1990-1991 жылдары Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен, 1990 жылдың 25 қазанында жарияланған Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияда, республикамыздың сыртқы саясат саласының егемендігі тәжірибелік мазмұнмен толықтырыла бастады және Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар аренасына белсенді шыға бастады. Президенттің тапсырмасы бойынша мен басқарған СІМ-нің басты міндеттерінің бірі ретінде Қазақстанның шетелдермен экономикалық байланыстарын саяси және дипломатиялық тұрғыдан қамтамасыз ету болды.
Г.-Д.Геншердің келуінен бұрын ГФР Қаржы министрі Теодор Вайгельдің сапары орын алды. Ол Алматыға 1991 жылғы 24 қыркүйекте келді. Қазақстанға елеулі қызығушылық танытқан неміс тарапының өтініші бойынша, оның Президент Н.Ә. Назарбаевпен кездесуі өтті. Кездесу барысында КСРО мен оған одақтас республикалардың одан әрі саяси және экономикалық дамуының перспективалары, Қазақстанның халықаралық қаржы ұйымдарымен, атап айтқанда, Дүниежүзілік банкпен және Еуропалық қайта құру және даму банкімен ынтымақтастығын жолға қою, ГФР мен Еуропалық қоғамдастық тарапынан республикаға қолдау көрсету жолдары, ГФР-дің іскер топтарымен экономикалық ынтымақтастықты дамыту мәселелері талқыланды. ГФР министрі республикамыздың аумағындағы экономикалық байланыстарды кеңейту және іскер топтардың бірлескен жұмысы туралы Қазақстан Президентінің ұсынысын ГФР Канцлері Г.Кольге және өзінің үкіметіне жеткізуге уәде берді.
Т.Вайгель келіп кеткеннен кейін бірнеше күн өткен соң ГФР-дың Мәскеудегі елшілігі бізге нота жолдады, онда қазанның ортасында ГФР Федералдық канцлердің орынбасары, Сыртқы істер министрі Ганс-Дитрих Геншердің Қазақстанға сапарын ұйымдастыру туралы өтініш білдірілді және оның Президент Н.Ә.Назарбаевпен, Премьер-Министрмен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасымен және Сыртқы істер министрімен кездесулері сұратылды.
Г.-Д.Геншер ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ең ірі неміс саясаткерлерінің бірі болды. Германияның Еркін демократиялық партиясының жетекшісі – 1969 жылдан 1998 жылға дейін басқарушы коалицияларда алдымен социал-демократтармен, кейінірек христиан демократтарымен және христиан социалдары одағымен бірге ол 1974 жылдан 1992 жылға дейін ГФР вице-канцлері және Сыртқы істер министрі болды. Осы тұрғыда, ол Германияны бейбіт түрде біріктіруде және қырғи қабақ соғыстың соңында Еуропада жаңа халықаралық қатынастар жүйесін қалыптастыруда маңызды рөл ойнады.
Г.-Д.Геншер жұбайымен бірге Алматыға 1991 жылдың 16 қазанында кешке келді. Оған ГФР-дың КСРО-дағы елшісі Клаус Блех, ГФР-дің Киевтегі бас консулы Хейнек граф фон Бассевити, СІМ қызметкерлері, қауіпсіздік қызметімен қатар басқа да ресми тұлғалар кірген 90 адамнан тұратын делегация бірге еріп жүрді.
Келесі күні таңертең мәртебелі мейманды Президент Н.Ә.Назарбаев қабылдады. Менің жазбаларыма сәйкес, оны Президентіміз сәлеммен қарсы алып, «Германия мен басшылық тарапынан Қазақстанға жақсы көңіл бөлінгенін» ризашылықпен атап өтті. Ол ГФР-дің іскер топтарымен жемісті экономикалық ынтымақтастық орнату бойынша нақты келіссөздерге көшуге дайын екеніне екпін берді. Германияның маңызды рөлін ескере отырып, бұл бүкіл Еуропалық қоғамдастықпен жақсы қарым-қатынасты дамытуға көмектесетіні атап өтілді. Елбасы неміс бизнесмендері мен банкирлерін қабылдауға, мұнай мен көмір өндіру, түсті металдарды өңдеу және экспорттық өнімдер өндіру салаларында бірлескен кәсіпорындар құруды қарауға, заманауи техниканы құрастыру үшін жағдай жасауға дайын екенімізді атап өтті. Германия тарапынан нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеу үшін кадрлар даярлауға, неміс компанияларындағы жұмыс тәжірибесін зерттеу үшін біздің мамандардың сапарларын ұйымдастыруға, студенттер алмасуға қолғабыс көрсету туралы өтініш айтылды. Оған қоса, ГФР мен Қазақстан арасындағы тікелей әуе қатынасын орнату, туристік алмасуды дамыту туралы мәселелерді қарау ұсынылды.
Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның ГФР-мен жан-жақты байланыстарды, соның ішінде консулдық пункттерді өзара ашу арқылы жандандыруға мүдделілігін атап өтті. Сондай-ақ ол Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау қорын құру және оған Еуропалық қоғамдастық тарапынан қолғабыс көрсету мүмкіндігі мәселесін көтерді. Ол республикадағы барлық тұрғындардың, соның ішінде ұлты неміс азаматтарымыздың заңды құқықтары мен мүдделерін іске асыру үшін барлық қажетті жағдайлар жасалатынын және олардың әкімшіліктің әртүрлі деңгейлерінде белсенді жұмыс істеп жүргенін атап өтті.
Министр Г.-Д.Геншер өзінің жауап сөзінде Президенттің қабылдауы және республикамен жеке танысуға мүмкіндік бергені үшін алғысын айтты. Ол Н.Ә.Назарбаевтың қойған бағыты мен оның КСРО-дағы саяси процестердегі маңызды рөліне Германияда құрметпен қарайтындығын атап өтті. Германияда Қазақстанмен қарым-қатынастарды дамытуға үлкен қызығушылық бар екенін, Қазақстаннан өнімдер экспортының ұсынылатын мүмкіндіктері ерекше мәнге ие болғанын атап өтіп, ГФР-дің Экономика министрлігі арқылы өзара іс-қимылды нығайту үшін барлық күш-жігерді жұмсауға уәде берді. Министр тікелей әуе қатынасын орнатуға қатысты ұсынысты өз елінің тиісті ведомстволарына беруге уәде берді.
Неміс саясаткері кадрларды даярлауға қолғабыс көрсету туралы өтінішке оң жауап берді және қазақстандық мамандарды нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге оқыту бағдарламаларын талқылау үшін делегацияны жіберуге дайын екенін білдірді. Ол неміс тарапының Қазақстандағы неміс тілін дамытуға қолдау көрсетуге, сондай-ақ жақын арада Қазақстанда неміс мәдени орталығын ашуға мүдделілігін атап өтті. Оған қоса, СІМ басшысы Алматыда ГФР Бас консулдығын ашу жөніндегі күш-жігерге өзінің қолдау беретінін мәлімдеді.
Г.-Д.Геншер атап өткендей, Қазақстанның географиялық орналасуы халықаралық ынтымақтастықтың өзіндік көпірі болуға мүмкіндік береді, ал бұл өз елі үшін маңызды және тартымды серіктес екенін көре тұра, Н.Ә.Назарбаевтың «жауапкершілігі жоғары саясаты» Германияның Қазақстанмен байланыстарын орнатуға мүдделігіне ықпал етеді.
Кейінірек, 1995 жылы жарық көрген «Естеліктер» («Erinnerungen») кітабында Г.-Д.Геншер осы болған әңгіме барысындағы мәселелерді талқылау туралы егжей-тегжейлі айтып, былай деп жазды: «Назарбаев Кеңес Одағының соңғы кезеңінде ең мықты саяси тұлғалардың бірі болды. Ол сондай-ақ 1992 жылдың аяғынан бастап бұрынғы Кеңес Одағы аумағында болған егемен мемлекеттердің көреген өкілдерінің бірі болды. Оның саяси, әлеуметтік және экономикалық қайта құрудың прагматикалық тұжырымдамасы ұзақ мерзімді перспективада басқа модельдерге қарағанда сәтті бола ма, жоқ па, оны тарих көрсетеді. Өтпелі жылдары ол өзінің көпэтносты мемлекетінің тұрақтылығын сақтай алды. Осы мақсатқа жетуінің өзі үлкен жұмыс».
Кездесу соңында кеңестік және шетелдік журналистер үшін баспасөз мәслихаты өтті. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев әлемдік деңгейдегі белгілі саяси қайраткер Г.-Д.Геншерге Қазақстанға келу бастамасы үшін алғысын айтты және жүргізілген келіссөздердің нәтижелеріне қанағаттанушылық білдіріп, олардың Германия мен Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстарды тығыз дамыту жөніндегі уағдаласқанын мәлімдеді.
