Қазақ тіліндегі жаңа білім мен жаңа мазмұн

Қырымбек КӨШЕРБАЕВ,
Мемлекеттік хатшы, Президент жанындағы Қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасын іске асыру жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы

Бағдарлама аясында, Ұлт­тық комиссияның және минис­трліктің ақпаратына сәйкес, бір­неше ауқымды жобалар іске асты. Олар біздің елдегі, әсіресе ғылым мен білімді, қоғам­дық сананы жаңа деңгейге көтеруге септігін тигізуде. Осы мақ­сатта Қазақстанның интел­лектуалдық тарихында бұрын-соңды бол­маған көлемді де күр­делі ғылыми аударма жобасы жасалды. Бүгін сол үлкен жұмыстың нәтижесін көрдік.

Қазір дүние жүзіндегі ғылым­ның 70-80 пайызы ағылшын тілінде жасалады. Өзге тілдер заманға қажет білімді, технологияны, жалпы жаңалықтарды ағылшын тілінен алады. Ғылым мен білімді жедел дамытамыз десек, жаңа ұрпақты ХХІ ға­сырдың талабына сай жаңаша тәрбиелеп, өсіреміз десек, бізге де өз тілімізді, қазақ тіліндегі білім мен ғылымды өзге тілдерде жасалған академиялық контентпен байыту қажет. Сондықтан да, әлемге танымал ғалымдардың, ілгері оқу орындары мен ғылыми орталықтардан шыққан кітаптар мен ғылыми әдебиетті қазақ тіліне аудару өте маңызды. Бұл жұ­мысты біз оқулықтардан бастадық.

Аударма бізге ғылым мен білімді дамытумен қатар, қазақ тілін де заманға сай дамытуға зор мүмкіндік береді. Атап айтсақ, тілімізге жаңа білім, заманға сай жаңа мазмұн әкелу арқылы біз оның қуатын, тартымдылығын, бәсекелік күшін арттырамыз. Қазіргі заманда кез келген тіл­дің қуаты, оның болашағы сол тілдегі мазмұнның сапасымен анықталады. Сондықтан да «Рухани жаңғыру» бағдар­ламасының маңызды бір бөлігі аудармаға арналды.

Маңызды аударма жобаларын іске асыру үшін «Ұлттық аударма бюросы» деп атала­тын арнаулы мемлекеттік емес және коммерциялық емес қоғамдық қор құрылды. Оның мақсаты – ғалымдарды, аудармашы мамандарды, оқу орындары мен ғылыми орталықтардың маман­дарын бір жерге жинап, аударма сапасын қамтамасыз ететін ортақ платформа болу. Бұл жұ­мысқа қазақстандық білім ошақтары ғана емес, ең беделді деген халықаралық ғылым мен білім ұйымдары да атсалысты. Жалпы саны кітаптарды аударып, баспаға дайындауға 300-ден аса маман қатысты. Бүгін таныстырылған 100 оқулықтың әрқайсысы 10 мың данамен басылып шығарылды, ол кітаптар біздің барлық оқу орындарына, соның ішінде жекеменшік университеттерге де таратылды.

Дүниедегі ең озық оқу орын­дарының бағдарламасына кірген ғылыми әдебиет, акаде­миялық бестселлер еңбектер қазақ тіліне аударылды. Олар бұған дейін әлемнің ондаған тіліне аударылып, ілгері дамыған қоғамдарда миллиондаған тиражбен тара­ған. Біздің де оқытушылар мен сту­денттердің осындай мазмұнға қол жеткізуі үлкен олжа. Бұл, қажет десеңіздер, «Болашақ» бағдарламасының ауқымы кең жалғасы. «Болашақ» бағдарламасының арқасында біздің 20 мыңдай студентіміз әлемнің алдыңғы қатарлы университеттерінен білім алды. Ал енді өз елімізде оқитын жарты миллион қазақстандық сту­дент сол Кембридж, Оксфорд­тың, Гарвардтың үздік оқу­лықтарымен қазақ тілінде білім алуға мүмкіндік алды.

