Ауғанстанда америкалықтардың 20 жыл бойы «ұлт құрудағы» сәтсіз әрекетінен кейінгі «Талибанның» жеңіске жетуі аймақтағы жиһадшыларды жігерлендіріп қана қоймайды, сонымен қатар өңірдің геосаясатына да әсер етеді. Кабулдың құлауы басқаларға қаншалықты теріс әсері бар екеніне көз жеткізу үшін Ауғанстанға көрші жатқан мемлекеттердің әрекетіне қараңыз.
Пәкістан премьер-министрі Имран Хан мәлімдемесі, атап айтқанда, «Талибанның» билікке қайта келуін «құлдықтың бұғауынан» босауға теңеуі бұрыннан белгілі мәселені нақтылай түседі. «Талибан» басқаратын Ауғанстан Пәкістанның қолшоқпары іспетті. Ұйым елді 1996-2001 жылдар аралығында басқарғанда олардың «Ислам әмірлігі» Пәкістанның Inter-Services Intelligence агенттігінің еншілес ұйымы ретінде жұмыс жасады. Әрине, бұл жолы Пәкістан толықтай бақылауда ұстай алмайды. Бірақ ISI басшысы Файз Хамид Кабул құлап, жаңа «Талибан» үкіметі құрылғанын кейін көп ұзамай жеңісті тойлау үшін Ауғанстанға барды.
Осы орайда Қытай әрекетін ашық көрсетпей, бірақ ерекше маңыз беріп, оқиғадан пайда көріп қалуға тырысып жатыр. Бейжің билігі «Бір белдеу – бір жол» трансұлттық бастамасындағы ең ірі жобасы – Қытай-Пәкістан экономикалық дәлізіне (CPEC) 62 миллиард доллар инвестиция салды. Бұл жобаға «Талибан» экстремистерінің қауіп төндіре ме деп алаңдайды. Сыртқы істер министрі Ван И шілдеде «Талибан» делегациясын ресми түрде қабылдады.
Экономикалық және стратегиялық табыстарға қол жеткізген соң Қытай «Талибанмен» бизнес жасауға әзір екенін мәлімдеді. Сөйтіп, Ауғанстанның әлі де табылмаған пайдалы қазбаларын, әсіресе, сирек кездесетін кен орындарын тауып, Мес Айнақ мыс кенішін қайта ашуға тырысады. Тіпті CPEC-ті Ауғанстанға дейін созуы мүмкін екені айтыла бастады.
Өзара жылы қатынастар екінші тарапта да бар секілді көрінеді. Ауғанстан премьер-министрінің бірінші орынбасары Мулла Абдул Гани Барадар Бейжің билігінің елдегі саны аз мұсылмандарды жүйелі түрде қудалауына қарамастан, Қытайды «сенімді дос» деп атады. Қытайдың Ауғанстанмен қатынас орнатудағы мақсаты – «Талибанның» Шыңжаңдағы зардап көріп отырған ұйғырлар мен мұсылмандарға қолдау көрсетіп, пана бермеуін қамтамасыз ету және CPEC жұмысына кедергі келтірмеу. «Талибан» үкіметі патронатқа өте мұқтаж. Ауғанстанның бұрынғы үкіметінің 5,5 миллиард долларлық бюджетінің 80 пайызы сыртқы көмек есебінен қаржыландырылатын. Сондықтан Қытай бұл қаражаттың орнын жабуға таптырмас мүмкіндік болып көрінеді.
Мұндай аймақтық әрекет, яғни Пәкістан мен Қытайдың өзара тиімді тіл табысуы үндістан саясаткерлерін қатты алаңдатуы керек. Өйткені, оларға Пәкістан талайдан бері бәсекелес саналып келеді. Үндістандағы кейбір қарулы топтарды белсенді түрде қаржыландырып, қолдап отыр. 2008 жылғы Мумбайдағы қанды шабуылдарды ұйымдастырушыларды паналатты. Қытай да Үндістанның жүйелі қарсыласы саналады. Елге экономикалық, әскери және стратегиялық қауіп төндіреді. Ендеше, Ауғанстан-Пәкістан-Қытай бастаған кез келген саяси одақтастық Үндістан үшін үлкен қауіп.
