Болмысы бөлек Бердібек

Бұрынғы Қазақ политехникалық институты, қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ мемлекеттік ҰТУ-дың студенті ке­зім­де мен тех­ни­ка ғажайыптары ту­ралы ша­ғын көлемді әңгімелер жазу­мен әуестендім. Соларды бір сүрең­ге біріктірген дүнием Қазақ мем­лекеттік көркем әдебиет баспа­сының ба­­ла­­лар әдебиетінің мең­геру­шісі Өте­бай Тұрманжанов ақ­са­қалға ұнап, «Ғажайып сәуле» деп ата­ған, небәрі 56 бет, жұп-жұқа кітап­шам­ды 1959 жылы жоспардан тыс жарыққа шығарды. Сол жайт мені еліктіріп, Семейдегі цемент зауы­тында инженер болып еңбек етіп жүргенімде (1960 жылдың күзі) «Көрінбестің көлеңкесі» ат­ты ғылыми-фантастикалық хи­каят жазып, оны баспаға пош­та­мен жолдадым. Өтебай ағай қол­жаз­бамды Жазушылар одағына оқып көруге ұсыныпты. Күндердің күнінде одақтан «пәлен күні шы­ғармаң талқыланады» деген жедел­хат келді. Зауыт директорына кі­ріп, бір аптаға кезексіз демалыс алып, Алматыға ұшақпен жеттім. Сөйтсем, мені шақыртқан Одақ­­тың балалар әдебиеті сек­ция­сын басқаратын әдеби кеңес­шісі Бер­ді­бек Соқпақбаев екен. Сырт­тай бі­ле­мін, «Он алты ж­асар чем­пион» деген хикаятын сү­й­сіне оқы­­ғанмын. Қарапайым түйсігімде на­­ғыз жазушы сол қаламгер көрін­ді. Әлгі хикаятын ашқан бетте қай­та жаппай, бір түнде оқып шық­қанмын. Бекең мені суық шы­раймен қабылдап: «Мұқаш Сәрсекеевке қандай қатысың бар?» – деп сұрады. «Фамилиямыз аттас сыншы екенін білемін, бірақ көр­­ген кісім емес...». «Рас па?». «Мұ­­ны неге тергеп отырсыз?». «Ға­­жа­­йып сәуле» хикаятыңды біз­дің әдебиетте соны дүние де­ген си­патта «Қазақ әдебиеті» га­зе­ті­не рецензия жариялады. Алай­да, көрген-білген кісім емес». «Та­ғы бір Сәрсекеев бар ғой?». «Ес­туім бар, менен жасы кішірек, сту­дент сияқты, Торғай жағының тумасы деп естідім. Бірақ, оны да танымаймын, ағасы...». «Де­мек, үш Сәрсекеев бір-біріңді біл­мейсіңдер, үш облыстың қазағы болып шықтыңдар...». Бекеңнің тергеуі осымен аяқ­­тал­ды. Қатал адам сияқты. Тү­нер­­ген қабағын жазбады. Қол­жаз­­бамның әр жерін ашып шола оқыды. Бірқанша бетінің ашық жеріне жуан сұрақтар қойылыпты. Әлден уақытта бетіме сұстия қа­рап: – Ертең жоқ, бүрсігүні сағат 16-да осы кабинетте мына хикая­тыңды талқылаймыз. Үш-төрт адам оқыды. Төртіншісі мен... Өзің­нің шақыратын кісің бар ма? – Жоқ, мен өзі жазушылар қауымын жете білмеймін... – Жә, бүрсігүнге дейін боссың!.. Көкейімде кімдер оқыды, өзі­ңіздің пікіріңіз қандай деген сұ­раулар бар еді. Амал не, солардың орнына аузыма оғаш сауал түсті. – Естуімше, Беке, талқыдан соң шай ішу деген дәстүр бар дейді. Дайындық жасауым керек пе? Бекең бетіме ожырая қарап, саусағымен үстелді тықылдатты. – Әуелі талқыдан өтіп ал. Арақ­пен сыйлап, оңды пікір жия алмайсың. Бар, жөнел!.. Сонымен