Лувсангийн БАТТУЛГА: «Бізді ежелгі тарих сүрлеуі тұтастырады»

– Құрметті елші мырза, Қазақ­­стан мен Моңғолия – көр­ші­лес әрі бауырлас елдер. Жа­қын­да Қазақстан мен Моң­ғо­лия арасында дипломатия­лық қарым-қатынастың ор­нағанына 30 жыл толады. Екі ел арасындағы бүгінгі ын­ты­мақтастықтың сипаты қан­дай? Екіжақты байланыс қан­дай деңгейге жетті? Бола­шақта қандай бағытта дамиды деп ойлайсыз?

– Менің Қазақстанға елші болып тағайындалғаныма 4 жыл болды. Қазақстаннан басқа, Өз­бек­стан, Тәжікстан, Түрікмен­стан және Грузия елдерінде де қа­тар қыз­мет етемін. Жақында осы ел­дермен дипломатиялық қаты­нас орнатқанымызға 30 жыл толады.

Моңғолия – Қазақстан елдері­нің саяси қарым-қатынасы аса жоғары деңгейде дамығанын атап өткім келеді. Мен өз басым қыз­мет еткен 4 жылда Моңғолия Премьер-Министрі ресми сапармен Нұр-Сұлтан қаласына келді, осылайша екі елдің қарым-қа­тынасы, ынтымақтастығы жаңа бе­леске көтеріліп, он шақты ма­ңыз­ды құжатқа қол қойылды.

Енді, міне, осы қазан айында Моңғолияның Сыртқы қатынас­тар министрі Б.Батцэцэгтің Қазақ­станға ресми сапары ұйымдас­тырылып отыр. Ол Қазақстан Премьер-министрінің орынбасары – Сыртқы істер министрі М.Тілеубердімен кездесіп, екі елдің қарым-қатынасын, ынты­мақ­тастығын әрі қарай дамыту, келесі жылы дипломатиялық қатынас орнатқанымыздың 30 жылдық мерейтойын атап өту секілді көптеген мәселелерді талқылайтын болады.

Екі ел Парламенттері арасын­дағы байланыстар да қарқынды дамыды. Қос елдің байланысы, ынтымақтастығының заңдық негіздемесін қалайтын 60-тан астам құжатқа қол қойылған. Моң­ғолия мен Қазақстанның ха­лық­аралық саясаттағы көз­қарас­тары мен ұстанымдары ұқсас. Сыртқы саясат бағытында біздің елдеріміз бірін-бірі ұдайы қол­дап келеді. Соңғы жыл­дар­дағы жоғары деңгейдегі және басқа да өзара кездесулер, сапар­лардың көбеюі екі мемлекеттің ынтымақтастығын нығайтып, халықтарымыздың бауырластық байланысының беки түсуіне серпін бергені анық.

– Қазақстан мен Моңғо­лия ара­сындағы сауда-экономи­калық және инвестициялық ынтымақтастық қалай дамып жатыр? Өзге қандай салаларда тығыз байланыс орнады?

– Моңғолия мен Қазақстанның сауда айналымы 20 миллион дол­лар көлемінде. Бұл – өте аз. Өткен жылы Моңғолия Премьер-Министрінің ресми сапары кезінде бұл мәселе ашық тал­қыланды. Біздің Премьер-Министрмен бірге Моңғолияның сауда, өндіріс палатасының өкіл­дері, ондаған компания, фир­­маның іскерлері келіп, он шақ­ты келісімшартқа қол қойған. Өкініштісі, пандемия салдарынан екі елдің шекарасы әлі жабық.

Жалпы, Моңғолия мен Қазақ­стан минералды қазба байлық саласында ынтымақтастық орнатып, бірлесе жұмыс істеуіне үлкен мүмкіндік бар. Әсіресе, түсті металлургия, сирек кездесетін элементтер, уран, мұнай саласында Қазақстан жинақтаған бай тәжірибеге сүйеніп, өзара тиімді қатынасты дамыту мүмкіндігі, талабы туындап отыр. Уран кенін игеру, өнімін байыту технологиясы саласында Қазақстан әлемдік аренаға шығып, дүниежүзілік нарықта ауқымды қызмет көр­сетіп жатқанынан хабардармыз. Осы сала бойынша екі елдің ынтымақтастығы жаңа сатыға көтерілуіне толық мүмкіндік бар.