Мұндай бағдарлама әлемнің басқа бірде-бір елінде жоқ! Оның ауқымы қандай кең болса, мемлекет пен қоғам алдындағы жауапкершілігі де сондай ауыр. Сол себепті бұл жоба алғашқы күннен қоғамның назарында, мемлекеттің қадағалауында. Аударма сапасы және мазмұны тұрғысынан, сондай-ақ жұмысты ұйымдастыру тұрғысынан бұл жоба қоғам және тиісті мем­лекеттік органдар тарапынан оң бағасын алды. Сондықтан «Ұлт­­тық аударма бюросы» өз міндетін тиісті деңгейде атқар­ды деп ойлаймыз. Ол үшін бюро қызметкерлері мен жобаға қа­тысқан барлық маманға риза­шылық білдіреміз.

Біз бүгінде жастардың бо­йын­а ашықтық пен бәсекеге қа­білеттілік деген қасиеттерді сі­ңіргіміз келеді. Ал бұл қасиет­терді сіңірудің басты жолы – жастардың қандай білім алып жатқанына тікелей байланыс­ты. Өйткені оқыған дүниеңнің мазмұны арқылы әлем мен өзіңді тани аласың.

«Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқу­лық» жобасы арқылы әлем­дік деңгейдегі мамандар әзір­леген маңызы зор және сұра­нысқа ие оқулықтар біздің ауди­торияларымызға келді. Соның арқасында біздің гуманитарлық оқу орындарымыздың мазмұны байып, аудиториялардағы дис­курстың деңгейі әлемнің үздік университеттерінің дәре­жесіне жетті.

Осы жобаның арқасында қазақ тіліндегі аудармашылардың жа­ңа академиялық мектебі қа­лып­тасты. Енді осы бар дү­ниеден айырылып қалмай, оның кәсіби әлеуетін одан әрі өз игілігімізге пайдалану маңызды. Тілді білуге ұмтылмайтын адамды оқыту қызықсыз деген пікірді жиі естиміз. Тіл дегеніміз өзінің мазмұнымен өміршең әрі қызық­ты болмақ. Тіл – табиғи түрде қажеттілікке айналуы керек. Ал ол үшін аталған тілде заманауи шығармалар жарық көруге тиіс. Жастардың тұлға және маман ретінде қалыптасуына қа­тысты білім бере алмайтын тілдің болашағы болмайды. Осы тұрғыдан алғанда қазақ тілі барлық гуманитарлық ғы­лым бойынша жаңа мазмұнға, түсінік­ті ақпаратқа және мән-мағынаға ие болды. Бұған дейін бұлай болмап еді. Бастысы бұл болашақ үшін жұмыс істейді.

100 жаңа оқулықтың арқа­сында біз қоғамдық сана үшін аса маңызды бірқатар гуманитарлық білім саласының мазмұнын түбегейлі түрде жаңарттық. Көп жағдайда әлі де таптық, фор­мациялық, идеологиялық сипатта баяндалып келген философия, тарих, әлеуметтану, саясаттану, заң мен құқықтану, журналистика, мәдениет және өнертану, тіл білімі, шығыстану, әдебиет теориясы, педагогика және психология секілді ғылымдар пәнаралық, өркениеттік және гуманистік бағыттағы жаңа мазмұнға ие болды.

Сонымен бірге осы жобаның арқасында біз қазақ тілінде әлі дами қоймаған бірқатар мүлде жаңа салаларды аштық. Экономика, микро және макроэкономика, менеджмент және маркетинг, қаржылық сауаттылық, ағылшын заңы, ста­тистика, сандық және сапа­лық зерттеу әдістері, этика мен эстетика, антропология, ин­тернет психологиясы, медиа этика, өнер тарихы, театр және кинотану, сценаристика секіл­ді тұтас жаңа бағыттар пайда болды.