тағайындалған күні «Көрінбестің көлеңкесін» тал­қы­лау басталды. Жиынға жеті-сегіз кісі келіпті. Бәрі де ығай мен сығай әде­биетшілер. Бір-екеуін ғана та­нимын. Бұл хикаятта да ғылыми-қиял жанрында толғаған едім. Оқи­ғасы шытырман: ауылдық мек­тепте оқи­тын екі балақан шаң­ғы теуіп жү­ріп, Кенбі тауының бөктерінде қа­һарлы қыста кенеттен қар еріп, көктемдегідей жылыған то­сын құбылысты зерттеуге шық­қан ғылыми экспедицияның авто­мо­биліне кездейсоқ ілесіп, неше түрлі таңғажайып оқиғаны басы­нан кешеді. Қысқасы, көлемі 7 бас­па табаққа таяу хикаяттың фа­бу­ласы – қазақ даласының қа­таң табиғатын физикалық жол­мен шұғыл өзгертуге тың идея ұсынғамын; фантастика әлемінде мұндай сюжеттер аз емес, түп мақ­сатым – жас оқырманның қия­лын оятып, техникаға әуес ету... Хикаятты талқылауды «Қазақ­стан пионері» газетінің редак­торы Сансызбай Сарғасқаев бас­та­ды. Мектеп оқушысы және студент кезімде сол газетке белсенді ав­тор болғанмын. Сәкең соны ай­тып, менің шама-шарқымды едәуір білетінін ескертті де, «Көрін­бес­тің көлеңкесінің» быт-шытын шы­ғарды: «Екі жүгірмектің шаң­ғы теуіп жүріп, ғылыми зерт­теу­шілердің тобына қосылғаны мені иландырмады, хикаятта техницизм өте көп, көптеген сөйлемдер орыс­­ша ойлаумен құрылған, тілі шұ­ба­лаңқы, газет мақаласына ұқ­сай­ды...». Екінші сөйлеуші де Сә­кең­ді қостады. Сөзінің түйіні тіп­ті шатақ: «Мұндай көкжасық дү­ниені жарыққа шығаруға бол­майды». Үшінші сөйлеуші қол­жазбаның әр жерінен әлсіз сөй­лемді теріп алып, «Қасаң тілмен қа­ғаз шимайлауды әдет еткен жаз­­ғыштар бізде көбейіп барады. Бұл жігіт инженер көрінеді, өз ма­­мандығын игеріп, өндіріс біл­гірі болғаны жөн, ал, әдебиетті біз­ге қалдырсын...» дегендей ащы мысқылмен сөзін аяқтады. Сөйтіп, түу Семейден ұшақпен ұшып әуелеп келген асқақ кө­ң­і­лім су сепкендей басылды. Ауыр жұмыс арасында, көбіне ұй­қы есе­бінен ынтыға жазған жа­рым жыл­дық еңбегім жарға құ­лады. Әде­биет білгірлерінің пайым­дауы­на қарағанда, қиялмен өрген таң­ғажайып оқиғалы хикаятым әп-сәтте әншейін шимай болып шықты... Осы сәтте Бердібек Соқпақбаев терезе алдында менің қолжазбамды парақтап отырған көзілдірікті, ор­та жас шамасындағы ұзын бой­лы азаматқа қарап: – Мұқа, біздің секцияға мүше бол­масаңыз да сізді мен әдейі ша­қырдым. Өйткені, сіз мына ав­тор­дың алғашқы кітапшасына оңды пікір жазғансыз. Оны жуықта қа­йы­ра оқыдым. Медеудің әдеби қа­бі­леті жөнінде не айтасыз? – деді. Сөйтсем, көзілдірік киген кісі Мұқаш Сәрсекеев екен. – Аттас болған соң «Ғажайып сәу­ле» деген алғашқы кітабын дү­кен­нен сатып алып, жата-жас­тана оқып, өзгеше талабына тәнті болып, оңды дүние деген пікірімді әдеби газет бетінде жария еткенмін. Сол ойымнан қазір де айнығам жоқ, ағайын: ғылыми фантастика жанры біздің әдебиетте