Әдемі қартая білу де өнер
Ал қазіргі қарияларымыз қандай? Жасы ұлғайғандардың бәрі бірдей сый-құрметке лайық па? Жүзінен мейірімі, жүрегінен әділдігі төгіліп тұратын қазына кеуде қариялар неге азайып барады? Дастарқан басында бата бермек түгіл, бәтуалы сөз айта алмай отырған жасы үлкендерді көргенде осы тектес сұрақтар қаумалайды. Той-жиында кейбір қарттардың жастармен жағаласып, топтың алдына түсіп алып, селтеңдеп жүргенін көргенде, немересінің қылығына емес, шетел сериалының қызығына батып кеткен әже мен ұлына ғана емес, ұлтына ақыл айтар ақсақалдардың айқайшыл шалға айналып бара жатқанын байқағанда қынжыласың.
Рас, қазыналы ақсақалдар мен ақ жаулықты асыл аналар, Аллаға шүкір, еліміздің әр өңірінен табылады. Ұлағатты ұрпақ өсіріп, өнегелі ұл-қыз тәрбиелеп отырған дана қариялар да аз емес. Біз тек күн өткен сайын елі мақтаған, жұрты қадір тұтқан аяулы әже мен қадірлі қарттың қатары сиреп бара ма деп алаңдаймыз. Бүгінде әлеуметтік желіде жұлқынып, жан-жағына зәр шашып отырған аға буын ертең қандай қария болады екен деп күдіктенеміз. Ә десе, мә деп, бір сөз айтқанға он сөз қайтарып, бетпақтанып отырған әйелден қандай әже шығар екен дейміз. Кешегі абыз ақсақалдар мен асыл аналардың ізгі жолын жалғай аламыз ба, тұғырын құлатпай ұстап тұра аламыз ба деген ой маза бермейді.
Тоқсанның төріне шыққан ақсақал, академик Төрегелді Шарманов қарттыққа қатысты тәлім аларлық мынандай бір ой қалдырыпты: «Әдемі қартаю деген – рухани көрініс. Адам айналаға жылу, мейірім шашып жүруі керек. Адамға деген жақсылық сезімі болуға тиіс. Біреу туралы керітартпа ой, көре алмаушылық сезімі пайда болса, ол адамның өмірі жақсы емес. Демек, жақсы қартайған жоқ. Өзіңді физикалық жағынан қанша күтсең, шынықсаң, адамға деген жақсы, жылы ойың да соншалықты күтімді қажет ететінін ұмытпаған жөн. Бұл адамның бет-бейнесіне бірден әсер етеді. Неге қартайған шақта да кейбіреулердің жүзінен нұры төгіліп тұрады? Бұл оның жүрегінің тазалығынан. Жүрегін кірлетпегендігінен. Жақсы қартаю дегеніміз – қанша жасқа келсең де, жүрегіңнің таза қалпында сақтала білуі дер едім», дейді Қазақ тағамтану академиясының президенті.
Өнегелі ақсақалдың осы айтқанынан түйгеніміз – әдемі қартая білу де өнер. Әрине, жас ұлғайғанда өзіңнен кішілерге қадіріңді кетірмей, беделіңді түсірмей сәнді қартаю – әр адамның арманы. Алайда ол үшін де Төрегелді ағамызша мәнді, мағыналы әңгіме қозғайтын қарияларымыздың қатары қалың болғаны жөн-ау.
«Бүгінгі қарттардың қартайғысы келмейді»
Қазақы қаймағы бұзылмаған Түркістан облысының Түлкібас ауданының қадірлі ақсақалы, аудандық полиция басқармасы ардагерлер кеңесінің төрағасы Сауранбек Таңатбаев: «Бүгінде қариялар көп болғанымен, өздерінің қарт екенін мойындағысы келмейтіндер де аз емес. Әлеуметтік-экономикалық, тұрмыс-тіршілігіміздің, жағдайымыздың жақсарғаны болар, қазіргі 60-70 жастағылар өздерін әлі жаспыз деп ойлайды. Бұрындары 40 жасқа толғандарды қара сақалдылар, ал 60-тан асқандардан ақыл сұра деп отырушы еді», дейді. «Ақыл айтар ақсақалдарымыз неге азайып барады?» деген сұрағымызға Сауранбек Жанқашұлы: «Халқымыздың «Тәрбиелі сөзің болмаса, қариялығың далбаса» деген ауыр сөзі бар. Бұрынғы қариялар жастарға сөз бастағанда «айналайындар», «қарақтарым», «шырақтарым» деп, сөздерін аяқтағанда «өркендерің өссін», «жастарың ұзақ болсын», «бақытты болыңдар» деп батасын беріп, жүрекке жылы сөзді ұялатып, мейірімділік шапағатын төгіп отыратын. Бүгінде осындай мейірім мен жылылыққа толы сөздерді айтатын үлкендер азайып барады. Адам жасына қарай жүріп-тұрып, іс-амал жасауы керек. Жас шағыңда оқы, білім ал, жалындап жұмыс істе, Отанымыздың патриоты бол. Ал Пайғамбар жасынан астың ба, имандылыққа бет бұр. Құран оқы, бата беруді үйрен. Мақсат молда, имам болуда емес, өзіңнің жүрегіңді имани-рухани тазартуда жатыр. Әр адамның жүрегінде иман болуы керек. Ал иманның ішіне барлық тәрбие кіреді. Несін жасырамыз, көп жерде дастарқан басында Құранды жас балалар оқитын күйге түстік. Өйткені ас қайырғанда бата бер десең, жасы келген кісілер сасқалақтап, сөздерінен жаңылысып, бір нәрсені шатып-пұтып айта салады», деді мәселенің түп себебіне үңіліп.
