар. Мысалы, урбани­за­ция мен әл-ауқаттың артуы қылмыстың ар­туы­мен қатар жүреді дей­міз. Бүкіл әлемде солай. Кореяда басқаша. Мұнда қылмыс жыл өткен сайын азайып ке­леді. Мысалы, ірі қала­лардағы қылмыс тұтас­тай алғанда елдегі қыл­мыс деңгейінен анағұр­лым жоғары болады дей­міз. Бүкіл әлемде солай. Кореяда басқаша. Осын­дағы ірі екі мегаполис – Сеул мен Пусан корей кри­минологтарының тізі­мін­де қылмыс деңгейі жоғары қалалар қатары­нан табылмайды. “Корея астанасы күн мен түннің кез келген уақытында қауіпсіз. Сеулге келген шет­­елдіктер үшін ең үл­кен қатер – университет бітірген ішкіштер, олардың кейбірі шетелдікті көрсе болды өздерінің ағылшыншасын шыңдай қойғысы келіп, дереу сөйлесе кетеді”, деп жазады Андрей Ланьков. Статистика мәліметтері де растайды мұны. 2000 жылдың деректері бойынша, әр 100 мың тұрғынға шаққанда адам өлтіру көрсеткіші Ресейде 19,8, АҚШ-та 4,6, Кореяда 2,02 болған. Сол жылы Оңтүстік Кореяда әр 100 адамға шаққанда 9,6 тонау оқиғасы тіркелсе, ол көрсеткіш Ресейде 91, АҚШ-та 147 болған, яғни 15 есе артық. Біздің елшілік қызметкері корейлерде кәдуілгі ұрлық тіпті жоқ дегенді айтады. Бұл арада дәстүрлі корей этикасындағы қылмысқа, ұрлыққа төзгісіздіктің үлкен рөлі бар. Елді қайыршылық жайлаған өткен ғасырдың елуінші жылдарының өзінде азық-түлік дүкенінде жұмыс істейтін сатушылар аштықтан бұратылып бара жатса да ауыздарына күріштің бір дәнін де салмайды екен. Буддизм дінін ұстанатын Кореяда конфуций­шілдіктің әсер-ықпалы айрықша. “Адамның өз жа­нында тәртіп болса, онда отбасында да тәртіп бо­лады, отбасында тәртіп болса, мекемеде тәртіп бо­лады, мекемеде тәртіп болса, мемлекетте тәртіп болады”, дейді корейлер. Осынша дәулетке ие мем­лекетте әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі, еуро­палық ұғыммен қарағанда, өте әлсіз. Мұнда жасы ұлғайған адамдарға қамқорлық жасау мін­де­ті негізінен отбасына, балалардың өзіне жүк­телген. Содан қараусыз қалып жатқан ата-ана жоқ көрінеді. Корейлер үшін ата-ананың айтқаны – заң. 1991 жылы жүргізілген сауалдаманың нәтижесі бойынша, тіпті жоғары білімді корейлердің ара­сында да өздерінің болашақ өмірлік серігін өздері таңдағандардың үлес салмағы тек 35 пайыз екен, қалғандарының бәрі ата-анасының ұйғарымы бойынша үйленгендер, тұрмысқа шыққандар. Содан бергі жиырма шақты жылда өз таңдауын өзі жасайтындардың көбейгені күмәнсіз, әйтсе де корейлердің ата-ананың алдында әлі де тақ тұра­тыны талас туғызбайды. Жасы үлкендерге құрмет те бөлекше. Корей тілінде, мысалы, орыстарда­ғы­дай, жалпылама “брат” немесе “сестра” деген сияқты ұғымдар жоқ екен. Ұл бала үлкен болса – аға, кіші болса – іні, қыз бала үлкен болса – әпке, кіші болса – сіңлі. Қазақтардағы сияқты. Әркімнің өз жөні, өз жолы, өз орны бар. Осы арада бір жайды айта кетелік. Тарих ғылым­дарының докторы Георгий Кан интернетте (neonomad.kz) жариялан­ған таяудағы сұхбатында екі Кореяның бірігуі мә­се­лесіне тоқталып, “Кезінде Ким Дэ Чжун Пхе­ньянға баруға тәуекел етті ғой! Ол қанша кедер­гілерден