− Құрманғали Даркенұлы, 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың болу себебі неде?
− 1921 жылғы аштықтың себебі әріде жатыр. 1916 жылы қазақ жастарын тыл жұмыстарына алу, шақырылғандардың бас сауғалап қашуы, халық наразылығы өршіп, ұлт-азаттық қозғалысының басталуы, «ақтар» мен «қызылдар» кезекпе-кезек билікке келген аласапыран азамат соғысы, ер азаматтың ат үстінде болуы қалыптасқан шаруашылық жүйесін тоқырауға ұшыратты. Оның үстіне, 1920 жылғы жұт пен 1921 жылғы құрғақшылық ауыл шаруашылығын тұралатып, халықты күйзелтіп жіберді. Архив құжаттарына сүйенсек, 1921 жылы жерге жаңбыр жаумай құрғақшылықтың болуы, шөптің шықпауы, аптап ыстық және қыстан зорға шыққан малдың қырылуы елдің жағдайын тығырыққа тіреген.
Бұл азаматтық соғыс енді ғана аяқталған, большевиктер ел ішіндегі саяси-экономикалық, әлеуметтік шиеленісті әлі толық шеше алмаған өлара кезең еді. Қазақстандағы ауыр жағдайды орталықтағы билік білгенімен, ашаршылыққа ұшыраған Ресей губернияларына көмек көрсетуді талап етті. Оның сыртында Қазақстанға Ресейден қоныс аударуға тиісті 2 млн адамды орналастыру мәселесі күн тәртібінде тұрды.
Ал осы уақытта Қазақстандағы бес губерния мен бір уезде ашаршылыққа ұшырағандар саны да 2 млн еді. 1922 жылдың қаңтарындағы мәлімет бойынша, Орынбор губерниясында – 437 776, Қостанай губерниясында – 252 816, Ақтөбе губерниясында – 359 326, Орал губерниясында – 277 835, Бөкей губерниясында – 100 мың, Адай уезінде – 75 мың адам ашаршылыққа ұшырады. Бұл мәліметтің өзін орталықтың қырына ұшырап қалмау үшін қазақ билігі азайтып берген де болуы мүмкін.
Қазақстандағы жағдайы дұрыс деп саналған губерниялардың да жайы оңып тұрмады. Мәселен, Ақмолада аштыққа ұшырағандар саны 100 670 адам деп көрсетілген. Соған қарамастан, бұл губернияға Мәскеуден берілген жоспардан тыс тағы да 300 мың тонна астықты Ресейге жіберу міндеттелді.
В.И.Лениннен жұмысшылар мен шаруаларға көмектесу керек деген жеделхат келген соң Арал балықшылары да 1921 жылдың 25 желтоқсанында Ресейге 14 вагон балық тиеп жөнелтті. Аштыққа ұшыраған Қазақстанға орталықтан көмек беру былай тұрсын, керісінше, Ресейге азық-түлік жіберу талап етілді.
− Сонда жаңа өкімет басына келген қазақ билігі осы жағдайды көріп отырып, үнсіз қалды ма?
− Біріншіден, Қазақ Өлкелік Революциялық комитетінің мүшелері, негізінен, қазақ емес ұлт өкілдерінен құралды да, қазақ даласындағы ауыр жағдайға соншалықты мазасыздана қоймады. Олар, керісінше, Ресейдің ашаршылыққа ұшыраған аудандарына Қазақстаннан азық-түлік көмегін ұйымдастыруға белсене кірісті. Қазақ отбасылары күн көріп отырған азын-аулақ малын, астығын жинап алды.
Екіншіден, қазақ зиялылары мен биліктегі қазақ басшылары арасында таптық ұстанымдарына байланысты жік туып, биліктегілер ел ішіндегі ашаршылықты айтып, шара қолдануды талап етушілерді – алашордашылардың және оларды қолдаушылардың кеңес үкіметіне қарсы әрекеті деп бағалап, сынады. Сонымен қатар ұлтжанды қазақ зиялыларының ұлттық мәселелерді көтеруі биліктегі басқа ұлт өкілдеріне ұнай қоймады, келісе алмаушылық жиі болды. Сондықтан билік қазақ еліндегі ашаршылыққа бастапқы кезеңде жете ден қоймады.
Қазақ Өлкелік Революциялық Комитеті осы кезде большевиктер партиясының ХІІ съезіне дайындық, Ресейде аштыққа ұшыраған аудандарға азық-түлік жөнелту, бұған қарсы халықтың наразылығын ұйымдастырып отырған «қазақ ұлтшылдарына» қарсы күресу мәселесімен айналысты.
