Зерттеу «Арользен архиві» құжат орталығының бастамасымен өткізілді. Әлемдегі ең үлкен архивте ұлтшыл-социализм құрбандары, соның ішінде Холокост құрбандары мен аман қалғандар туралы ақпарат жинақталған.
Ақпараттың біраз бөлігін орталық көпшілік назарына да ұсынған, архив сайтына кіріп, концлагерьде болғандардың, депортацияланған азаматтардың, қара жұмысқа жегілгендер мен Холокостан аман қалғандардың естеліктерімен танысуға болады. Бұл ЮНЕСКО мұрасына кіреді. Енді аталған архив жастардың да ойын білмекке зерттеу жүргізіп, елдегі 16 мен 25 жас аралығындағы азаматтардың пікірін сұраған.
Бұл тақырып жастарға қызығырақ
«Арользен архивінің» директоры Флориане Азулай жастар арасында өткізілген зерттеуден жаңа ұрпақтың қызығушылығын, ашықтығын және ой еркіндігін байқағанын ортаға салды.
«Дәл қазір бұл ұрпақ демократияға қауіп төнген шақта өмір сүріп жатыр. Қазіргідей популистік, авторитарлық түсінік белең алған уақытта ұлтшыл-социализмді өз әлемімен, құндылықтарымен байланыстыру орынды деп санаймын», дейді архив басшысы.
Екі кезеңнен тұратын зерттеуге 1 100 адам жұмылдырылған. Жастардың жауабын олардың ата-анасының жауабымен салыстырған. Нәтиже көпті таңғалдырды. Зерттеуге қатысқан жастардың 75 пайызы ұлтшыл-социализм кезеңі туралы толығырақ білуге құштар. Ал ата-аналардың 66 пайызы ғана расизм, дискриминация тақырыбын сөз етуге дайын.
Зерттеу авторлары оны бірнеше себеппен байланыстырды. Ең әуелгісі ретінде оқиғаға қатысты болу сезімін келтіреді. Яғни қазіргі жастар бұл қаралы оқиғаға өзін қатысты санамайды. Ұлтшыл-социализм дәуіріндегі жауыздыққа қатысты жауапкершілікті сезінбейді. «Арользен архивінің» тапсырысын орындаушы – Райнгольд институтының негізін қалаушы, психолог Штефан Грюневальд бұл жастарға сол кездегі ақпаратты еркін зерттеуге мүмкіндік береді деген пікір айтады.
Ұлтшыл-социализм – демократияға кері түсінік
Холокост сынды жауыздық орын алған ұлтшыл-социализм дәуірі – жастар үшін өздері өмір сүріп жатқан демократиялық қоғамның қарама-қайшы көрінісі. Бүгінгі жастар шешім қабылдауда еркін, олар үшін мүмкіндікке толы өмірі бар.
«Бәріміз өмір сүріп жатқан таңдауы көп қазіргі кезең кезіндегі ойлау, таңдау еркіндігі болмаған, ненің дұрыс, ненің бұрыс екені нақты ережеде көрсетілген ұлтшыл-социализм заманына кері әлем. Фюрер культі, яғни шартсыз бағыну міндеті, ортақ идеяға шүбәсіз сену және оған мойынсұну сол кезеңге бір жағынан қызығушылықты арттырса, екінші жағынан алшақтатады», делінген зерттеу қорытындысында.
Психолог Штефан Грюневальд бұл қызығушылықтың да екінші жағы бар екенін айтады. Сарапшы бұл тақырыпқа шамадан тыс қызығу кейбір идеяларды қолдауға да алып келуі мүмкін деген болжамын да жасырмады. Дегенмен пікір білдірген жастардың көпшілігі дәл сондай ұлтшылдық қоғамына тап болу туралы ойлаудың өзі қорқынышты екенін айтыпты.
Зерттеуге атсалысқан жастардың көбі бұйрықты орындаған офицерлердің ішкі әлемін түсінгісі келгені мәлім болды. «Адамды азаптауға құштарлықты, сол лагерьлерде қызмет еткен бақылаушы, офицерлер, тіпті көршілерін «ұстатып жіберген» азаматтардың ойын білгіміз келеді. Мұндай қадамға итермелеген себепті білсек, ендігі жерде де дәл осындай оқиға қайталанбасын алдын ала болжай алармыз», деді олар.