өтті сол үшін! Басқасын былай қойғанда, оның жасы Ким Чен Ирден үлкен – бұл корейлер үшін өте маңызды. Жасы үлкеннің жасы кішінің алдына баруы – ақылға сыймайтын жай! Алайда, саяси ерік-жігер болса, талай нәрседен бас тартуға тура келеді”, дей­ді. Бұл елдегі түсінік бойынша, не­ке­ге тұру үшін адамның материалдық жағдайы жеткілікті бо­луы керек. Студенттердің некеге тұруы сон­дық­тан да өте сирек, ал кейбір университеттерде қыздардың тұрмысқа шығуына тіпті тыйым да салынған. Корейлердің той жасауы біздің қа­зақ­тардан да асып кететін көрінеді. Кей тойларға мың­нан астам қонақ шақырылады екен. А.Лань­ковтың кітабында қонағының саны 3 мыңнан астам болған бір той жайында жазылған. Мұнша адам шақырса шашылғыш шымкенттіктердің өзі шаршап-шалдығып қалатын шығар. Конфуцийшілдіктің ықпалы корейлердің ұл мен қызға көзқарасынан да көрінеді. Конфуций қағидасы бойынша ата-баба бейіттеріне барып, құрбандық шалуға тек ұл балаларға рұқсат етіл­ген. Мұндай құрбандық шалынбаса аруақтар о дүниеде де ашығып-зарығып жүреді деп са­налады. Содан барады да корейлер бар жақсыны ұл баланың алдына тосады, бар жақсылықты ұл баладан алдымен тосады. 1994 жылы Денсаулық сақтау министрлігі дәрігерлерге дүниеге келетін нәрестенің жынысын анықтауға қатаң тыйым сал­ғанға дейін бүкіл елде болашақ баланың ұл не қыз болуына ықпал жасау әбден етек алып кеткен екен. Мысалы, Тэгу қаласында 1988 жылы туған әр 100 қыз балаға 136 ұл бала келіпті (бүкіл әлем­дегі орташа көрсеткіш – 100 қыз балаға 105 ұл бала). “Әрине, бұл үрдіс биліктің тынышын әб­ден-ақ кетірді. Сол кезде жүргізілген социоло­гия­лық зерттеулер егер баланың жынысын таңдауда толық ерік беріп қойса корей аналарының ұлдарды қыздардан бір жарым есе көп туатынын көрсетті. Мұның өзі Корея бірнеше ондаған жыл­дардан кейін еркектері әйелдерінен бір жарым есе көп елге айналады дегенді білдіретін!” (А.Лань­ков). Қазір ел басшылығының басын қатырып отырған жайдың бірі осы. Бас қатыратын жайдың тағы бірі – шетелдіктердің корей балаларын асырап алуының жылдан жылға көбейіп бара жатқандығы. Қазір олардың саны шамамен 150 мыңнан асыпты. 100 мыңы АҚШ-та, 40 мыңы Батыс Еуропа елдерінде. Барған елдерінде корей­лік балаларға талап басқашалау қойылады екен. Асырап алған ата-ана таза “шығыстық” мінезді күтсе, мектептегі мұғалімдер таза “корейлік” озат оқуды күтеді. Оның бәрі генотиптен емес, ұлттық мәдениеттің өзінен өрбитіні есепке алына бермейді. “Корейлік” озат оқу деген не? Бұл елде шын мәнінде білім культі қалыптасқан. Мұның да тарихи тамыры тереңде. Кореяда, көршілес Қы­тайдағыдай, мыңдаған жылдар бойы мемлекеттік аппаратқа адамдар тек мемлекеттік емтихан арқылы ғана алынып келген. Оны анау-мынау адам тапсыра алмаған. Есесіне тапсыра алғандар жақсы қызметке де ие болған, жоғары жалақыға да жеткен. “Жақсы оқысаң жақсы жұмыс істей­сің, жақсы жұмыс істесең жақсы тұрасың” деген қарапайым ғана қағида уақыт өте келе дәстүрлі дүниетанымның маңызды бір бөлігіне, ажырамас бөлігіне айналған. Қазір Кореяда