Бір өкініштісі, ашаршылыққа қарсы күшті жұмылдыру орнына, С.Меңдешев бастаған қазақстандық большевиктер Мәскеуге: «Ашаршылық туралы қауесетті таратып жүргендер – ұлтшылдар. Олар қарапайым шаруаның мұң-мұқтажын жоқтағансып, еңбекшілердің назарын өздеріне аудару үшін қасақана байбалам салуда», деген жеделхат жолдаған.
Ел ішіндегі аштықты дер кезінде тізгіндей алмаған билік кеш қимылдады. Онда да өздері ұлтшылдар деп айыптап отырғандардың талап етуімен ғана.
1921 жылдың 10 желтоқсанында қазақ қызметкерлері қатысқан кеңесте күн тәртібінде қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған тұрғындарына нақты көмек көрсетуді ұйымдастыру, қазақ қызметкерлерін осы жұмысқа тарту мәселелері қаралды. Баяндама жасаған М.Әуезов ел ішіндегі ауыр жайды баяндап: «...Көптеген аудандағы қазақтар көптен бері тек қана көртышқанмен, тышқанмен, суырмен, тағы да сол сияқты ұсақ жәндіктермен өзегін жалғауда, соның кесірінен әртүрлі жұқпалы аурулар мен індеттер естіп білмеген деңгейде таралып барады», деп мәлімдеген.
Осы кеңестен кейін ғана, қақаған қыста аштыққа ұшыраған аудандарға көмек көрсету қолға алынды.
− Дәл сол кезде Арқа даласы, оның ішінде Торғай өңірі аштыққа ұрынып, қиналған халыққа көмек қолын созу үшін Алаш зиялылары жұртшылықтан жылу жинап, мал үлестіріп, елді аман алып қалған екен. Осы оқиғаны өзіңіз де зерттеген екенсіз...
− Жоғарыда аталған 1921 жылдың 10 желтоқсанында өткен кеңесте шалғай жатқан Торғайға Қостанай арқылы жіберілетін көмек бармай қалады, азық-түлік Қостанайдың өз басында қалып, жергілікті халыққа жетпейді деген болу керек – қабылданған қаулыда: «Торғайға жіберілетін азық-түлік жәрдемі Қостанайдан бөлек жіберілуін орталық арқылы шешуге қол жеткізілсін», делінді. Әрине, оған А.Байтұрсынов, М.Дулатовтардың позициясының ықпалы болғаны анық. Қанша жерден тап күресі болды дегенімізбен, әлі де Алаш зиялыларының беделі күшті еді.
Қостанайға арнайы барған Смағұл Садуақасовтың жазуынша, онда аштарға арналған асханалар мен балалар үйі ашылғанымен, олар қалың қазақ ішінде ашылмаған. Қостанайдың өзіндегі асханаларда тамақтандырып жатқан аштар ішінде қазақтар жоқ. Ал асханаға қажетті ет үшін мал аш қазақтардың өздерінен алынып отырған. Қазақтарға жәрдем бермек түгіл, олардың қолында барын жинап алған. Қостанай губерниясы аштарына көмек көрсету басты мәселенің біріне айналды. Себебі губерния халқының 90%-ы аштыққа ұшыраған еді. Соның ішінде шалғайда жатқан Торғай уезінің жағдайы өте ауыр болды. 1921 жылдың жазындағы құрғақшылыққа байланысты шөп шықпауынан уездің
13 болысында да мал қырылды. Өңірді аштық жайлағандықтан, тұрғындар өз ата мекендерін тастап, Ақтөбе, Қостанай, Жезқазған, Қарсақпай жаққа қарай босты.