әзірше да­м­ымаған; осы жанрдың өзіне тән ерекшелігін Медеу інім жап-жақ­сы біледі, сірә, сол жанрда жа­­за­тын орыс жазушыларын көп оқыған... «Біз үшін жұмбақ, күр­делі техника жайттарын қара­па­йымдап түсіндіреді әрі соны ке­ліс­ті суреттеумен өреді. Әдеби ті­лі де жатық, бейнелі сөздері көп. Осы өнерін әрі қарай дамытса бұл жігіт әлі-ақ өз оқырманы бар жазушы болады» деген де ті­лек айтқамын сол мақаламда. Міне, енді, жыл өткен жоқ Медеу бізге екінші шығармасын ұсынып отыр. Бердібек маған соны бүгін айтып, қолжазбасын ертеңгілікте берді. Хикаяттың аяғына әлгінде ғана жеттім. Шаңғы теуіп жүрген балалардың Кенбі тауына кетіп бара жатқан порымы, оғаш маши­н­а­ға кездейсоқ ілесуі тіпті тамаша суреттелген. Сансызбай соны әл­гін­де сенімсіз деп жазғырды. Ау, аға­йын, бәрің де бала болдыңдар, дүниеге осы қалыптарыңда топ ете түскен жоқсыңдар, бала кездеріңде талай нәрсені бүлдіргендеріңді неге ұмытасыңдар? Хикаят авторы соны көрсетіп отыр. Қызыққұмар екі балақан машинаның артына асыла кетіп, әлдебір тетікті түрт­кілеп отырып, ауа соратын тұр­ба­ның ішіне күмп еткенін бір-ақ біледі... Ой сала қарасаңыз, Ме­деу қиял жетегіне түсіп, әлгі екі балақан түгілі добалдай мені де Кенбі жұмбағының шым-шы­ты­рық ортасына күмп еткізді. Бұл ен­ді қияли әдебиетке тән нәрсе, оқи­­ға бірден-ақ қызғылықты өр­би­­ді. Сондықтан, жолдастар, әде­биет әлеміне инженерлік білім­мен келген інімізді жүндей түту­ді доғарыңдар. Бұл әдет бізді өсірмейді... Мұқаш ағайдың қолдауынан кейін менің хикаятымды сынау­шы­лар сап тыйылды. Өзіндік айтары мол беделді сыншының мені қыз­ғыш құстай қорғауы жұртты ойландырған тәрізді. Қабдыкәрім Ыдырысов, сол кезде «Қазақстан пио­нері» газетінде істейтін-ді, ме­нің шағын әңгімелерімді газетке дайындаған әдеби қызметкер, о да демеу жасап, қаламының желі бар, тіліндегі кемістік әлі-ақ түзеледіге сайды. Жиынды Бердібек Соқпақбаев қорытты. Қысқа әрі тұжырымды оймен сөйлейді екен. Өзінің жазу мәнері де солай екенін білетінмін. – Бұл автор бізге өндіріс орны­нан келіп отыр, үлкен зауыттың инженері. Екінші, оқиғаны шы­тыр­ман сюжетке құруды жап-жақсы меңгерген. Қолжазбасын мен қызыға оқыдым. Бұл да оның қаламгерлік табысы. Тілінде ке­міс­тік бар дедіңдер. Сарғасқаев жол­дас, өз газетіңнің белсенді ав­торын сылқита сынадың. Неге сөйт­ке­ніңді түсінбедім. Рас, сөйлем құ­ру­да Медеудің едәуір кемшілігі бар, оны енді бұл жігіт әлі-ақ тү­зей­ді деп сенемін. Ал, мына хи­каят­тың аз-кем олқылығы болса, редактор бір қарағанда-ақ оп-оңай түзейді. Үшінші, бұл жігіт бізде бірде туып, бірде сөніп жүрген жаңа жанрды бастап отыр. Мен өзім Медеудің талабын қатты ұнаттым. Сондықтан осы бетіңнен айы­рылма деп ақыл айтамын. Мы­на еңбегін құптап, баспаға ұсынайық!.. Қысқасы, Бекеңнің