Нобель сыйлығының лау­реаты Бертран Расселдың «Ба­тыс философиясының тарихы», Эрнст Гомбихтың атақ­ты «Өнер тарихы», бүкіл әлем оқи­тын Филип Котлердің «Мар­­кетинг принциптері», Эн­дрю Хейвудтың «Сая­сат­тануы», Мальколм Шо­ның «Халықаралық құқық» оқу­лығы, Юрий Лотманның «Се­миосферасы», Эдварт Саидтың «Ориенталзмі», Стивен Пин­кердің «Тіл – инстинкт» атты атақты зерттеуі, Қытай, Үнді, Жапон философиясының антологиялары алғаш рет қазақ тілінде жарық көрді. Бұл үлкен еңбек, зор жетістік, қазақ қо­ғамы үшін үлкен олжа. Бұл біздің жастарымызға жасалған керемет мүмкіндік, білім беру жүйесіне жасалған қолдау және әрине, ана тілімізді дамытуға қосылған зор үлес!

Аударма арқылы өзге тіл­ден жаңа мазмұн алу өте маңыз­ды. Сонымен қатар аударма арқылы өз ерекшелігімізді, қазақ мәдениетін, руханиятын басқа тілдерде таныстыру, әлемде насихаттау да аса маңызды. Бұл алыс-беріс екіжақты болғаны дұрыс. Бұл бағытта да «Ұлттық аударма бюросы» арқылы бірнеше көлемді, сәтті жобалар іске асты. Атап айтсақ, 60 қазақстандық ақын-жазушылардың таңдаулы шығармалары Біріккен Ұлттар Ұйымының 6 ресми тіліне аударылып, осы 6 тілде сөйлейтін 90 елдің кітапханаларына таратылды. Өткен жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемел­ұлы Тоқаевтың тапсырмасымен Абайдың 175 жылдығына орай ұлы ақынның жинақтары әлемнің 10 тіліне аударылып, таратылды. Аталған жұмыстарға Кембридж университетінің бас­пасы, Сервантес институты, Араб мемлекеттері лигасының Білім, ғылым және мәдениет ұйымы, Қытайдың Ұлттар бас­пасы, Мәскеу мемлекеттік университетінің баспасы және басқа да беделді халықаралық әріптестер қатысты. Бұл біздің елдің абыройы, әдебиетіміздің мерейі, мәдениетіміздің жа­ңа көкжиегі. Былтыр осы жоба­ларға атсалысқан бірқатар шет­ел­дік мамандарды «Достық» ордендерімен марапаттадық. Олар енді қазақ мәдениетінің жанашырлары әрі жаршылары. Сол мамандармен және осы жұмысқа атсалысқан орталықтармен байланысты үзбеуіміз керек.

Аталған аударма басылымдар және ұлттық «Рухани жаңғыру» бағдарламасының шеңберінде, мемле­кеттің қолдауымен шық­­қан барлық туынды Қа­зақ­­станның ішінде де, сыртында да еркін тарауы тиіс. Мем­ле­кет­тік органдар немесе жұ­мыс­ты орындаған мекемелер ав­торлықты меншіктеп, оның та­ралуын шектемеуі қажет деп есептейміз.

Аударма интеллектуалдық еңбектің ең күрделі түрінің бірі. Аудармашы даярлау, оны кә­сіби өсіру оңай емес. Іскерлік, саяси аударма қиын, ғылыми аударма одан да қиын, ал көркем аударма – аударма өнерінің шыңы. Біз «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясындағы аудар­ма жобаларының арқасында қазақ аударма мектебін, аудар­машылардың ортасын күшейт­тік. Естеріңізде болса, Абай да­­нышпандығының бір қыры – аудармашылық, XX ғасырдың басында «Алаш» қайраткерлері де аудармаға ден қойды. Кеңестік заманда да аударма арқылы қазақ мәдениетіне көп жаңалық келді. Ал XXI ғасырдағы жаһандану, мәдениеттер арасындағы алыс-берістің қазіргідей қызған кезінде аударманың мәні мен маңызы арта түсті. Бүгін таныстырылған оқулықтар мен аталған басқа да аударма жобалары арқылы біз зиялы бабалар дәстүрін жал­ғастырдық, аударманың арнасын кеңейтіп, оны мүлде басқа белес­ке шығардық.