Ел ішін жайлаған аштық туралы айтып, газетте жарияланғандарға «бұл ұлтшылдардың босқа даурығуы, кеңес үкіметіне қарсы іс-әрекеті, сондықтан ұлтшылдарға қарсы күресті күшейту керек» деп әрекетсіз отырған билікке М.Дулатов жанұшыра ашық түрде «Аштық қырғынынан қайтсек құтыламыз? деген мақаласын «Қазақстан үкіметінің назарына» деген қосымша тақырыпшамен жариялады. Аштық Торғай елін есеңгіреткен тұста ол аштыққа ұшырағандарға қол ұшын берулерін сұрап, Семей губерниясының үш уезін аралап шықты. М.Әуезов Ертіс бойын аралап елден мал жинады. Ә.Бөкейханов өзі бас сауғалап жүрсе де 1921 жылы тобықтының Шаған, Бұғылы, Шыңғыс, Мұқыр, Қызыладыр және найманның Сыбан болыстарынан мал жиып, Торғайға мал айдап бара жатқан Ж.Аймауытовқа тапсырды. А.Байтұрсынов та қысылтаяң жағдайды баяндап, аштықтан халықты аман алып қалу үшін көмек қолын созуды сұрап үндеу жазды. Жылу малын жинаушы ұлт зиялыларының ел ішіндегі беделінің, ықпалының жоғарылығы, оларға деген халықтың сенімі болар, 1922 жылдың жазында 7 мың бас мал жиналды. Семей губерниясының комиссиясы он екі болыстан жиналған малды Торғай уезіне жеткізуді, мал айдауды ұйымдастыруды, жалпы басшылықты Ж. Аймауытовқа жүктеді. Қыркүйек айының ортасында 2082 бас сиыр, 1982 бас жылқы, 185 қой, барлығы 4249 бас мал Торғай жеріне жетті.
− Ал 1932-1933 жылдары елімізде тағы қайталанған зұлматқа кім кінәлі?
− Бұл мәселе өте күрделі және терең зерттеуді қажет етеді. Сондықтан нақты ашаршылықты тудырған факторларға тоқталып өтелік.
Бірінші фактор – Ф.И.Голощекин тұлғасы. Қазақстанға 1925 жылдың қазанында келіп, 1933 жылдың ақпанына дейін қызмет істеген большевиктің еліміздегі билік басына келуі, жергілікті жағдаймен санаспай күштеу шараларын қолдануы қазақ халқының сол кезеңдегі қасірет бұлтының астында қалуына әкелді. Ол Қазақстан – Одақтағы ет дайындаудың ең ірі орталығы деп санап, ет дайындауда Мәскеу бекіткен жоғары межеге ешқандай қарсылық білдірмей, бұлжытпай орындау талабын қояды. 1930-1931 жылдары Қазақстан үшін 493 мың 500 тонна ет өткізу жоспары бекітілді. Екінші орындағы Украина 434 мың 800 тонна, ал үшінші орындағы Солтүстік Кавказ 226 мың 700 тонна өткізуге тиісті болады. Ал ашаршылық қақпанына түспеген қазіргі Орталық Азияның үш мемлекеті – Өзбекстан, Түрікменстан және Тәжікстан небәрі 66 мың 200 тонна ет өткізуге тиіс болды. Осы кезде тіршілік көзі – малынан айырылған қазақ ашаршылыққа ұшырады.
Қазақстанның ашаршылыққа душар болуының екінші факторы – Голощекинмен бірге билікте болған қазақ большевиктері егер халық қолындағы малы тартып алынса, ашаршылықтың болатындығын, оның зардабын болжай алмады. Айтуға батылдары жетпеді. Бірқатары коммунистік партияның жолы дұрыс, ұлы істер жолында құрбандықтар болады деп санады.
Тағы бір дерек келтірейін. Қазақстанға 1929 жылы – 37,8 млн пұт, 1930 жылы – 40,7 млн пұт, 1931 жылы – 40,4 млн пұт, 1932 жылы – 45,3 млн пұт астық салығы салынды. Ел ашаршылыққа душар болып отырғанына қарамастан, астық салығы осылайша өсірілген. Таңғаларлығы, тек мал шаруашылығымен айналысатын кейбір қазақ ауылдарына да астық салығы салынып, олар оны төлеуге міндеттелген.
– Ашаршылық жылдары құрбан болғандардың саны туралы әртүрлі мәліметтер айтылып жүр. Осы жөнінде не айтасыз?
− Әлі де отандық, шетелдік архив деректері негізінде және құпия архивтердегі қорлардың ашылуы нәтижесінде осыған дейін айтылып келген мәліметтер нақтыланады әрі өзгереді деп ойлаймын. Ең бастысы, екі ашаршылық қазақтың табиғи өсіміне өте ауыр соққы берді. Әсіресе, қазақ жерінің солтүстік-шығысы мен орталығында қазақтардың үлес салмағы күрт азайды. Президентіміз айтқандай, ашаршылықтан қырылып қалмағанда, халқымыздың саны қазіргіден әлденеше есе көп болар еді.
Сондықтан да ел шежіресіндегі зұлматты жылдар терең зерттеліп, тарихи әділдік қалпына келтірілуге тиіс.
− Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Азамат ЕСЕНЖОЛ