пікірі үс­тем болып, қолжазбам баспаға ұсы­нылды. Семейге мерейім та­сып оралдым. «Көрінбестің кө­ле­ң­кесі» бас­па­дан 1960 жылы 15 мың дана таралыммен жарық көрді. Одан кейін оқыр­ман қауым осы күнге дейін сүй­сіне оқитын, «Жетінші толқын» шығып, ол орыс тіліне де ау­да­рылып, төрт мәрте басылды. Ғы­лыми-фантастикалық шығар­маларымның жалпы таралы­мы ақырында 200 мың данадан асты. Енді тарих қатпарында ұмыт қал­ған осы талқылауды еске алуым­ның себебіне келейін. Менің ғы­лыми-қиял жанрына түсіп, екі хикаят өріп, сол екі кітаппен 1962 жылы Жазушылар одағына мү­ше­лікке қабылдануыма Бердібек ұстазым кепілдеме берген үш жа­зу­шының бірі еді. Шынтуайтын айтқанда, өзімді Жазушылар одағындағы талқылауға шақырған кезден бастап, Алматыда тұрмасам да Бекеңмен қарым-қатынасым жарасты жағдайда болды. Одаққа әртүрлі шаруа жайымен келген сайын ол кісіні көбіне өзім іздейтін едім. Бекең 60-шы жылдарда «Балдырған» журналында істеді. Сол кісінің тапсырысымен жазыл­ған техника кереметтері туралы ертегіге ұқсаған қиял әңгімелерім жиі жарияланатын болды. Кейде жыл бойы ештеңе жібермесем, Семейге хат келеді: «Медеу, бізді ұмыттың ғой, мұның не?» дейді. Ұял­ғаннан үстелге отырамын. «Кү­­­зет­ші қорғасын», «Әк тасы мен те­рек», «Қауырсын қалам, ағаш қа­лам­сап және болат қаламұш», «Кішкентай шахтер» атты ертегі­ле­рім әуелі «Балдырғанда» басылып, соңынан суретті кітапша болып көп таралыммен жарық көрді. Со­лардың бәрінің де алғашқы ре­дакторы – аяулы Бекең. Амал қан­ша, сол жанрды бертінде тастап кеттім... Өмірінің соңғы жылдарында Бекең жұмысты тастап, еркін шығармашылыққа көшті. Қарым-қатынасымыз бірақ үзілген жоқ. Қонақ үйдің оңаша бөлмесінде отырып, әдебиет өрісі жайында ой бөлісеміз. Бекең жаратылысынан ашық адам, ойындағы сөзді кім­ге болсын тура айтады. Сол қы­­лығынан жолы болмай қия­нат та көрді. Бірақ, турашыл қа­лы­бын өзгерткен жоқ. Бірде Бе­кең мейманханаға су жаңа ав­то­мо­билімен келіп, жайлау үйіне апарды. М. Горький атындағы сая­бақтың тау жағындағы те­рең сайға келіп, көлігімізді сон­дағы алаңқайға қалдырып, биік беткейдегі жайлау үйіне көтеріл­геніміз есімде. Ұзақ­ты күн сонда болып, түннің бір уағында қайттық. Әңгіме әлбетте әдеби тірліктің әртүрлі қалтарыстары мен бұрылыстары турасында болатын-ды... Сол жолы мен «Сәтбаев» ғұ­мыр­намасын толғау жолында басымнан кешкен шерлі хикаятты, «Жазушы» баспасындағы қалың кітабымның терімі баспаханада шашылған оқиғаны айттым-ау дей­мін. Бекең басын шайқап, өзі де соған ұқсас қиянатты көп көр­ген қаламгер ғой, сірә, менің қаяу түскен көңілімді жұбатқысы келд­і-ау деймін, атақты тарихшы Ер­мұхан Бекмахановтың қилы тағдырын тебірене сөз етті. Сөйт­сем, Бекең Ерекеңмен де дос болыпты. Тарихшы өмірінің кө­леңкелі кезеңіне әбден