– Моңғолияда қазақ ұлты­ның үлкен шоғыры қоныс­тан­ған. Сол ағайындар­дың тұрмыс-тіршілігіне, хал-ахуалына тоқтала кетсеңіз. Қазақ жұртшылығы шоғыр­ланған Баян-Өлгий аймағында Қазақстан дипломатиялық өкілдігін ашу туралы айтылып жүр. Осы жайлы пікіріңізді де білгіміз келеді.

– Моңғолиядағы өзге ұлт өкіл­дерінің ішіндегі саны жағы­нан ең көбі – қазақтар. Олар Баян-Өлгий аймағында шоғыр­ланып өмір сүреді. Қазақ­стан тәуел­сіздігін жариялаған соң дү­­ние жүзіне таралып кеткен қан­дастарын елге оралуға шақырып, көшіріп алу ісін қарқынды жүр­гізді. Моңғолиядан 90 мыңдай қазақ ағайын Қазақстанға көшіп келген. Моңғолияда өмір сүріп жатқан қазақтар – Моңғолия қоғамының ажырамас бір тобы. Қазақстан тарабы Баян-Өлгий ай­мағында дипломатиялық өкіл­дік ашу туралы ұсыныс біл­діріп келеді. Бұл мәселе жайлы келіссөз жүргізілу үстінде.

– Моңғолия Қазақстанның халықаралық бастамаларын, оның ішінде өңірлік қауіп­сіздікті нығайту бағытындағы қызметін, Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру секілді ұсынысын қол­дағаны белгілі. Сондай-ақ БҰҰ, АӨСШК және МАГАТЭ сияқты халықаралық ұйымдар аясында екі елдің өзара іс-қимылын ілгерілету мәселесі көтеріліп жүр. Осы тұрғыда қандай қадамдар жасалуы керек деп ойлайсыз?

– Моңғолия Қазақстан Рес­пуб­ликасының өңірлік қауіпсіз­дікті нығайту, Орталық Азияда ядролық қарудан тыс аймақ құру жөніндегі бастамаларын әу бастан қолдап келеді. Айта­лық, Қазақстанның Тұңғыш Пре­зи­денті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бастамашылық еткен АӨСШК жиынына Моңғо­лия делегациясы алғашқы шақыры­лымнан бастап тұрақты қатысып келеді, сонымен бірге 2021 жылы маусымда АӨСШК-ке мүше елдердің қарым-қатынасын үйлестіру туралы Декларацияға Моңғолия өкілдері қол қойғаннан кейін белсенділік арта түсті.

Моңғолия Қазақстан Респуб­ли­ка­сының Орталық Азияда ядролық қарудан тыс аймақ құру туралы бастамасын қолдап, соны­мен бірге өз тарапынан Моң­ғолияның ядролық қарусыз аймақ мәртебесін халықаралық деңгейде нығайта түсу бағытында қызмет еткенде Орталық Азияда ядролық қарусыз аймаққа енген елдермен өзара қажетті ақпарат, мәлімет, тәжірибе алмасып отыр. Ядролық қаруы бар екі державамен шекаралас Моңғолия 20 жылдан бұрын аумағын «Ядролық қарудан тыс аймақ» деп жария­лап, бұл мәртебесін іс жүзінде қам­тамасыз ету бағытында қар­қынды қадамдар жасап келеді. 2012 жылы қыркүйекте ядро­лық қаруы бар 5 держава Моңғо­лияның ядролық қарусыз аймақ мәртебесін мойындап, оған қауіп келтіретін қадамға бармайтынын мәлімдеген.

Біздің ел МАГАТЭ ұйымы аумағында Қазақстанмен бірлесіп қызмет атқарумен бірге әрі қарай Қазақстан Республикасының Атом энергиясы жөніндегі агент­тігімен байланыстарды нығайту, ядролық энергияны бейбіт мақсатта пайдалану, ядролық және радиоактивті заттарды сақ­тау, қорғау, қауіпсіздігін қам­тамасыз ету, мамандар даярлау ба­ғы­тында бірлесіп жұмыс іс­теу­ге мүдделі. Бұл бағытта Ядро­­лық энергия саласында ын­ты­мақ­­таса қызмет жасау туралы Моң­­ғолия Ядролық энергия ко­мис­­сиясы мен Қазақстан Рес­­пуб­­ли­касының Энергетика министр­лі­гінің арасында ортақ меморан­­дум орнатуға дайындық жасалуда.