Параллель әлем
«Ұлтшыл-социализм дәуірі өзгерістің байқатпай басталатынын, манипуляцияның қаншалықты қауіпті екенін көрсетті» дейді тағы бір топ қатысушысы. Оңшыл идеологияны қолдау, қоғамды жікке бөлу, қастандық теориясы – бүгінгі жас ұрпақты елең еткізер тақырып. Ал аталған тақырыптар ұлтшыл-социализмнің айнымас бөлшегі. «Ең бастысы – қазіргі өмір мен тарихты байланыстыра білу. Контексті көру – маңызды мақсат», дейді «Арользен архивінің» қызметкері Оливер Фигге.
Сарапшылардың айтуынша, зерттеу қорытындысынан мектеп оқушыларының назарына шамадан тыс фактілер ұсынса, олар бүгінгі кезең мен сол оқиғалардың байланысу нүктелерін табуға қиналатынын байқауға болады. Яғни фактілердің көп болуы оларды шатастырып қана қоймай, оқушыларға қиын, абстрактілі, тым алыс болып көрінеді екен.
Дегенмен оқушылар арасында Анна Франк, Оскар Шиндлер сияқты басқа да тұлғалардың өмірі туралы сөз болғанда, жастардың қызығушылығы әп-сәтте артатын көрінеді. Әсіресе оқиғаларды жастардың тіліне бейімдеу маңызды рөл атқарады екен. Оған Instagram желісінде ашылған Софи Шолльдің парақшасы дәлел. Парақшада қатал жүйеге қарсылық танытқан студенттің өмірі, өлім тарихы туралы баяндалады. Бұл жаңалық жастар арасында тез тарап, күрескер қыздың «парақшасы» бірнеше күннің ішінде танымал болды. Штефан Грюневальд мұндай құбылысты тарихи тұлғаның өмірі жастарға түсінікті әрі жақын болуынан деп түсіндіреді. «Яғни жастар әлеуметтік желіден Софидің де өздері сияқты музыка тыңдап, сабақ оқып, тіпті ғашық болғанын көре алады. Бұл жерде режімнің ауысуы арқылы адамның да қалай өзгеретінін бақылауға мүмкіндік бар», дейді психолог.
Ашық талқылаудан қорықпау керек
Ұйымдастырушылардың айтуынша, зерттеудің негізгі мақсаты – бұл тақырыпты талқылап тұру қажеттілігін көрсету. Талқылау арқылы тақырыптың маңыздылығын жастарға жеткізу. Сонымен бірге зерттеу қорытындысы ашық талқылаудың маңызын дәлелдегендей.
Қорытындыдан зерттеуге қатысқан мектеп оқушысының пікірін көруге болады. Ол «Тарих сабағында дәл осы тақырып қозғалса, мен бірден тартынып қаламын. Бойымды үрей билеп, талқылауға қатысудан бас тартамын. Жалпы, жастар өз пікірін ашық білдіруге әлі де қорқатындай көрінеді. Ешкім тыйым салмаса да, жалпылама ереже бардай көрінеді. Және бұл ережені бұзуға ешкімнің батылы бармайды», дейді.
Бұл жастардың Холокост, ұлтшыл-социализм тақырыбына секеммен қарайтынын айғақтайды. Оған қоса тарихқа қатысты өздерінше пікір қалыптастыратыны да мәлім болды.
Не десек те, Холокост тақырыбы Германия халқының сүйегіне таңба болып отыр. Жастар мұндай зорлыққа себеп іздеп, мағына беруге тырысса да, ақтап алу мүмкін емесін түсінеді. Үкімет концлагерьлердің бұрынғы қызметкерлерін ондаған жыл өтіп, егде тартса да жауапқа тартып жатыр. Бұл, сірә, жасалған қылмысты айыптаудың мерзімі шексіз екенін білдірсе керек.