қанық екен. Ғажапты қараңыз, 80-жыл­дардың орта кезінде кездейсоқ жа­ғдайда Бекеңнің өз аузынан естіген естелікті мен «Ноқталанған тарихшы» деп атаған роман-эссемді жазғанда әжетіме жарат­тым. Төменде сол кітабымнан ша­ғын үзінді келтірейін (Бұл оқиға «Бекмаханов» ғұмырнамасының «Молодая гвардия» баспасынан 2010 жылы «ЖЗЛ» сериясынан шыққан нұсқасына өзгеріссіз енгенін ескерте кетейін). Әңгіме Ермұхан Бекмахан­ұлының 25 жылға сотталған жа­за­сынан ақталып, Сібір лагерінен 1954 жылдың басында Алматыға қайтып оралған мезгіл туралы. Бірақ алты айдан аса уақыт дағ­дылы жұмысына орналаса алмай, жадап-жүдеп жүрген кезі... «...Орталық саябақта дамылдап отырған кіші бесінде, тамызды ор­та­лаған мезгіл еді, бұрнағы жы­лы нақақ жазамен ғылыми атақ­тарынан сыпырылып, Нарынқол ауданында мұғалім болып күн­көріс жасап жүргенінде сол елдегі қазақ мектебінде бірге еңбек еткен танысы Бердібек Соқпақбаев кез­дейсоқ жолығып, сол жердегі сы­ра­­ханаға шақырды. Тамыздың аптабынан шөл басып әңгімелесіп отырғанда, ескі танысы: «Ереке, тарихшы «достарыңыз» сіздің барсакелмеске жөнелткен Сібір са­парынан аман-есен келдіңіз, біз­дің ауылға барып, қымыз ішіп, бірер апта сергіп қайтуға қалайсыз?» − десін. Нарынқолдың қонақжай елін де, тұнып тұрған мол орманы, әр сайдан құлаған бұлағы мен таулы-тасты жері де ұнаған, тек соны емін-еркін аралауға дәм жазбаған өкініші бар-ды. Мінез-құлқы тура өзіндей қағылез әрі ұшқыр азамат, сонысымен де көңілінен шыққан жазушы жігітке тарихшы ғалым ағынан жарылып: «Келістім. Қай күні аттансақ та дайынмын!..» − деп қолқ ете түсті. Екі сөзге сірә да жоқ жігіт келесі күні, түс ауа үйіне іздеп келді, әлдебір машиналы досын апарып салуға көндіріпті. Сөйтіп, Алатаудың күнгей жоны­на үш жылдан кейін қайыра тап болды. Бұрнағы жылғысы − кі­ріптарлықтың салдары еді, биыл­ғысы − қуанышты сапар. Несін айтасың, ойдағыдай қыдырыс болды... Бердібек өзінен тоғыз жас кіші, ҚазПИ-ді 1949 жылы тәмам­дап, туған еліне келіп, аудан орта­лығындағы қазақ орта мектебіне әдебиеттен сабақ береді екен. Ұс­таздық жұмысқа аса құмар емес, мезі ермек санайды, ал әде­биетке ерекше әуес. Тарихқа да қаражаяу емес. Жалған сөзге қаны қас әдебиетші мұғалім мен саяси қуғынға ұшыраған тарихшы бірден-ақ тіл табысты. Бұрнағы жыл мұғалім жігіттің «Бұлақ» де­­ген атаумен өлеңдер жинағы шы­ғыпты. 1951 жылы «Он алты жа­сар чемпион» хикаяты жарық көріпті. Ауыл мұғалімі үшін бұл − сирек табыс! Тағы да әзірлеп жүрген дүниелері бар сияқты, со­лар­ды күні-түні толғап, сабақтан бос уақытын жазумен өткізеді. Жі­гіт ағасы жасындағы Ермұхан жас серігінің еңбекқорлығын ерек­ше ұнатты. Бір күні: «Бердібек, оқырман ретінде саған бір ақыл айтайын, мұны сен жанашыр аға­ның ақ адал кеңесі деп қабылда, оған қоса мен