– Моңғолия – COVID-19 ін­детіне қарсы вакциналау кезін­де үздік нәтиже көрсет­кен елдердің бірі. Тіпті кейбір Батыс елдерінен оқ бойы озық тұр. Шетелдік мамандар мұны Моң­ғолияның ынтымақ­тас­тық­қа негізделген сыртқы сая­сатымен байланыстырады. Сіздің еліңізде халықты вакциналау ісін ынталандыруға қандай шаралар қолданылды?

– Моңғолия COVID-19 шық­қаннан кейін шекарасын жа­уып, азаматтарымыз 8 ай бойы бірде-бір рет вирус жұқтырмаған болатын. ДДҰ нұсқауына сәй­кес халықты вакциналау жұмы­­сы қолға алынған. Жалпы, хал­­қымыздың 65,6 пайызы, яғни 2 132 912 адам толық вакци­на салдырды. Иммунитетті көтеру үшін үшінші дозаны 332 801 адам алды. Біздің халық бұл шараға түсіністікпен қарап отыр. Алғашқы кезеңде Astra Zeneca, Sinofarm, Sputnik V вакциналарын қабылдаған болса, Pfizer-ді жасы ұлғайған адамдар мен жасөспірім балаларға салу бас­талды. Бүгінгі жағдайда ауру­ханада 20482 сырқат, үйде бақы­лауда 58394 науқас емделу үстінде, 1331 адам қайтыс болды.

– Қазақ пен моңғол халық­тарында ортақ қазына көп. Біздің халықтарымызды тамыры терең тарих, ұқсас тұрмыс-тіршілік, ортақ мәдениет байланыстырады. Екі елдің қазіргі тарихи, мәдени байланысын қалай бағалар едіңіз? Рухани байланысты одан әрі тереңдете түсу үшін қандай шара­ларды қолға алғанымыз жөн? Былтыр күллі түркі әлемі Тоны­көк ескерткішінің 1300 жыл­дық мерейтойын халық­ара­лық деңгейде атап өтті. Сон­дай-ақ ЮНЕСКО 2020 жылды «Білге Тоныкөк жылы» деп жариялады. Моңғолия көлемінде бұл мереке қалай аталып өтті? Жалпы, Моңғолияның түркі әлемімен ынтымақтастығы жайлы айтып берсеңіз.

– Моңғолия мен Қазақстан – ха­лық­тарын ежелгі тарих­тың сүрлеуі тұтастырып тұр­ған, көршілес өмір сүріп, көш­пен­­ділер өркениетінің ғажа­йып қазыналарын бірлесіп дүниеге әкелген бауырлас әрі дос ел­дер. Әлем тарихын дүр сілкін­діріп, даңқты із қалдырған біздің халықтарымыздың тарих, мә­дениет, тұрмыс-шаруашылы­ғының желісі ортақ, салт-дәстүр, рух мирасы, тілінің шығу тегі, мемлекеттік дәстүр сабақтастығы арналас болғанын бүгінгі ғылым қол жеткізген деректер айқын дәлелдеп отыр.

Қазақстанның Тұңғыш Пре­зи­денті Нұрсұлтан Әбішұлы На­зар­­баевтың «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық ма­қа­­ла­­сында Ұлы дала көшпенді­лері­нің өркениеті мен бай тари­хын уа­қыт пен кеңістіктің қиы­лы­сын­да кешенді зерделеп, қо­ры­тын­ды жасағаны барша­мызға бола­шағымызды бажайлайтын айқын бағдар беріп, өткен тарихымызды таразылап, тағылым тү­йетін сергек көзқарас туғызып отыр.

Қазіргі жаһандану дәуірінде әлемдегі елдер бір-бірімен тығыз байланыс жасап, әсіресе, көр­шілес мемлекеттердің экономика, сауда, нарықтық байланыстарын нығайтып, өзара әріптестік мүмкіндіктеріне қолдау білдіруі артып келеді. Осынау еркін де жарасымды ынтымақтастыққа алдымен біздің елдердің тарихы, мәдени бай мұрасы алтын арқау болады деп кәміл сенемін.