Бұл жұмыс жалғасуы керек. Оқулықтар және көркем әдебиетпен ғана шектелуге болмайды. Тәуелсіздігін нығайтып, ілгері дамығысы келетін, келешектен үміті зор біз секілді елге аударманың берері мол.

Көзі ашық, көкірегі ояу, ұлтын сүйетін, әлемдік өрке­ниеттен де хабары мол, за­манға сай жаңа Қазақстан аза­матын тәрбиелеу үшін біз­ге жаңа деңгейдегі, сапалы ағар­тушылыққа ден қою керек. Балалар мен жастар тұты­натын мазмұн әлем бойынша өте тез бір арнаға тоғысып келеді. Талқылайтын идеялар да, еліктейтін кейіпкерлер де ортақ. Оған қарсы тұру өте қиын, бірақ сапалы аударма арқылы жат мазмұнды да өзімізге жа­қындатуға, өз мүддемізге қызмет еткізуге болады. Әсіресе, балалар әдебиетіне, іскерлік әдебиетке, кең қолданысқа ие аудио-визуалды контенттер, ойындар, электронды оқу құралдарына ерекше назар аудару керек.

Аударылған оқулықтардың негізінде онлайн курстар қоры жасалды. 100 оқулық негізінде қазақ және орыс тілдерінде 200 онлайн курс дайындалып, 5 мыңнан аса бейне-лекция жазылған. Бұл жұмысқа Қазақстанның алдыңғы қатар­лы ұстаздары атсалысты. Осы оқу материалдары келешек­те Қазақстан ашық универ­ситетінің негізін қалай алады деп есептейміз. Бұл да заман талабына сай, қашықтан оқу технологияларын дамыту, білім беру саласын цифрландыру бағытындағы жақсы бастама, технологиялық болашаққа жасалған үлкен қадам болмақ. Дүние жүзінде бұл технология мен онлайн оқу әдістемесі кеңінен тарап, білім беру үрдісі тез өзгеріп келе жатыр.

Мәселен, Курсера (Coursera) деген онлайн оқу платформасы бар, 150 университеттің

4 мың­нан аса курсын ұсынады. 60 миллионнан аса тіркелген қолданушысы бар. Жақында Курсера платформасы IPO-ға шығып, 5 миллиард долларға бағаланды.

Студент саны бойынша Бри­танияның ең үлкен университеті, негізінен онлайн диплом ұсы­натын Open University, 174 мың студенті бар!

Қазақстандық студенттер де жылдан-жылға осындай онлайн оқу орындарын көптеп таңдап жатыр. Олар негізінен ресейлік университеттердің онлайн дипломдарын ұсынатын платформалар, оларда қазір ондаған мың қазақстандық студент оқиды екен. Осыған балама қазақстандық онлайн плат­фор­малар болу керек. Бұл Мем­лекет басшысының тапсыр­масы. Сондықтан келешекте Қазақстандық ашық университет платформасын, ондағы оқулықтар мен курстарды барлық оқу орындары, ұстаздар және студенттердің еркін, тегін қолдануына жағдай жасау керек.

Жалпы, «Білім туралы» Заңға қашықтан оқу деген түсінікті енгізіп, барлық деңгейдегі онлайн платформаларға қойылатын талаптарды анықтайтын кез келді.

100 жаңа оқулық жобасы арқылы біз әлемдегі ең жақсы деген оқу құралдарын, ең танымал ғалымдардың идеялары мен еңбектерін Қазақстанның әр студентіне жеткіздік. Олар кітап түрінде, онлайн курс ретінде ашық және қолжетімді. Мұның барлығы оқимын, білім аламын деген жастарға жасалған жағдай, мемлекеттің қамқорлығы.

