Әлем алға қойған мақсаттарының бірінен соң біріне қол жеткізе алмай отыр. Бұл таңғаларлық емес. Көмірқышқыл газын мүлдем жоюға уәде берген елдер саны артып келе жатқанына қарамастан, олардың осы міндетіне қол жеткізуін жоспарлы түрде орындауына сенім аз. Егер алға қойған мақсаттарымызды орындай алсақ та, бұл 2015 жылғы Париж климаттық келісімінің көздеген нәтижесіне қол жеткізуге – жаһандық жылынуды өнеркәсіптік революцияға дейінгі деңгейден 1,5 градус асырмауға қауқарсыз.
Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық панельдің соңғы есебінде планета келесі онжылдықтың басында 1,5 градус шегіне жетуі мүмкін екені айтылған. Қазіргі көпжақты ынтымақтаса әрекеттесу заң және ғылымға емес, ұлтшылдық, билік саясаты және эмоцияға сүйенетіндіктен, болашағымыз бұлыңғыр бола түспек.
«Қырғи қабақ» соғыстың қызған шағында америкалық «Мүмкіндіктен асып түсу» (The Outer Limits) телехикаясында бір топ идеалист ғалымның жер шарында жат планеталықтар шабуыл жасады деп жалған әрекетке барғаны баяндалады. Олар осы әрекеті арқылы шартараптың бәріне ортақ жау барын көрсетіп, жер-жаһан елдерінің басын біріктіріп, ядролық ақырзаманды болдырмауды көксейді. Жойылып кету ықтималдылығымен бетпе-бет келгенде, Кеңес Одағы мен Америка Құрама Штаттары өз назарын бәсекелестіктен бұрып, ортақ жауға қарсы күресіп, аман қалуға аударады.
Қазіргі таңда ешкімге мұндай «ортақ жау» ойлап табудың қажеті жоқ. Климаттың өзгеруі кез келген бөгде планеталықтың шабуылы секілді үлкен қауіп төндіреді. Бірақ мемлекеттер көшбасшылары ұсақ бәсекелестікке бола оған мән бермеу былай тұрсын, климаттың өзгеруін үгіт-насихат соғысында жан-жақты қару ретінде қолданып отыр. Бразилия мен Аустралиядан бастап Қытай мен АҚШ-қа дейінгі елдер жаһандық жылынуға бейімделу үшін бөлінген шығынды басқа салаға аудару мақсатында келіссөздер жүргізуге тырысып жатыр.
Мәселен, Бразилия билігі Амазонкадағы тропикалық ормандарды отауын тоқтатқаны үшін әлемнен өтемақы сұрап отыр. Қытай басшысы Си Цзиньпин COP26 конференциясына видео арқылы сәлемдеме жолдады. Ал Ресей президенті Владимир Путин мүлдем келген де жоқ.
Өз кезегінде дамыған мемлекеттер, соның ішінде климаттық іс-қимылға дайынбыз деп мақтанышпен мәлімдейтін алпауыт державалар дамушы елдерге жыл сайын климаттың өзгеруіне бейімделу үшін 100 миллиард доллар бөліп отырамыз деген уәдесін орындаған жоқ. Тіпті қаражатты берген күннің өзінде, бұл жетпейтін еді.
Дамыған мемлекеттер басқа елдердің әрекетін өзгертудің барған сайын мәжбүрлі әдістерін ойлап тауып отыр. Батыс елдері және көпжақты даму банктерінің көпшілігі көмір өндірісін қаржыландыруды тоқтату жөніндегі міндеттемелері (бұған таяуда Қытай қосылды) электр қуатына сұраныс тез өсіп жатқан дамушы мемлекеттердегі электр желілерін кеңейту мүмкіндігін шектейді.
Сондай-ақ ықпалды елдер Халықаралық валюта қорын кедей елдердің қарыздарын жеңілдету үшін, сондай-ақ оның арнайы қарыз алу құқықтарын (ХВҚ-ның резервтік активі) белгілеуде жасыл экономикаға көшу шартын міндеттеуге шақырды. Еуропалық одақтың көміртегі шекарасын реттеу механизмі Африка мен Шығыс Еуропадағы парникті газдарды аз шығаратын елдерге пропорционалды түрде зиян тигізеді. Бұл механизм Еуропаға тауар экспорттайтындарды жасыл өндіріске көшуге мәжбүрлеуге арналған саудалық емес тосқауыл.