орыстың да, шетел­дің де әдеби жауһарларын көп оқыған адаммын... − деді. − Өзің сый­лаған екі кітабыңды зер сала оқып шықтым. Тегінде, сен әрі ақын, әрі жазушы боламын деп, әл­­декімге ұқсап, екі қоянды бір­дей қума. Ақындықты өзге за­ман­дастарыңа қалдырып, прозаға ауыс. Өйткені, мына екі кітабыңның бірінен-бірінің алшақтығы жер мен көктей...» деп кереғар сөз бастады. «Неге, Ереке? Ойыңызды айғақпен дәлелдеңіз!» деп жас серігінің қоңыр көзі шытынап тарих­шыға қадала қарады. «Өлең­ді сен қиыннан қиыстырып, бай­қауымша ұйқас қуа жазасың. Те­ңеу­лерің соны, бірақ... Ал, шы­найы поэзия, менің түйсігімше, кәусар бұлақ сияқты көмейден өлең қалпында шумақ-шумақ бо­лып құйылса керек-ті. Исі қа­зақ­тың ескі ақындары өлеңді жазбаған, тек қана көмейден құ­лат­қан, ұйқас та, ырғақ та өз-өзі­нен жымдасқан. Мұндай дарын сен­де жоқ, төрт жолдың үшеуін ұй­қастыруды ғана білесің...». «Мы­науыңыз шатақ сөз, ағасы. Жә, енді прозамды сына­ңыз!». «Сы­на­маймын, Бердібек бауыр, тек қана мақтаймын. Сөз қадірін білесің, сөйлемдерің ықшам, әр сөзді, теңеуді ретімен қалайсың. Оқиғаны ширықтыра өріп оқушы­ны жетелеп отырасың. Мен білсем таяу арадағы бес-он жылда сенен бұл салада үлкен еңбек күтуге бо­лады. Түбінде сен біздің әдебиеттің шынайы қаламгері атанып, дүйім жұрттың алдына шығасың, Есіңде болсын, тек қана прозадан!..» − деп тарихшы ойын тәмамдады. Амал қанша, қыс ортасында тарихшы жігіт «үш қаріп» қыз­мет­керлерінің түртпегімен («На­рын­қол шекаралық аудан бол­ған­дық­тан, саяси сенімсіз мұғалім бұл жерде еңбек етуге болмайды-мыс» деген желеумен) Жамбыл об­лысының Шу қаласының ір­ге­сіндегі Ново-Троицк селосына ер­кі­нен тыс жер аударылып кеткен соң Бердібек мұғалім оның ізі түгілі өзі­нен де адасып қалады. Соның ар­тынша мұғалімдікті біржола қо­йып, әдеби еңбекке ойысып, Ере­кең болжағандай балалар үшін әңгіме-хикаяттар өретін болды, өз оқырманы бар жазушы атанды... Енді міне, бір кезде Нарынқолда рухани табысқан сыйлы адамы, ел тарихын түгендеу жолында таяқ жеген қадірменді тарихшыны құр­меттегісі келіп, туып-өскен жұртына әкеліп отыр. Мақсаты − туған елінде аунатып-қунатып, жарау бойына әл-қуат құйып, жа­дау көңілін сергіту... Қонақ болуды Бердібектің туған ауылы Қостөбеде бастаған қос зиялы Нарынқол мен Кегеннің дәмі бұйырған біраз ауылдарын аралап, апта соңында патша зама­нында қырғыз бен қазақтың, әрі­де Шынжаңның ұйғыры мен қа­зағы сауданы қыздыратын атақ­ты Қарқара жайлауына келіп ар­мансыз қыдырған. Өздеріне сойылған марқаның санын оннан асырып, қоюлығы шұбаттай сары қымызды тоя ішіп, бет-жүздері қаракүрең тартып, бойға қоң жиған мазалы күндердің бірінде аудан орталығынан ша­бар­ман келеді. Жай шапқыншы емес, аупарткомның белді қызметкері. − Ереке, сізді іздегелі