Бүгінгі кездесуді пайдалана отыра, Ұлттық комиссия атынан келесі хаттамалық тапсырмаларды беруді жөн санаймын:

Біріншіден, «Рухани жаң­ғыру» бағдарламасы аясында, мемлекеттік қолдаумен шық­қан барлық шығармашылық туындылардың қоғамдық игілік ретінде еркін тарауы қамтамасыз етілсін. Мемлекеттік органдар мен жекелеген ұйымдар оған иелік етпеуі тиіс;

Екіншіден, «Жаңа гумани­тарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы бойынша аударылып шыққан оқулықтар мен ғылыми әдебиеттің оқу бағ­дарламаларына енгізіліп, тиім­ді қолданылуы қамтамасыз етілсін;

Үшіншіден, Қазақстан Рес­публикасының «Білім туралы» Заңына қашықтан оқытуды және қашықтан білім беретін оқу орындарын заңдастыратын және онлайн оқыту қызметін реттейтін толықтыру қажет; 

Төртіншіден, «Ұлттық аударма бюросы» негізінде жинақ­талған тәжірибе мен маман­дардың потенциалын жоғалтпау маңызды. Қазіргі сұраныс пен қажеттілікті ескере отырып, ба­лалар және жасөспірімдер әде­биеті, гуманитарлық және техникалық оқулықтар мен әдебиет, іскерлік әдебиет және басқа да өзекті аударма бағыт­тарын қамтитын тұрақты жұ­мыс жоспары жасалып, іске асырылсын;

Бесіншіден, «Ұлттық аудар­ма бюросы» және Оксфорд университетінің баспасы да­йындаған «Қазақ-ағылшын», «Ағылшын-қазақ» Оксфорд сөз­дігі (Qazaq Oxford Dictionary) ба­сылып, барлық орта және жоғары оқу орындарының кітап­ханаларына жеткізілсін;

Алтыншыдан, латын графикасына кезең-кезеңмен өту жос­пары аясында аударылған 100 оқулықтың электронды мәтіндері Қазақстандық ашық университет негізінде жаңа алфавитте жа­риялансын. Сонымен бірге мектеп бағдарламасына кір­ген қазақ әдебиетінің класси­калық туындылары Kitap.kz – Қазақстанның ашық кітап­ханасы негізінде латын графикасына көшірілсін;

Бүгін Ұлттық комис­сия­ның кеңейтілген мәжілі­сінде та­ныстырылған оқулық­тар­дың, жалпы осы шараның елі­міздегі білім мен ғылымның дамуы үшін, ана тіліміз үшін, тіпті тәуелсіз Қазақстанның келешегі үшін маңызы аса зор екенін ерекше атағым келеді.

Сондықтан осы жобаны үйлестіруші Президент Әкім­­шілігі, Үкімет, Ұлттық комис­сия, Білім және ғылым министрлігі бүгін айтыл­ған мәселелерді, берілген тапсыр­малардың орындалуын қатаң бақылауда ұстауы керек.

Біздің келешекке артқан үкілі үмітіміз бен асыл арманымыз сіздермен байланысты, құр­метті жас достар, студенттер қауымы! Қазіргі бар игі тіле­гіміз бен болашаққа бағыт­талған барлық амалдарымыз сіздерге арналады.

Бүгін таныстырылған 100 оқулық пен басқа да сөз еткен іс-шаралардың бір ғана мақсаты бар, ол – жастарымыздың елге тірек, қоғамға тұтқа болатын мықты тұлға болып өсуіне, білікті маман болуына жағдай жасау, хакім Абайдың өсиетіне сәйкес «толыққанды адам» болу. Осы оқулықтар арқылы алатын білімдеріңіз сіздерді ойлаған армандарыңызға жеткізетін бас­ты құрал.

Барлық армандарыңыз орындалсын!

Барлық жоспарларыңыз іске ассын!

Біз жастарға сенеміз!