СӘТІ ТҮСКЕН СҰХБАТ

Амангелді ТӨЛЕЕВ, Кемеров облысының губернаторы: “МЕН НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВТЫ НАҒЫЗ ҚАЗАҚ ДЕП БІЛЕМІН. ОНЫ ХХІ ҒАСЫРДЫҢ АЗАМАТЫ ДЕП КЕЗ КЕЛГЕН ЕЛ АЛДЫНДА МАҚТАНЫШПЕН ТАНЫСТЫРА АЛАМЫН” – Амангелді аға, өзіңізбен сұхбаттар се­риясының жалғасуына мүмкіндік бергеніңізге алғыс айтамын. Губернаторларды тағайын­дау барысында президенттеріңіз Дмитрий Медведевтің ұстанымы бізге де белгілі. Президент ең алдымен жастарға басымдық беретінін және үш жылдан артық мерзімге сайланатынына жол бермейтінін мәлімдеді. Президент таңдауының сізге түскені наурыз айының бас кезінде-ақ белгілі болды, облыстық кеңес алдында сізді төртінші мерзімге тағайындау туралы ұсыныс білдірді. Ресей басшылығының өзіңізге деген ықылас-сенімінің себебі неде деп білесіз? –  Сіз қателесіп тұрсыз. Д.Медведев бұл мәселеге кешенді түрде қарау қажет­ті­гін бір емес, бірнеше рет мәлімдеді. Гу­бер­наторлыққа үміткер тұлғаның жасы немесе губернаторлық мерзіміне емес, іс­кер­лік қасиетіне басымдық беретінін мә­лім­деді. Кемеров облысы Ресей Феде­ра­ция­сында саяси және экономикалық жа­ғы­нан тұрақты, тұрғындарының әлеуметтік жағдайы эволюциялық жолмен өсіп келе жатқан бірден-бір өлке деген пікірге бәрінің құлағы үйреніп қалды. – Ал 1997 жылы облысты қандай жағ­дайда басқаруға алғаныңызды еске түсіріп көріңізші? Сізге алдыңғы губернаторлардан қандай мұра қалды? – 1997 жылғы Кузбасс қайнап жатқан қара қазанға көбірек ұқсайтын. 43 шахта жұ­мысын тоқтатты. 150 мың шахтер жұ­мыссыз қалып, күнкөріс нәпақасынан айы­­рылды. Шахтерлар атақты Транс­сібір­дің жолын бөгеп, аштық жариялады. Қыл­мыс деңгейі күрт өсіп, облыс тұрғындары ша­расыздықтан тентіреп, Кузбасс жерін үмітсіздіктің елесі кезіп жүрді. Бүкіл мүмкіндікті, ақыл-ойдың жиын­ты­ғын жағдайды түбірінен өзгертуге бағыт­тауға тырыстым. Соның нәтижесінде эко­но­миканың күретамырына қан жүгірді. Қираған шахталар қалпына келтіріліп, тұр­ғындар атамекеніне оралды. Тұрғындары темір жол рельстерін бөгеп, қираған үйін­ді­ге айналған Кузбасс оншақты жылдың ішінде алып мемлекеттің индустриялы тірегіне айналды. – Ғаламшарды шарпып өткен қар­жы­лық-экономикалық дағдарыс сіздің губер­наторлық мерзіміңіздің үшінші кезеңіне тура келді. Бұл губернатор Аман Төлеевтің саяси рейтингіне қалай әсер етті? Тұрғындарыңыз төзімділік таныта алды ма? – Ол рас. Қаржылық дағдарыстан біз де шет қала алмадық. Тіпті өзге өлкелерге қа­рағанда ауыртпалығын артығырақ сезін­дік. Себебі, экономикамыз әлемнің 85 елі­нің экономикасымен интеграцияланып үл­гірген. Жетекші өндіріс орындарымыз­дың өніміне деген сұраныс деңгейі төмендеді. – Бірақ, соған қарамастан, қиындыққа қарсы тұрып, еңбек ұжымдарының ядросын сақтай алдыңыздар ғой. – Кузбаста бірде-бір шахта немесе кен орындары жабылған жоқ. Керісінше, қазіргі заманғы технологиямен жабдық­тал­ған жаңа кен орындары, разърездер ашыл­ды. Тек 2009 жылы ғана 180 млн. тонна кө­мір өндірілді. Экономикадағы өсім дең­гейі дағдарысқа дейінгі көрсеткішке жетіп қалды. Қазір Кузбасс өлкесі өндіріс көле­мі­нің өсімі, инвестиция тарту жағынан бү­кіл елде алғашқы ондықтың қатарына енді. Өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағ­дайы тұрақталып, бала туу деңгейі өсіп келеді. Жыл сайын миллиондаған шаршы метр тұрғын үй пайдалануға беріліп жатыр. Мұндай көрсеткіш оңай жолмен келген жоқ, атқарушы билік орындары, қоғамдық ұйымдардың саяси ерік-жігері, эконо­ми­ка­лық әлеуеті дағдарыстың ықпалын әлсі­ре­туге жұмылдырылды. Президент Д.