Ал республикалық ардагерлер ұйымы Орталық кеңесі төрағасының орынбасары Көпболсын Бекмағанбет бұл мәселенің бес себебін атап өтті. Олар: еліміздің саяси, әлеуметтік қоғам ретінде үлкен өзгеріске ұшырауы; капиталистік қоғам мен батыс мәдениетінің теріс әсерлері; ұлттық, дәстүрлі тәрбие институттарының әлсіреуі; төртіншісі – урбанизацияның ықпалы. «Атап айтқанда, ауылды жерлерде жөн білетін қариялар балаларының соңынан үлкен қалаларға көшіп кетіп, көптің ішінен көрінбей қалды» дейді ол. Және соңғы себебі – әкім-қаралардың қазына кеуде қарияларды аса қажет қылмайтын немқұрайлығы.
Көпболсын аға атап айтқан соңғы себепті естігенде: «Ардагерлерді мерейтойлары кезінде ғана іздеп, өмірден озғанда ғана еске алып жататынымыз ащы да болса ақиқат қой», деген ой қылаң берді.
Ауыл медиаторлары – ақсақалдар
Түгел Түлкібас өңірінің тыныс-тіршілігінен хабардар Сауранбек ақсақалмен әңгіме барысында ауыл-аймақтың тентегі мен телісін тәртіпке шақырып, түзу жолға салып отыратын ауыл билерінің бүгінгі бет-бейнесі мен беделі жайында да жақсы ойлар айтылды. Ардагерлер кеңесінің төрағасы бір сөзінде Билер алқасы ауылдық округ әкімдерінің жанынан құрылуы керек екенін де айтып қалды.
«Ауыл халқының ауызбіршілігін арттырып, ынтымағын сақтап отырған Билер алқасын ауылдық округ әкімдері жанынан құрудың бірнеше себебі бар. Оның бірі – ауыл әкімі қанша дегенмен жергілікті жердегі биліктің өкілі. Ал Билер алқасы құрамына бұрындары заң саласында қызмет атқарған, құқықтық сауаты жоғары, абырой-беделі бар зейнеткерлер болғаны абзал. Ауыл билері өз отырыстарына полицияның учаскелік инспекторларын, ауылдағы ардагерлер мен Қоғамдық кеңестердің төрағаларын, жергілікті мектеп директорларын, ауыл имамдарын тұрақты түрде қатыстырып, күн тәртібінде тұрған мәселені көп болып талқыласа, ауылдың кез келген бұзығы мен ұры-қарысын түзу жолға түсірер еді. Ал мұндай істердің бәріне ауыл әкімдері ұйытқы болу керек», дейді ақсақал.
Еңбектен қол үзгенімен, ұрпақтар сабақтастығын нығайтуға өлшеусіз үлес қосып келе жатқан ардагерлер кеңесінің қоғамдық қауіпсіздікті сақтауда да, жастарға тәрбие беруде де алар орны ерекше. Сол себепті де болар, аға буын өкілі: «Ауылымызда ақсақалдар көп, шешімін таппаған өзекті мәселелер де жеткілікті. Ал ауыл әкімі халық арасындағы тыныс-тіршіліктің бәрінен хабардар дей алмаймын. Оның бәрінің басы-қасынан табылуға қолы да тие бермейді. Осындай мәселелерді шешу, барлық қоғамдық ұйымдардың жұмыстарын үйлестіру үшін әр ауылда ауыл кеңесін құрған жөн. Егер бұл кеңестің өз төрағасы болса, мүшелігіне ауыл билері, ардагерлер кеңесі, ауыл имамы, шағын және орта бизнес өкілдері енсе, тіпті жақсы болар еді», дей келіп, жергілікті жерде шешімін таппай келе жатқан түйінді мәселелерге де тоқталды.