Министр өз сөзінде, Германия үшін Қазақстан Кеңес Одағы республикаларының арасындағы аса маңызды серіктес екенін, оның шикізат материалдары мен энергия көздері саласындағы байлығы кең экономикалық ынтымақтастыққа мүмкіндік беретінін айтты. Г.-Д.Геншер осындай қарым-қатынастарды дамыту мүдделігіне орай, ГФР-дың Алматыда консулдық пен мәдени орталық ашу ниеті туралы мәлімдеді. Оның айтуынша, Қазақстанда миллионға жуық неміс ұлты азаматтарының тұруы осындай ынтымақтастықты ерекше тартымды етеді. Сонымен қатар Г.-Д.Геншер Қазақстан басшылығының Еуропалық қоғамдастықпен ынтымақтастықты дамыту ниетін құптады. Н.Ә.Назарбаевқа мазмұнды және маңызды келіссөздер үшін алғыс білдіре отырып, Қазақстанның дамуы туралы ғана емес, сондай-ақ Кеңес Одағындағы ахуалдың дамуын неғұрлым нақты бағалау мүмкіндігі туралы түсінік берген үшін, ол Президентті ГФР-ға ресми сапармен келуге шақырды. Баспасөз мәслихатының соңында екі спикер жергілікті және шетелдік журналистердің сұрақтарына жауап берді.
Сол күні Бейбітшілік көшесіндегі (қазіргі Желтоқсан көшесі) әдемі ағаш үйде орналасқан Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігінің ғимаратында, менің Г.-Д.Геншермен екіжақты кездесуім өтті. Ол біздің министрлікке келген шет мемлекеттің бірінші Сыртқы істер министрі болды.
Мәртебелі мейманды қарсы алып және оған СІМ-ге келу бастамасы үшін алғыс білдіре отырып, мен оның Қазақстанға жасаған сапары елдеріміз арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға және кеңейтуге маңызды үлес қосатынына сенім білдірдім. Министрді сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі деректермен таныстырып, ГФР Қазақстанға металлургиялық жабдықтарды, медициналық препараттарды, азық-түлік, жеңіл, химия және құрылыс өнеркәсібіне арналған жабдықтарды жеткізу көлемі бойынша екінші орын алатынын атап өттім. Экономиканың түрлі салаларында 12 бірлескен қазақстан-герман кәсіпорындары жұмыс істеді. «Достық қоғамдары» желісі бойынша мәдени байланыстар қолдауын тапты, серіктес қалалар желісі бойынша байланыстар орнатылды, ГФР-да Қазақстанның мәдениет күндері екі рет ұйымдастырылды. Республикада нарықтық экономикаға көшу бойынша түбегейлі реформалар жүзеге асырылып, тиісті заңнама құрылып жатқанын атап өттім.
Г.-Д.Геншер нарықтық экономика құруда, технологияларды дамытуда және пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда Германия тарапынан қолғабыс көрсету мүмкіндігін қолдай отырып, Қазақстанмен қарым-қатынастардың одан әрі дамуына оң баға берді.
Г.-Д.Геншер СІМ-дегі кездесу туралы алдында айтылған «Естеліктер» кітабында былай деп жазды: «Содан кейін Сыртқы істер министрі республикалар өздерінің сыртқы саясатын қалай үйлестіретінін сипаттады. 1991 жылдың қаңтарынан бастап Сыртқы істер министрлерінің Кеңесі жұмыс істейді, қыркүйекте оның соңғы отырысында Одақтың Сыртқы істер министрлерінің болашақ мәртебесі мен функциялары талқыланды. Бұл аталған кеңес Одақ пен республикалар арасындағы, әсіресе республикаларға қатысты стратегиялық үйлестіру органы болуы керек еді. Бұл республикалардың Одақтың сыртқы саясатында сөз айта алатындығына кепілдік беретін еді; дегенмен, екіжақты мүдделері туралы республикалардың өздері ойланар еді. Сонымен қатар министр Қазақстанның қазірдің өзінде халықаралық қатынастардың субъектісі екенін атап өтті. Осы тұрғыда, ол Президент Назарбаевтың Қытайға сапары және Бейжіңдегі басшылықпен болған диалог туралы айтты. Түркиямен, Кореямен және Сыртқы істер министрі Бейкердің сапары көрсеткендей, АҚШ-пен де қатынастар қарқынды дамыды».