үшінші күн. Сіздер қонақ болған ауыл­дардың бәрін ақтап келемін... «Тарихшы Бекмахановты Алма­тыға жедел жеткізіңдер!» деген төтенше бұйрық түсті. Сізді тура бүгін об­ком­ға жеткізуім керек!.. − десін. Амал қанша, дайын тұрған асты ішкен соң жедел аттануға тура келді. Аупарткомның жүрдек көлігімен тоқтаусыз жүріп таң ата жолаушылар Алматыға іліккен. Сөйтсе, жедел шақыру обком­нан емес, «Үлкен үйдің» өзінен түсіпті әрі бірінші хатшы П. К. Пономаренко іздетіпті. Алматы обкомының үгіт-насихат бөлімінен осы хабарды естіп, хатшының көмекшісімен телефон арқылы сөйлескен соң-ақ Ермұханның әлденеге күдіктеніп өрепкіген көңілі жайланды. − Бірінші хатшыға өтініш жолдағанмын, бүгін бе, ертең бе, Пантелеймон Кондратьевич мені қабылдамақ көрінеді... На­рын­қолдық екі інім, екеуіңе де рақмет, ниеттерің түзу жол­аяқ жігіттер болдыңдар!.. Үйіме жеткізіп са­лың­дар, серуен аяқталды, көз шырымын алып, бірер сағат демалу керек, − деді серіктеріне. − Өздерің де тынығыңдар!..». – Ерекеңнің хал-жағдайының түзелуге бетбұрыс жасалғанын мен тарихшының өз аузынан ке­лесі күні естідім, – деген-ді Бе­кең маған осы оқиғаның жай-жап­сарын әңгімелеу үстінде. – Бірін­ші хатшы қабылдауынан соң Ере­­кең университеттің тарих ка­фед­расына аға оқытушы болып тағайындалып, бұрынғы ұс­таздық жұмысына қайта орал­ды. Сонда жүріп ғылыми атақ­тарын қайыра қорғады. Қазақ­стан тарихшыларының мектебін сомдап, бәз-баяғы сүйікті кәсі­бін жан-тәнімен атқарды. Амал не, айдау азабында тапқан өкпе сырқаты мен демікпе дерт қайран тарихшыны елу жасында жер жастандырды. Ерекең ел тарихына жазары да, берері де мол біртуар тарихшы еді, көрсеқызар, іші тар әріптестері оны аяқтан шалу­дан айдаудан келген соң да жаңыл­мады. Не деуге болады, біздің қазақтың дарын иелерінің көргені осы, сыпыра қудалау... – деп мұңайған үнмен әңгімесін аяқтаған еді Бекең сол күні. – Сіздің де көргеніз осы емес пе? «Өлгендер қайтып келмейді» романыңыздың толық нұсқасын қашан оқимыз? – дегенімде қай­ран Бекең: «Оны сұрама! Шер­ді қозғама!..» деген-ді басын ша­й­қап, әлдекімге қарадай кіжініп, боксерлерше жұдырығын түйіп, «Соны өзім де білмеймін. Сірә, көзімді жұмған кезімде әділетке бас иген бір бауырым толық түрін жариялайды. Сонда оқисың. Тегін­де ақиқат жеңеді, тек ішің берік болсын. Саған да айтарым осы!.. Қазірде ойласам, Бекең бәрін де оймен болжап, келешекке сенім артқан. Тек соған өзі жете алмады. Туған елі тәуелсіздік алған жылы қайран Бекең ойда жоқта опат болғанын естіп, қамыққан көңілмен рухына бас иіп, бетімді сипадым... Медеу СӘРСЕКЕ, жазушы. СЕМЕЙ. Суреттерде: Бердібек Соқпақ­баев. Алматы. Жазушылар одағы­ның фойесінде. 1990 жыл; Жазушының қызы Самал. Нарынқол ауылындағы Б.Соқпақбаев атындағы орта мектептің ауласында. 1994 жыл.