орта мектеп түлектерінің шамамен 70 пайызы жоғары білім алады. Соның өзінде де елде жақсы университет бітірмеген адамның жақсы жұмысқа қол жеткізуі өте қиын. “Кореяда білім марафонынан бір шы­ғып қалған адам қатарға қайта қосыла алмайды. Мұнда адамның тағдыры 12-16 жасында анық­талады. Мектепте жүрдім-бардым оқыған береке­сіз баланың министр немесе профессор болу тұрмақ, дәулетті кәсіпкер болуы да мүмкін емес. Оның әрі барғанда ұсақ саудагер немесе қолбала қызметші ғана болуы мүмкін” (А.Ланьков). Сондықтан да мұндағы әр бала мектепте жанын салып оқуға тырысады. Жоғары сынып оқушы­лары тәулігіне 11 сағат уақытын мектепте өткізеді екен. Оның үстіне балаларды үйде де көп ерке­лете қоймайтын сияқты. Бұл елдегі әйелдердің 54 пайызы үй шаруасында. Тіпті жоғары білімді әйелдердің де талайы үйде бала бағып отырады. Көп­теген фирмаларда әйелдерді тұрмысқа шығуы­мен бірге жұмыстан да шығаратын жүйе баяғыдан бар екен. Мектептегі жылдардың бәрі оны бітірердегі емтиханға, одан кейінгі уни­верситет емтиханына дайындықпен өтеді. Шын­туайтында, емтихандардың аты әртүрлі болға­ны­мен заты бір ғой. Олардың бәрі де – өмір емти­ханы. Өмір бойы емтиханнан өтумен болатынын корейлер бала жасынан біліп өседі. Мына жанталас заманның жағаласқан тірлігіне солай дайындалады. Кореяда көп мәселе шешілген. Алайда, ең үлкен мәселе шешілмеген. Ол мәселе – екі алып елдің – КСРО мен АҚШ-тың идеологиялық қақтығысының құрбандығына айналып (елуінші жылдардағы азамат соғысында шамамен 3 мил­лиондай корей қаза тапқан), ақыры 38-ші парал­лельдің екі жағында екі бөлек тұруға, екі ел құру­ға, екі түрлі өмір сүруге мәжбүр болған бір халық­тың жармақ күй кешуі. Осы шетін тақырыпқа біз өзіміз ештеңе демей-ақ қояйық, белгілі ғалым Георгий Канды сөйлетіп көрелік. “Мен Сол­түс­тікте де, Оңтүстікте де болған адам ретінде мына­ны айта аламын: біз екі жақ беттегі қарапайым адамдармен сөйлескенімізде олардың бәрі бір нәрсені – бірігуді қалайтынын түсіндік. Мұның басы ашық, айдан анық. Олардың арманы біреу – біріккен Корея, бәрінің осыған жаны ауы­ра­ды”, дейді Г.Кан. Пхеньянда Корея бірігуінің му­зейі бар екен. Сол музейде Қазақстан корей­лері­нің қауымдастығы гранит тақта орнатып, Қазақ­стан корейлері Кореяның бірігуін жақтайтынын жазыпты. Музейдің тағы бір аты – 15.06.2000 жылғы 15 маусым күні екі Корея басшылары дәл сағат үштен алты минөт өткенде кездескен. Сол­түстік пен Оңтүстіктің түбі бірігуге ұмтылатыны жөніндегі тарихи Бірлескен декларацияға сол жолы қол қойылған. Музейдің базальт тастан жасалған есігінің салмағы 3 тонна. Мұның мағы­насы: үш күш – Солтүстік, Оңтүстік Корея және шетел корейлері әрқайсысы бір тоннадан сал­мақты өз мойнына алып, ортақ есікті бірлесе ашуға тиіс. Қазірше ол есік жабық. Солтүстік Кореядан жақында жеткен суыт хабар – сол елде мамыр-маусым аралығында кезекті ядролық қару сынағы өткізіледі деген суық сөз ол есіктің ашылуын тағы да алыстата түсетіні анық. Бірақ, әйтеуір, есік бар ғой. Түбі бір ашылар. Сауытбек АБДРАХМАНОВ.