Неміс тарапы консулдық өкілдіктерге қатысты біздің ұстанымымыз туралы жақсы білетін. 1991 жылы 29 қыркүйекте СІМ-де ГФР-дің КСРО-дағы елшілігінің Өкілетті министрі И.Хайгеннің өтініші бойынша кездесуім орын алды. Неміс тарапы Г.-Д.Геншердің сапары барысында Алматыда ГФР Бас консулдығын ашу туралы бірлескен мәлімдеме қабылдануын қалады. Бұған біздің тарапымыздан, республикада ГФР Бас консулдығының ашылуына жауап ретінде, ГФР-да Қазақстан консулдығын ашу туралы нақты ұсыныс айтылды. Бұл мәселе Г.-Д.Геншердің Қазақстан Президентімен сұхбаты барысында талқыланды, онда өзара келісім негізінде консулдық мекемелерді ашудағы келіссөздерді бастау туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.
Г.-Д.Геншер Алматыда болған сапар кезінде Достық үйінде немістер қауымдастығының өкілдерімен, «Дойче альгемайне» газетінің редакциясымен кездесті, 28-ші гвардияшыл-панфиловшылар саябағындағы Даңқ мемориалына гүл шоқтарын қойды, «Медеу» биік таулы спорт кешенінде болды. 17 қазан күні кешке мәртебелі қонағымыз Киевке ұшып кетті.
Кейіннен Г.-Д.Геншер Тәуелсіз Қазақстанның басшылығымен бірнеше рет кездесулер өткізді. Оның сапарынан кейін келесі жылы Алматыда Германия елшілігі ашылды, оған қарымта жауап қадамы 1993 жылы жасалды. Біздің ынтымақтастығымыздың үш онжылдығы ішінде Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Н.Ә.Назарбаев Германияға жеті рет ресми сапармен барды, өз кезегінде ГФР президенттері мен федералдық канцлерлері Қазақстанға алты рет сапар жасады. Г.-Д.Геншер қызметінен кеткеннен кейін де екіжақты ынтымақтастықтың нығаюын дәйекті түрде қолдап отырды және еліміздің шынайы досы болып қала берді.
Германиямен көпжылдық ынтымақтастықтың маңыздылығын Президент Қ.К.Тоқаевтың 2019 жылғы 5 желтоқсандағы Германияға жасаған ресми сапары тағы да растады. Канцлер А.Меркельмен бірлескен баспасөз мәслихатында Мемлекет басшысы, Германия – ол осы тұрғыда баратын Еуропалық одақтың алғашқы елі екенін атап өтті. «Бұл көп нәрсені аңғартады», – деді ол. Президент Германияны Қазақстанның «негізгі еуропалық серіктесі» деп атай отырып, Германияның Орталық Азия елдерімен жасалатын саудасының 86%-ы Қазақстанға тиесілі екенін атап өтті». Оның пікірінше, мұндағы маңыздысы – «біздің экономикамызға салынған неміс инвестицияларының 80 %- дан астамы шикізаттық емес секторға тиесілі», ал «Германия машина жасау, ресурстық материалдарды өңдеу және т.б. салаларда әлемдік көшбасшы болып табылады. Сондықтан біз онымен ынтымақтастыққа мүдделіміз».
Кейінірек ГФР басшылығын ел бірігуінің 30 жылдығымен құттықтай отырып, Президент Қ.Қ.Тоқаев «Германияның біртұтас мемлекет ретінде қайта қалпына келтірілуі ХХ ғасырдағы маңызды оқиғалардың бірі болғаны күмәнсіз» екенін, оны «қазіргі уақытта саяси жүйесі күшті, экономикасы дамыған, ғылым мен білім, өнеркәсіп пен инновация салаларында жетістікке жеткен озық мемлекет», әрі «Еуропаны дамытудың қозғаушы күші ғана емес, сондай-ақ беделді держава» деп атап өтті.
Бүгінде, Тәуелсіздігіміздің 30 жылдығының қарсаңында ГФР-дің Сыртқы істер министрі Г.-Д.Геншердің 1991 жылғы қазанда болған Қазақстанға алғашқы сапарын еске ала отырып, дәл осы сапар екі ел арасындағы саяси диалогтың негізін қалағанын және экономикалық және мәдени ынтымақтастықты нығайтқанын, Қазақстан үшін Германия Еуропалық одақтағы басты әріптестерінің біріне айналуына ықпал еткенін атап өту қажет.
Ақмарал АРЫСТАНБЕКОВА,
Қазақстан Сыртқы істер министрлігінің Ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі, Қазақ КСР және Қазақстан Республикасының 1989-1991 жылдарғы Сыртқы істер министрі