Мед­ве­дев Аман Төлеевтің кандитурасын қол­да­ған кезде осы жағдайды ескерді деп ой­лай­мын. Президенттің менің кандидатурамды қолдауы – кузбастықтармен бірлесіп жүр­гізіп келген еңбегіміздің жемісі, ал екінші жағынан мемлекет басшысының, үкімет басшысының Кузбасс алдындағы, оның әрбір тұрғыны алдындағы жауапкершілігі. – Аман аға, кеңес империясының кел­мес­ке кеткеніне жиырма жылға жақындап қалды. Біз осы мерзімде неден ұтылдық, неден ұттық? Пікіріңізді білгім келеді. – Мен күні бүгінге дейін Кеңес Ода­ғы­ның құлауын орны толмас апат деп та­нимын. 70 жыл бойы қалыптасқан мем­лекет бір күнде құлап түсті. Бірыңғай эко­номикалық кеңістіктің күл-паршасы шық­ты: жан-жағындағы елдермен интегра­ция­ланып үлгірген Ресейдің түкпір-түкпі­рін­дегі, оның ішіндегі Кузбастағы өндіріс ошақтары жұмысын тоқтатты. Ең өкініш­тісі – қай түкпірінде жүрсем де туған бауы­рымдай, туған шаңырағымдай сезініп кел­ген алып шаңырақ бір-ақ күнде күйреді. Әскерде жүргенімде бір казарма он­шақ­ты ұлттың өкіліне пана болды. Біз өзімізді шындығында Кеңес Одағының азаматы сезіндік. Ұлтымыздың айырмашылығы түр-тұлғамыздан ғана сезіліп тұрар еді. Бұл қазақтың ұлы ақыны Абайдың шығар­ма­лары мен украйн ақыны Тарас Шевченко шығармаларындағы өзгешелік сияқты. Асқар таулар бір-бірімен иықтасып тұр­ған­да ғана асқақтап көрінеді емес пе?! Сол секілді ара-қатынастарымыздың шынайы екені әрбір іс-әрекеттерімізден байқалып тұратын. Сол кезде Ресейдің әрбір екінші азаматының туған-туысқандары КСРО-ның түкпір-түкпірінде өмір сүрді. Қазір көрші мемлекетте тұратын қарындасыңа немесе ағаңа барып келудің өзі басы артық шығынды талап етеді. Рас, Кеңес өкіметі кезінде де қиын­дықтар болмай қалған жоқ. Бір отбасының баласындай бас қосып, неміс фашизміне қарсы тұруымыздың өзі неге тұрады? Тіпті еске алудың өзі қорқынышты. КСРО аймағында тұрған барлық ұлттар бірыңғай күшке айналғанын, алып ғаламшарды екі жүйеге бөлуге құдіреті жеткенін мойын­дауға тиіспіз: ДнепроГрэс, Түркісіб, Маг­ни­тка, Кузнецстрой, Тың игеру, Самотлор, БАМ – соның айқын дәлелі. Жоғарыдағы тарихи мекендерде санмыңдаған бой­жет­кен мен бозбала бір шаңырақ астында бас қосты, бала сүйді. Орыс қызы мен қазақ жігітінен туған баланың ұлтын айшықтады: екі ұлттың менталитеті жас баланың бой­ында ет пен терідей болып кетті. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан На­зар­баев Ресей жеріне келгенде “біздің та­рихымыз ортақ” дегенді жиі айтады. Бұл – ал­дарқату емес, бұл пафос та емес. Бұл дә­лел­деуді талап етпейтін ақиқат. Бұған мысалды алыстан іздеудің де қажеті жоқ. Біздің Новокузнецк зауытының жарты ға­сырлық тарихы бар. Оның құрылысында қа­зақтың да, өзбектің де қолтаңбасы қал­ған. Құрылыс кезінде өзбек азаматтарына арналып, арнайы шайхана салынған. Бас­тапқыда, қарапайым, тіпті күрке ретінде де салынған болар. Бірақ кейін уақыт өте келе заман талабына сай жетілдірілді. Зауыт ба­лансындағы сол шайхана жарты ғасырдан бері жұмыс істеп келеді. Мұнда келушілер кішкене ғана кесеге құйылып берілетін өз­бек­тің көк шайын күні бүгінге дейін сүй­сініп ішіп, дәмді палауын бір