«Талибанның» Ауғанстанды басып алуы Үндістанға қарсы тұрған Пәкістан әскеріне талайдан бері табылмай келген «стратегиялық тереңдік» береді. Бұған қоса, ISI қаласа, Үндістан аумағында террористер мен қарулы топтарды қаржыландыра алады. Соңғы рет «Талибан» билік басында тұрғанда Үндістан тарапы Ресей және Иранмен ортақ келісімге келіп, марқұм Ахмад Шах Масуд бастаған Солтүстік Альянстың Панджшер алқабындағы көтерілісін белсенді түрде қолдады. Алайда бұл жолы Қытаймен ауыз жаласқан Ресей Ауғанстанның Үндістанға қатысты мәселелеріне бейтарап қарайды.
Иран да жақында сайланған қатал президенті Эбрахим Раисидің бастамасымен «Талибанды» қолдауға дайын. Ол үшін ұйым бұрынғы биліктің шииттерді қудалау саясатынан бас тартуы қажет. Егер Ауғанстандағы шиит-хазарлар мен парсы мәдениеті әсер еткен тәжіктер мен өзбектер «Талибанның» ширек ғасыр бұрын жасаған қудалауынан құтылса, Иран бейтараптық сақтауы мүмкін. Қалай дегенмен, Иран да, Ресей де АҚШ-тың Ауғанстаннан әскерін шығарғанына риза.
Үндістан тарапы сыртқы істер министрі маусым айында Дохада «Талибан» өкілдерімен кездескенін жоққа шығарғанымен, таяу арада Кабулдағы жаңа үкіметпен келісімге келуге тырысуы мүмкін. Әрине, Үндістанның басқа да дипломаттарының «Талибан» шенеуніктерімен байланысы бар. Олардың екеуі – Барадар мен Шер Мұхаммед Аббас Станикзай Ауғанстанның жаңа үкіметі құрамына енді.
Барадар сегіз жылын Пәкістан түрмесінде өткізді. Сондықтан оның өзін қамағандарға сүйіспеншілігі жоқ деп есептеуге болады. Бірақ кейбір «Талибан» шенеуніктері Үндістанмен жақсы қарым-қатынас орнатуға мүдделі екеніне емеурін білдірсе де, енді бірі Үндістан мұсылмандарын, әсіресе, Кашмирдегі халыққа қолдау көрсететінін мәлімдеді.
Бұған дейін айтқанымдай, Пәкістан «Талибанның» жеңісіне қалыпты қарай алмайды. Пәкістан үкіметін жеткілікті түрде исламшыл емес деп төңкергісі келетін «Техрик-е-Талибан Пәкістан» мен тамызда Кабул әуежайын бомбалаған «Ислам мемлекеті-Хорасан» ұйымының пайда болуы Исламабадтың алаңдаушылығын туғызады. Сонымен қатар АҚШ әскерінің Ауғанстаннан кетуі америкалықтардың Пәкістандағы қорғаныс салаларындағы логистикаға тәуелділігін төмендетіп, ISI-ді қаржылай қолдау мен ресурстарынан айырды.
Үндістан Ауғанстанда бөгеттерге, автомобиль жолдарына, электр желілеріне, ауруханаларға, мектептерге, тіпті Парламент ғимаратына 3 миллиард доллар инвестиция салды. Мұның бәрі қазір «Талибан»-ның қолында болғандықтан, үндістандық саясаткерлерді шарасыздығы үшін халық кешірмеуі мүмкін. Бірақ премьер-министр Нарендра Модидің мұсылмандарға қарсы ұстанымы мен ішкі саясаты ешқандай жақсылық әкелмейді, керісінше бұл ислам әлемінің наразылығын тудыруы мүмкін.
Үндістан, АҚШ, Жапония және Аустралия кіретін Quad серіктестігі Үнді мұхитындағы Үндістанның ықпалын нығайтады. Бірақ елге қауіп төндіретін негізгі мәселе – Қытай мен Пәкістанмен құрлықтағы шекаралары. Ал ол жақта Quad-тан келетін пайда аз.
Солтүстік-батысында «Талибан» режімі, батысында ядролық қаруы бар, терроризмді қолдайтын мемлекет, солтүстік-шығысында жақтырмайтын супер держава бар Үндістанның аумақтық тұтастығына үнемі қауіп төніп тұрады. Мұндай жағдайда ұлттық қауіпсіздік пен аймақтық тұрақтылықты сақтау үнді дипломатиясы үшін бұрын-соңды болмаған қиындық туғызады.
Шаши ТАРУР,
БҰҰ Бас хатшысының бұрынғы орынбасары, Үндістанның бұрынғы сыртқы істер министрі және адам ресурстарын дамыту жөніндегі мемлекеттік министрі, Үнді ұлттық конгресінің депутаты
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