2020 жылы Моңғолия аумағын­да орналасқан ежелгі Түркі қа­ғандығының қолбасшы­сы, дана Тоныкөк жазуының 1300 жылдығын ЮНЕСКО тарап­ы­нан атап өтуге шешім қабыл­данғанын біздің тарап қолдап, бұл іс-шараға еліміздің зиялылары, көрнекті ғалымдары белсенді қатысып, маңызды баяндамалар жасады.

Моңғолияның Ғылым академиясы, Ұлттық музейі, тарих және этнология институты, археология институты, архив агенттігі секілді ғылыми ұжым­­дармен Халықаралық Түркі академиясы ұзақ жылдар бойы тұрақты ынтымақта жұ­мыс жүргізіп, ортақ жобаларды табыс­ты атқарып, Моңғолия жерін­дегі көне түркі мұраларын зерт­теуде тегеурінді қадам жасап келеді. Академия жанынан ортақ мирастарымызды зерт­теу­ге арналған «Алтайтану, Түрік­тану, Моңғолтану» қауым­­дас­тығының тұрақты хатшы­лығы құрылып, сондай-ақ «Моңғолтану» орталығы ашылып, ғылым саласында қомақты нәтижелерге қол жеткізілді, зия­лы қауымның зор алғысына ие болған игі істер тындырылды. Бұл рухани байланыстардың болашағы жарқын екенін арнайы айта кеткім келеді. Әсіресе, көшпенділердің қазынасын зерттеу бағытында екі елдің тарихшы, археолог мамандарының бай­ланысы соңғы жылдары қар­қын алды. Моңғолия мем­­ле­кеті осындай ғылыми табыс­тар­ды сәтті жүзеге асырып, бекем ынтымақтастыққа дем берген зор еңбегін жоғары бағалап, Ха­лық­аралық Түркі академия­сы­ның президенті, академик Дар­хан Қыдырәлі Моңғолия Прези­дентінің Жарлығымен мемле­кеттік жоғары награда – «Алтын жұлдыз» орденімен марапат­тал­ғанын айта кеткім келеді.

–  Құрметті елші мырза, Сіз­дің Қазақстан Республика­сын­дағы дипломатиялық мис­сия­ңыз аяқталды. Елімізден қандай сезім­мен аттанып барасыз? Қазақ­стандағы диплома­тия­лық қызметіңізде еліміздің өңірлерін аралап үлгердіңіз бе? Ерекше есіңізде қалған қай өңірлер?

– Қазақстанда дипломатиялық жұмыста жүргенімде біраз жер­лерді аралап, облыстармен та­­ныс­­тым. Шынында да таңға­жа­йып қонақжай халқы бар керемет ел. Біздің елдеріміздің тарихи тамырластығы терең болған­дықтан, мен үшін Қарағанды облысы Жезқазған өңіріндегі Жошы хан кесенесіне тағзым етуім ерекше қастерлі оқиға болды. Сол сапарда қасиетті Ұлытау топырағына қадам басып, Қазақ­стан Республикасының Прези­денті Қасым-Жомарт Кемел­ұлы Тоқаевпен, Қазақстан­ның Мәдениет министрімен бірге салтанатты іс-шараға қатысып, арнайы сөз сөйлеу мәртебесі бұйыр­ды. Сонымен бірге Шығыс Қазақстан облысында халық­аралық симпозиумға қатысып, ондағы ескі Абылай хийд ғиба­дат­ханасы аумағын көзбен көруім тамаша әсер қалдырды.

– Қазақстан халқына Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай тілегіңіз қандай?

– Биыл Қазақстан халқы Тәуел­сіздігінің 30 жылдық тор­қалы тойын кең ауқымда мағы­налы атап өтіп жатыр. Жаңа жыл шығысымен біздің екі елдің арасында дипломатиялық қатынас орнағанына 30 жыл толады. Қазақстан осынау 30 жыл ішінде әлемдік деңгейде қарыштап дамыған әлеуетті ел болды, енді 2050 жылы дүниенің озық 30 елінің қатарына енетін Ұлт жос­пары орындалып, халқы шат-шадыман бақытты өмір сүрсін деген ақ тілегімді баршаңызға білдіргім келеді.

– Сіздің де алдағы қыз­меті­ңіз жемісті болсын! Әңгі­меңізге рахмет.