жемей кет­пей­ді. Құрылыс жүріп жатқанда өзбек азаматтары өз елінің бір бөлшегін тастап кеткенін сол кезде сезбеген де болар. Өз басымнан өткен мына бір жәйтті ай­тайын. Жасырақ күнімде Киев әуе­жай­ын­да әмиянымды ұрлатып алғаным бар. Не істерімді білмей дағдарып қалдым. Сол кезде жасы мен құралпы армян азаматы жаныма келіп: – Бауырым, не болды? – деп іштарта қарады. Мән-жайды білген соң, сөзге келмей ұшаққа билет алып берді. Өз қар­жысына және қайтарымын талап етпестен. Белгісіз адамға деген ризашылығымды сөзбен жеткізе алмаған күйде үйіме жеттім. Өмірде сондай адамдардың бар екені көңілімді марқайтты. Сол азаматтың аты-жөнін сұрамағаныма, алғысымды жеткізе алмағаныма күні бүгінге дейін өкінемін. Бізде бұрын КСРО деген ортақ үйіміз бар еді. Қазір ол жоқ. Түркіменстанда туып-өскен, жеті атасының сүйегі қазақ же­рінде жатқан, Татарстан мен Баш­құрт­стан, Кузбаста азамат болып қалыптасқан, кәсіби мүдде жағынан ТМД-ның барлық елдерімен тығыз байланыста болған Аман­гелді Төлеев Кеңес Одағы тараған кезде өзін қалай сезінгені айтпаса да түсінікті. Әлдебір авантюристердің саяси ойынынан шаңырағы ортасына түскен ел – КСРО-ны мен әлі де сүйемін. Бір кездері бір үйдің баласындай болып өмір сүрген халықтар мен мемлекеттерді бір-бірімен жалғастыратын көпірді бейбіт және өркениет жолымен қалыптастыруға атсалысқым келеді. Қазір 2010 жылды да орталап калдық. Жиырма жылдың ішінде Кеңес Одағын тарих деп танитын, тек кинолардан көріп, кі­таптан, сосын ата-анасының айтқан ес­те­лігінен ғана білетін ұрпақ қалыптасып үлгірді. Арада жиырма жыл жылжып өтсе де Ресей Федерациясы халқының 60 пайызы Кеңес Одағының күйреуін тарихтың қасіреті деп бағалайды. Стратегиялық бағыттағы міндеттердің бірі – Достастық елдері арасында эко­но­микалық интеграцияның буынын бекіту, жүк тасымалы үшін ең төменгі темір жол тарифін белгілеу біздің елдеріміз үшін аса тиімді болар еді. Бізде мұндай байланыс­тар­ға қол жеткізудің мүмкіндіктері де бар. Кеңес Одағының күйреуі халықтар ара­сын­дағы өндірістік, ұлтаралық қарым-қаты­нас­тардың жібін үзе алмады. ТМД кеңістігінде жоғары билік эшелонында жүрген тұлға­лар­дың басым көпшілігі, тіпті саяси, әс­ке­ри, экономикалық элита өкілдері Кеңес Одағының жоғары оқу орындарында бірге оқыды, күні бүгінге дейін де байланыс­тарын да үзген жоқ. Бір-бірімен аға-бауырдай сағынысып көріседі. Бұл біздің елдеріміз арасындағы интеграциялық байланыстарға қарлығаштың қанатымен су сепкеніндей болса да ықпал ете алады. – Аман аға, бүгінгі экономикалық-саяси өлшемдерді бұрынғымен салыстыру мүлдем мүмкін еместігін естен шығарып алып тұрған жоқсыз ба? – Мен оны сезбей жүргенім жоқ. Құн­ды­лықтар адам танымастай өзгерді. Бірақ дәл біз бастан кешкендей ақиқаттың гау­һар шырынындай құндылықтарға ие тарихи кезеңге балама болар жүйенің бар екендігіне мен сенбеймін. Сондықтан, тағы да қайталап айтамын, біз басымыздан өткен тарихи кезеңнің құндылықтарын ұмы­туға асыққанымыз кешірілмейтін күнә. Біз оны бүгінгі нарық экономикасымен сабақтастыра алсақ деймін. Мұндай сабақ­тастық біздің халықтарымыздың, біздің келер ұрпағымыздың жарқын болаша­ғының дәрумені. – Аман аға, қазақстандық саясаткер­лер­дің ішінен бөле-жара кімді атар едіңіз? – Алдыңғы сұхбаттарда айтып өтке­нім­дей, Қазақ елінің Президенті Нұрсұлтан Әбіш­ұлы