Еуропа елдерінде қамауға алынған қазақстандықтар мәселесі қаралды

Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның мүшесі, комиссия қызметін қолдау жөніндегі жобалық кеңсенің басшысы Сабыр Қасымовтың айтуынша, өткен ғасырда неміс фашистерінің тұтқынында ондаған мың қазақстандық көз жұмып, талай қияметті бастан өткерді. «Әрине, біз алдымызға қойған жоспарларға сай жұмыс істейміз, бірақ та осы жұмысты саясиландырмай, дау-дамайсыз нақты да жүйелі түрде жасауымыз керек. Бір қарағанда Екінші дүниежүзілік соғыстың тарихы мұқият зерттелгендей көрінеді. Бірақ көп нәрсе әлі де белгісіз. Мысалы, қайтыс бол­ған Кеңес азаматтарының нақты саны әлі анықталған жоқ. Соғыстан кейін И.Сталин КСРО-ның 6 миллион азаматы қайтыс болды деді, Н.Хрущев бұл цифрды екі есеге – 12 миллионға дейін арттырды, ал Л.Брежнев соғыстан қаза тапқандар санын 20 миллионға дейін көтерді. Қайта құру кезеңінде орыс халқының көрнекті ұлы мен патриоты, сталинизмнің саяси репрессияларының құрбандарын жаппай ақтауға бастамашы болған Александр Яковлевтің талабымен КСРО Қорғаныс министрлігі соғыстан 28 миллион 600 мың адамның қаза тапқанын жариялады. Бұл бұрынғы Кеңес Одағы басшылығының большевиктік-сталин­дік биліктің қателіктері мен қылмыс­тарын жасыру үшін соғыс кезіндегі адам құрбандары санын әдейі жасыруы­ның, өз азаматтарына адамгершіліктен ада қатынастың айқын дәлелі, бұл өз Отанын қорғаған құрбандардың рухына құрметтің жоқтығын көрсетеді», деді Сабыр Қасымов семинардың ашылуында.

Оның айтуынша, Екінші дүниежүзілік соғыстың басынан бері соғыс тұтқын­дарына да дәл сондай қарым-қатынас болды. «Қарулы Күштердің жоғары және орта командалық құрамына қатыс­ты жаппай саяси қуғын-сүргін сал­дары­нан большевиктік-сталиндік билік елдің қорғаныс қабілетінің тиісті деңге­йін қамтамасыз ете алмады. Бүгінде шетел­дік сарапшылар ғана емес, Ресейдің про­грессивті және сая­силанбаған ғалымдары мен зерт­теу­шілері де мойындады, со­ғыс­­тың алғаш­қы айларында, 1941-1942 жыл­дың қысын­да Кеңес әскерлері мен офи­­церлері негізінен КСРО саяси бас­шы­лы­ғының кінәсінен фашистік Гер­манияның тұт­қынына түсті. Алғашқы 5 ай­дың ішінде фа­шистердің қолына 3 миллион 900 мың Кеңес әскері түскен. Біздің бұл тақы­рыпты көтерген себебіміз – барлық адам майдандағы мән-жайды, Кеңес сарбаздары мен офицерлерінің, оның ішінде қазақстандықтар да өз кінәсі­нен герман армиясына тұтқынға түс­пе­генін білуге тиіс», деді С.Қасымов.

Жобалық кеңсенің басшысы Сабыр Қа­сымовтың айтуынша, екінші дүние­жүзі­лік соғыс аяқталғанда фашист тұт­қыны­­на түскен 47 мыңнан астам қазақ аман қалған. Оның 23 мыңы Қазақстанға қай­та­рылды, ал қалғандарының тағдыры белгісіз.

«Ресейде Саяси қуғын-сүргін құрбан­дарын ақтау комиссиясының төрағасы Александр Яковлевтің бастамасымен Президент Б.Ельцин 1995 жылдың 24 қаңтарында фашистік лагерьлерге түскен әскери тұтқындар мен жер аударылған азаматтарды ақтау туралы жарлық шығарды. Әрине, бұл жарлық қазақстандық әскери тұтқындарға қол­данылмады. Өкінішке қарай, Қазақ­стан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қуғын-сүргінге ұшырағандарды ақтау немесе әскери тұтқындардың істерін қайта қарау туралы бірде-бір акт қабылданбады. Біздің қазақстандықтар қандай жағдайлар мен себептер бойынша тұтқынға түскені зерттелмеді. Германияға қызмет етуге ант қабылдаудан бас тартқаны үшін, тұт­қыннан қашқаны үшін атылған азамат­тарымыздың саны мен аттары да анық­талған жоқ. Осы уақытқа дейін қаза тап­қан қазақстандықтардың нақты саны, фа­­шистік лагерьлерде қаза тапқан отан­дас­­тарымыздың саны, олардың қанша­сы тірі қалып, қаншасы ақталып шық­қаны белгісіз. Әрине, кейбір деректер бар, бірақ олар толық емес немесе әлі кұпия­­сыз­дандырылмаған», деді С.Қасымов.