«Ауылдарда медиация қызметі өз деңгейінде емес. Шыны керек, ауыл тұрғындарының басым бөлігі, ақсақалдары медиация, бітімгершілік сөздерінің ұғымдарын әлі де жеткілікті түсініп, біле бермейді. Сол себепті Әкімшілік, Қылмыстық іс жүргізу, Азаматтық кодекстердің кей баптарына өзгеріс енгізу қажет деп санаймын. Ұсақ құқық бұзушылық, ауыр емес қылмыстар, отбасылық айқай-шулар, ерлі-зайыптылардың ажырасу мәселелері медиация арқылы ауыл кеңесінде қаралып, бітімгершілік болып жатса, нұр үстіне нұр болар еді», дейді Сауранбек аға.
Ал Көпболсын Бекмағанбет бұл жөнінде: «Ауыл-аймақ ішінде болып жататын ұсақ-түйек қылмыс, ұрлық-қарлық, ұрыс-төбелес пен ажырасу, айқайласу сияқты істерді шешуге сөзі өтімді қариялар бұрын да араласып, өз үлесін қосып келген», деген ойын білдірді. «Елімізде қабылданған «Медиация туралы» Заң бұл игі іске жаңа мүмкіндіктер берді. Елбасы «Медиация туралы» Заңның адасқандарға қатесін түзетуге мүмкіндік беретін артықшылығы туралы үнемі айтып жүр. Осы заңның нәтижелі болуына үлес қосу мақсатында республикалық ардагерлер ұйымы Орталық кеңесі 2019 жылы «Дәнекер» қанатқақты жобасын қолға алған болатын. Бүгінде бұл жобаның алғашқы нәтижелерін де байқап жүрміз», деген республикалық ардагерлер ұйымы Орталық кеңесі төрағасының орынбасары «Дәнекердің» басты мақсат-міндетін де түсіндіріп өтті. Сөйтсек, бұл жобаның басты көздегені – ардагерлер мен отставкадағы судьялардан құралған арнайы топтың ел арасына барып, отбасылық, азаматтық, еңбек және өзге де туындайтын дау-дамайларды шешуге қатыстыру екен. Көпболсын ағаның айтуынша, осы жобаның арқасында соттың қарауына түскен кейбір даулы істерді оң шешуге ықпал еткен деректер жетерлік.
«Қазіргі таңда қанатқақты жобаға 2316 ардагер атсалысып жүр. Олардың көмегімен 2019 жылы 261 даулы мәселе оң шешімін тапса, оның 38-і сотта татуласумен тоқтатылған. Ал 2020 жылы 2183 даулы мәселе оң шешім тауып, оның 108-і сотта бітімгершілікпен шешілген. Көрсеткіш өткен жылғыға қарағанда бірнеше есе өсті», дейді ол.
Ардагерлер ұйымы Орталық кеңесі мен Жоғарғы соттың ұйытқы болуымен іске қосылған бұл бірлескен жоба бүгінде еліміздің әр аймағында қолға алынған. Соңғы уақытта Шығыс Қазақстан, Павлодар, Маңғыстау облыстарының тұрғындары отбасылық, туыстық дау-дамайды шешуге ардагерлерге көбірек жүгіне бастаған.
«Әсіресе, Жамбыл облысында «Дәнекер» жобасы жақсы жолға қойылған», деген Көпболсын Бекмағанбет бұл өңірде 2019 жылы 120 дау оң шешіліп, оның 9-ы соттан қайтарылғанын мақтанышпен атап өтті. Ал 2020 жылы 293 кикілжіңнің 99-ы сотқа жетпей, ауыл билерінің ақыл-кеңесімен оң шешімін тапқан. Бүгінде Жамбыл облысының бұл тәжірибесі еліміздің өзге өңірлеріне таратылу үстінде.
Белсенді қарттар – қоғам тірегі
Көпболсын ағамен сөйлескенде оның жазушы Шерхан Мұртазаның: «Дүйім жұрт сөзін тыңдап, пікіріне құлақ асқанды абыз дейді. Ауыл-аймаққа әмірі жүрмейтінді ақсақал атайды. Ал елдік сананы қалыптастыра алмай, ауыл-аймақ күйбеңінің шырғалаңында жүргенді шал дейді» деген сөзіне орай: «Қазір біздің қоғамда ақсақалдар көп пе, шалдар көп пе?» деген сұрағымызды да ашық қойған едік. «Небір данагөй, білімді, көненің көзі болған, ауылының жетімін жылатпай, жесірін қаңғыртпай, ауызбіршілікте ұстаған ақсақалдарымыз бұрын да болған, қазір де кездеседі. Тірілерін атамай-ақ қояйын, күні кеше дүниеден өткен Әбіш Кекілбай, Герольд Бельгер, Қабдеш Жұмаділ секілді қаламгерлерді абыз деп айтсақ, артық айтқандық емес. Бірақ олардың ақылы мен жөн сілтеуін билік пен қоғам қабылдай берді ме?!» деп сұраққа сұрақпен жауап қатқан ақсақал өзге бір ауқымды мәселенің астарына үңілді.
«Қазақ қоғамында ордалы ой айтып, ұтқыр байлам жасаған тек қаламгер, өнер қайраткерлері емес. Ардагерлер қозғалысына зор үлес қосып, ерекше құрметке ие болғандардың арасында сан саланың ардагер өкілдері де жетіп артылады. Атап айтар болсақ, мемлекет және қоғам қайраткері, қызылордалық қария Сейілбек Шаухаманов, соғыс және еңбек ардагері, Шығыс Қазақстан өңірінің тумасы Бошан Кітапбаев, соғыс және еңбек ардагері, алматылық абыз Зекен Әділбеков, Алматы облысында тұрған соғыс және еңбек ардагері, Елбасының ұстазы Сейітхан Исаев және басқалар. Абыройлы, айтары бар, елінің құрметі мен қошаметіне бөленген осындай қарттарды қазақтың кез келген өңірінен кезіктіруге болады. Олардың ізбасарлары да баршылық. Көп пе, аз ба, дөп басып айту қиын. Солардың саны мен сапасын арттыру – республикалық ардагерлер ұйымы Орталық кеңесінің бір міндеті», деді ойын қызметіне қарай ойыстыра тұжырымдаған Көпболсын аға.
«Қазіргі кезде елімізде «Қоғамдық кеңес» институты белсенді жұмыс істеп келеді. Халықтың үнін билікке тікелей жеткізетін мінберге айналған мұндай ұйымдардың саны бүгінде еліміз бойынша 230-дан асады. Ал Қоғамдық кеңестер мүшелігінде жалпы саны 3570 адам болса, оның 1661-і – ардагерлер кеңесінің өкілі. 17 Қоғамдық кеңестің 9-на өңірлік ардагерлер кеңестерінің төрағалары кірген. Мәселен, Нұр-Сұлтан қаласындағы Қоғамдық кеңесті қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Сансызбай Есілов қоса басқарады», деген ол 32 жылдық тарихы бар республикалық ардагерлер ұйымының арқалаған міндетін де айшықтап өтті.
«Ардагерлер ұйымы алғашында Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен мүгедектерінің әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында құрылған болатын. Уақыт өте келе мақсат-мүдделер көбейді. Атап айтқанда, жастарға патриоттық тәрбие беру, еңбек демалысына шыққан зейнеткерлердің төрт қабырғада қамалып отырып қалмауына, қарым-қабілеті, білімі, тәжірибесіне қарай оларды қоғамдық жұмысқа кеңінен тарту мәселесіне ерекше мән бере бастадық. Ел саясатын қолдап, жұртшылыққа жеткізіп, насихаттау мәселесінде де қарияларымызға қыруар жұмыс пен жауапкершілік артылған. Бүгінде соғысқа қатысқан бар-жоғы 500-дей ардагер қалды. Ал 120 мыңнан астам тыл еңбеккері қамқорлыққа, әлеуметтік жәрдем мен жай ғана адами қолдауға зәру. Қызмет барысында жарақат алып, мүгедек атанған, төсекке таңылған үлкендеріміз де бар. Қадір-қасиеті халықтық деңгейде көрінбесе де, ұрпағының алдында төрі төмендемеген осындай үлкендерімізді ұмытпағанымыз жөн», деген Көпболсын аға сөзін «Қартын құрметтемеу – міне, қоғамның ең үлкен дерті осыдан басталады», деп түйіндеді.
ТҮЙІН. Бала кезімізде ауылдың үлкендерінен: «Шалдың бүтін шал, күтім шал және түтін шал деген үш түрі болады» дегенді естігенмен, астарына үңіле бермейтін едік. Есейе келе бүтін шал – әулетінің ғана емес, бүкіл бір ауыл-аймақты аузына қаратқан ақсақал, күтім шал – ел-жұртқа пайдасы тимесе де зияны жоқ момын қарт, түтін шал – жасы келсе де жағымсыз қылығын тастай алмай, жүрген жерін айқай-шу етіп жүретін қияңқы шал екенін түсіндік. Ал абыройлы ақсақал аспаннан жаумайды. Тұнық бастауында уызына жарып, дәстүріне қанып өскен қыздан ақ жаулықты әже, жас шағында жігері мен намысын жерге таптатпаған жігіттен түйгені мол, танымы терең қария шығары анық. Тек текті тәрбиенің тігісі сөгіле бастаған бүгінгідей уақытта қай шалдың қатары көбейіп кетер екен деген күдік басым көңілде...