Бұл көмірге тыйым салу, жасыл қаржыландыруды және көміртегі бағасын бекіту емес. Керісінше, мұндай әдіс жаһандық экономиканың жұмысын өзгертуде шешуші рөл атқарады. Бірақ дамушы мемлекеттерге тигізетін (өте ауыр) зардаптарды естен шығармау қажет. Оның орнына әлемнің дамушы бөлігін өзгеріске бейімдеуді қолдауға бағытталған жаңа, ауқымды мәміле жасауымыз керек.
Кеңірек айтқанда, климаттың өзгеруімен күресу бойынша кез келген көпжақты келісім жекелеген елдердің еркіне тәуелді болмайтындай, халықаралық құқықпен реттелуін қамтамасыз етуіміз керек. Ал шешім қабылдау саяси ұрандар емес, ғылыми ақиқатқа негізделуі керек.
Климат жөніндегі Париж келісімінің алғышартын қалыптастырған 1997 жылы қабылданған Киото хаттамасы осындай көзқарасқа жалпылама түрде сәйкес келеді. Құжат әлемнің ең үздік ғалымдары белгілеген халықаралық мақсаттар заңды түрде міндетке айналған көпжақты шарт ретінде тіркелді. Бірақ хаттаманың көптеген кемшілігі бар еді, сондықтан ұзаққа созылған жоқ.
Париж келісімі мүлде басқаша сипат алды. Құжат триумф ретінде бағаланды, өйткені жиын кезінде келісімге қол жеткізуден үміт аз-тұғын. Бірақ жиын барысында ауқымды мәміле жасалды. Онда «Ұлттық деңгейде анықталған жарналар» деп аталатын шартты міндеттемелер көрсетілді. Әлем елдері климаттың өзгеруімен күресу үшін бірлесіп жұмыс істеп жатырмыз деп сылтауратып, бұған дейін жүргізіп келген энергетикалық саясатты жалғастыра берді. Таңғалудың қажеті жоқ, қазіргі таңда шартты міндеттемелер алға қойған мақсатқа қол жеткізуге мүлдем жарамайды.
Әрине, климаттың өзгеруіне байланысты өткізілген COP саммиттері жаһандық жылынуға қарсы күреске көбіне процедуралық, қызықсыз және техникалық үлес қосса да, маңызға ие. Бірақ зымиян әрекет пен саяси билік нақты прогреске кедергі келтірді. Есеп берушілік пен ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында конференцияларда айтылғандардың орындалуын бақылаған бұқаралық ақпарат құралдары мен азаматтық-қоғамдық орта келіссөз жүргізушілерге міндетін орындауға жиі кедергі келтірді.
Бәрінен бұрын, COP саммиттері әлем елдерiне ортақ тағдыр туралы пікір қалыптастыру былай тұрсын, күш саясатын ұстануға мүмкiндiк беретiн жаһандық басқару моделiн қалыптастыра алмады. Ендеше, бұл жолы бәрі басқаша болады дегенге сенуге негіз жоқ.
Әрине, мәселе БҰҰ-ның климаттың өзгеруі жөніндегі конференцияларымен шектеліп қалмайды. Экономикалық жаһандану миллиондаған адамды кедейліктен құтқарғанымен, байлықтың шоғырлануын күшейтті. Осы тұрғыдан қарасақ, ортақ мүдделерді ілгерілетуге күш-жігер салуға ниет білдіретіндер азаятыны түсінікті.
Бұған әлеуметтік желілерде тараған қызғаныш психологиясын қосыңыз. Әрі адамдардың назарын жаһандық тәртіптегі салыстырмалы позициясынан ортақ мүддеге бұру қиындай түсті. Мұндай үрдістер биліктің күшіне сенімді әлсіретіп, кез келген шешімге қатысты пессимистік пікірді күшейтті.
Мұның нәтижесі әлеуметтік ғалымдар ұжымдық әрекет мәселесі деп атайтын ұғымға келеді. Көшбасшылар да, азаматтар да қысқа мерзімді стратегияның ең ұтымдысы мәселеге аз ғана бас қатырып, оны басқалар шешеді деп үміттену деп есептейді. Бірақ әлем ысып бара жатыр.
Марк ЛЕОНАРД,
Халықаралық қатынастар жөніндегі Еуропалық кеңестің негізін қалаушы және директоры және The Age of Unpeace (Bantam Press, 2021) кітабының авторы
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org