Назарбаев – кез келген мем­лекеттің алтын қоры. Нұрекеңнің жоғары кәсіби-саяси кемеңгерлігі, ең дұрыс ше­шімдердің тамырын дөп басатын көреген­дігі, алға қойған мақсатының айқынды­лы­ғына досы түгіл дұшпанының да көзін жеткізетін алғырлығы кеудеңе тек қана мақтаныш сезімін ұялатады. Мен Нұрекеңді ХХІ ғасырдың азаматы және кез келген ел алдында мақтанышпен таныстыра алатын Нағыз Қазақ деп тани­мын! Оның өзінің еліндегі, сырт елдердегі саяси салмағы мен беделі атап көрсетуге, назар аударуға әбден лайық. Үстіміздегі жылы Нұрсұлтан Әбішұлы 70 жылдық мерейтойын атап өтеді. Жан-жағындағыларға “мерейтой жайлы ауызға алмаңдар, сыйлықтарыңның, марапат­та­рың­­ның керегі жоқ, айтқаныма құлақ ас­па­ғандарың қызметіңмен қоштасасыңдар”, деген сөзі бізге де жетті. Мен, дегенмен, 6 шілде күні аса мәр­те­белі Нұрсұлтан Әбішұлының құрметі мен денсаулығы үшін, Қазақ елінің өсіп-өр­кендеуі үшін, Нұрекеңнің алдағы уақытта алатын белестері үшін 100 грам шарап ішемін. Осы құрметім үшін қазақстандық шенеуніктерге уәде бергеніндей, Нұрекең мені қызметімнен босата алмайды (күледі). – Губернатор мырза, мемлекеттік қыз­мет­кердің, саясаттанушының оңтайлы жасы туралы сіздің пікіріңізді білгіміз келеді. “Жас­тарға жол беру керек” деген пікір Ре­сей­де де, Қазақстанда да өзекті. Сіз не ойлайсыз? – Әрбір адамның бір-бірін қайталамай­тын жеке тұлға екеніне мен сенемін. Жасыңның егде тартқаны – басты өлшем емес. Ақыл-ойы кемелінде тұрған азаматты зейнет жасына жеткені үшін ғана отс­тав­каға жіберу аса ақылды шешім болып шық­­пайды. Бізде “Акела жасына жетті. Акела жолбарысты тұншықтыра алмайды” деген мәтел бар. Зейнет жасына жету – тағдырдың үкімі емес. Үлкен саясатта адам­ның жасына емес, ақыл-парасатына басымдық беріледі. Бізге өзімізге жақын Жапонияның тәжірибесін неге қолданбасқа? Ондағы менеджерлердің басым көпшілігі жасы егде тартқан азаматтар. Ең алпауыт жапон компаниялары президенттерінің орта жасы – 63, вице-президенттерінікі 56 жас. Кор­порацияның жасы 75-ке жеткен президенті қызметтен кеткеннен кейін жұмысы не бол­ға­нын білгіңіз келе ме? Корпорация алты айдың ішінде тарап кетті. Қытайды алайық: Қытай Халық Рес­пуб­ликасының негізін қалаған, “Қытай экономикасының өкіл әкесі” атанған Дэн Сяопин экономиканы модернизациялауға кіріскенде жасы 74-ті алқымдап қалған еді. Ол елін қараңғылық құшағынан алып шығып, өсіп-өркендеген, өркениеттің алдыңғы көшінен орын алған елдердің қатарына қосты. Дэн Сяопин реформасына дейін 250 млн. қытай отбасын асырай алмайтын. 2004 жылдан бастап абсолютті кедейлік деңгейі 25 пайыздан 3 пайызға төмендеді. Бұл күнде қытай халқы үшін 2004 жылға дейінгі жағдай – өткеннің әңгімесі. Дэн Сяопин 84 жасында билікті өзінен кейінгі толқынның өкіліне тапсырды. Бірақ соған қарамастан, 90 жасты еңсерген жылдары да ҚХР-дың ішкі-сыртқы саясатына белсенді түрде араласты. АҚШ-ты алайық. 2009 жылы жаңа үкімет Орталық барлау агенттігінің басына жасы 70-ті алқымдап қалған азаматты алып келді. Демек, жасының егделігіне қарамай, өзінің немерелеріндей жастармен ашық бәсекеде төтеп берді. Мұндай мысалдарды алыстан іздеудің тіпті қажеті жоқ. Ресейдегі атақты ака­де­мик Лео Бокери жақында 70 жылдық ме­рей­тойын атап өтті. Атақты хирургтер Майкл Дебейки мен Фёдор Углов көздері жұмылғанша операция үстелінен кеткен жоқ. Майкл 100 жасты толтыруға санаулы айлар ғана қалғанда дүние салса, Ф?