С.Қасымов, сондай-ақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың саяси қуғын-сүргін құрбандарын, оның ішінде 1939-1945 жылдары фашистік Германияда, Финляндияда және басқа да Еуропа елдерінде тұтқында болған және Кеңес Одағында қайта қуғынға ұшыраған әскери тұтқындарды толық ақтау туралы тапсырма бергенін айта келіп: «Шын мәнінде соғыс тұтқындары, оның ішінде қазақстандықтар бірінші рет тұтқынға түскенде Гитлер режімінің ұлттық шовинистік фашистік саясаты­ның құрбаны болды. Оларды жаппай атты, газ камераларында өртеді, ғылыми мақсатта 

пайдаланды, аш ұстады, құл ретінде мәжбүрлеп ауыр жұмыстарға салды. Ал соғыс аяқталып, тірі қалған кеңестік тұтқындар отанына оралғаннан кейін екінші рет тоталитарлық сталиндік биліктің құрбаны болды. Кеңес Одағының сол кездегі басшылығы өз азаматтарын қуғын-сүргінге ұшыратпауға уәде беріп, соңынан оларды қайтадан жүйелі саяси қуғын-сүргінге әкеп соқты. Германияда неміс халқы өткен іске өкініп, әлі де кеші­рім сұрап келеді. Олар Гитлер режімі­нің нақты құрбандарына және олардың ұр­пақтарына моральдық және материалдық өтемақылар төледі. Ал сталинизмге, өкі­ніш­ке қарай, тиісті баға берілмеді», деді.

Ресми деректер бойынша, 1941-1945 жылдары 1 млн 200 мың қазақстандық соғысқа шақырылған. Оған қоса сол кездегі қызыл әскер қатарында 178 мың азаматымыз қызмет еткен.

«Сонда Қазақстаннан барлығы 1 миллион 378 мың сарбаз кеткен. Қазақстандағы жұмылдыру коэффициенті 22 пайызды құрады, бұл бұрынғы одақтас республикалар арасындағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі болды. Өздеріңіз білетіндей, соғыстың алғашқы айларында Беларуссияны толығымен және бүкіл Украинаны фашистер басып алды. Біздің сарапшы ғалымдар ғылыми-аналитикалық әдістердің негізінде 255 мыңнан астам қазақстандық Герма­ния басып алған аумақтарда тұтқында болғанын есептеп шығарған және бұл тұжырымға ресейлік және шетелдік сарапшылар да қосылды. Тұтқында болған 128 мыңнан астам қазақтың соғыс аяқталғанда 47 мыңнан астам ғана аман қалған. Оның ішінде 23 мың 143 әскери тұтқын соғыстан кейін Қазақстанға қай­­тарылды. Қалғандарының тағдыры бел­гі­сіз. Қолда бар мәліметтерге сәй­кес олардың бір бөлігі америкалық және ағылшын билігінің көмегімен басқа елдерге жіберілген. Бір бөлігін Кеңес әскерлері Батыс одақтастарынан тұтқын­дарды алған кезде-ақ атып тастаған. Ал кейбіреулері КСРО-ға тасымалдау кезінде қайтыс болған немесе өз-өзіне қол жұмсаған», деді С.Қасымов.

Семинар тақырыбы бойынша Солтүс­тік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары, Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі облыстық комиссияның төрағасы Ғани Нығыметов өңірде атқарылып жатқан жұмыстар туралы ақпарат берді. Жиында сөз алған Батыс Қазақстан облысы өңірлік жұмыс тобының жетекшісі, өлкетанушы, облыстық Мәншүк Мәметова музей-үйінің меңгерушісі Ахмедияр Батыр­ханов жергілікті архивтерде материалдар аз болатынын айтып, өңірлік топтар­ға Нұр-Сұлтан, Алматы сияқты үлкен қала­лардағы архивтерде жұмыс істеу туралы ұсыныс білдірді. Оған қоса дерек­тердің көбі жоғалғанын, қарындашпен жазылғанын ескеріп, ортақ цифрлы база жасақтау керек деген пікір айтты.

Семинар барысында қуғын-сүргін саясатын зерттеу тақырыбы бойынша жаңа мәліметтер айтылды, нәтижелі пікір алмасу өтті.