дор Григорьевич  104-ке келді. Меніңше, жандүниесі қартайған адам 30 жасында да “рухани” кәрілердің қата­рын толтыра береді. Бәрі адамның өзіне байланысты ма деймін. Жасың келген сайын ел басқару қабілетің жаңа қырынан ашылады дегенге де келіспеймін. Менің ко­мандамда аяқ алысы жақсы басшы бола­ты­нын байқатып үлгірген, болашағынан үміт күттіріп жүрген жас мамандар баршылық. – Аман аға, сіздің ұлтыңыз қазақ. Бұл сізге нені еске салады: ормандай орыстың ортасы бойыңыздағы қазаққа тән тектілігіңізді ұмыттырып жіберген жоқ па? – Мен өскен отбасының менің ұлтыма деген құрметі ерекше болды. Анам қазақ, татар әдебиетін ықылас қоя оқыды. Қазақ ұлтының өкілі екенімді ұмытпауымды ес білгеннен қаперіме салып отырды. Есі­мім­нің қазақтың атақты батыры Амангелді Имановтың құрметіне қойылғанын бала жастан білдім. “Амангелді” сөзінің шыққан тегі аман-есен оралсын деген ізгі ниеттен туғанын да білемін. Мүмкін мұның астары ата-бабамның “туған жеріне аман-есен орал­сын” деген арман-тілегімен ұштасып жат­қан болар... Бұл тақырыпты келесі сұх­ба­тымыздың еншісіне қалдырайық. Кәмелет жасына жетіп, төлқұжат алған кездерім де естен кетпейді. Өгей әкем Иннокентий Иванович Власов (оны өгей деп айтуға аузым бармайды) орысқа тән кеңпейілділікпен: – Кәне, ұлым менің аты-жөнімді қа­былдайсың ба? Аман Иннокентийұлы Власов боласың. Тіпті, жарасып-ақ тұрған жоқ па, жақсылап ойлан, – деп кеңес берді. Мен сол сәтте әкемнің айтқанына ке­лістім. Бірақ бала жүрегім: “Егер келіс­сең, азғындыққа және өзіңді өзің сатып жүре беретін қадамға аяқ басқаның”, деп кеудеме сыймай, тыпырлап тұрды. Арада екі күн өткен соң: – Әке, тегім мен аты-жөнім бұрынғы қалпында қала берсін. Мен қазақпын ғой, – дедім. Шыққан тегін өзгертуге, тіпті төл­құ­жат­қа тегіңді, Құдайдан берілген тегіңді өз­гертіп жаз деп кеңес беруге ешкімнің құқы жоқ. Бұл Құдай алдында кешірілмейтін күнә. Сенің қазақтығың немесе орыстығың адамдар арасындағы шын достықтың арасына сына түсіре алмайды. Ұлы Отан соғысы жылдарында майдан даласында достарының өлі денесін жау қолына қалдырмай жанталасқан жауынгер оның ұлтына назар аудармағаны ақиқат. Сон­дық­тан Мәскеуде 28 батырдың басына қойылған белгі басында оның әрбірінің әруағына бағыштап құран оқимын. Оның әрбірін өзім көріп үлгірмеген қандастарым, туысқандарым, бауырларым деп танығым келеді. ТМД кеңістігінің соғыс өрті шар­пыған аймақтарындағы белгісіз жауын­герлердің басына қойылған белгілерге тәу етіп тұрып, осындай ойлармен өзімді өзім жұбататынымды жасыра алмаймын. Менің анам аналардың анасы еді. Бала күнімде “үлкен әкелерің (әкемнің бауыр­лары) соғыста белгісіз кеткен” деген әңгі­мені жиі айтатын. Анам өзім “әке” деп бауыр баса алмаған әкемді ұмытуға мүм­кін­дік бермеді, әрбір қимылым, тіпті сөй­леген сөзім, көзқарасымнан әкемнің бел­гісін із­дей­тінін, менің бас амандығымды жанына жа­лау етіп жүргенін бала болсам да сезетінмін. Қазақта “өлі риза болмай, тірі байы­майды” деген сөз бар. Осы сөзге балама болар анықтаманы мен өзге халықтан таба алмадым. Ата-бабаңның әруағына құрмет­пен қарамасаң, шыққан тегіңнің жалауын желбірете алмасаң, Нағыз адам, Нағыз саясаткер бола алмайсың. – Аман аға, әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ.