Алғаш рет шөлейттену мәселесі 1968-1973 жылдары байқалып, әлем назарын аударды. Сол кезеңде Сахара шөлінің оңтүстік аймақтары апатты құрғақшылыққа тап болып, соның салдарынан халықтың едәуір бөлігі жойылып, ауыл шаруашылығы толықтай құлдырады.
Қазақстандағы шөлейттену мәселесін шешудің маңыздылығы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа арнаған Жолдауларында көрініс тапқан. Онда Президент әлемде су ресурстарының тапшылығы байқалып отырғанын, су үнемдеуді және оның қорын жаңа технологиялар мен цифрландырудың көмегімен арттыру қажеттігін атап өтті. Жер шарын алаңдатып отырған су тапшылығы да шөлейттенудің салдарынан пайда болады.
Әлемнің саяси картасында Қазақстан аумағы Орталық Азия құрлығының тереңінде орналасқандығы, 2 млн 725 мың шаршы шақырым аумақты алып жатқаны, айқын аридті климатпен сипатталатыны, әлсіз ылғалдылығымен және республиканың едәуір бөлігінде шөл және шөлейт аймақтардың таралуымен ерекшеленетіні айқын көрінеді. Республиканың солтүстік бөлігінде орманды дала зонасы жіңішке жолақпен созылады. Осының барлығы республика өңірінде ауыл шаруашылығы жерлерінің әртүрлі құрылымының болуына себепші болады.
Қазіргі таңда Қазақстан аумағының барлық табиғи зонасында шөлейттену үрдістерінің дамуы байқалуда. Оны жеделдетіп отырған факторлар да жоқ емес. Бүгінде республика аумағының 66%-дан астамы шөлге ұшыраған. Шөлейттенудің даму қарқыны мен ауқымы ең алдымен, климаттық өзгерістерге және адамның шаруашылық қызметіне байланысты.
Ел аумағындағы шөлейттенудің дамуына ауыл шаруашылығы саласында іске асырылған мемлекеттік бағдарламалар да ықпал етті. Республиканың солтүстігінде тың және тыңайған жерлерді игеру, сондай-ақ шөлді аймақта суармалы егіншілікті дамыту үшін Сырдария өзенінің ағынын бөгеу жөніндегі бағдарламалар да әсерін тигізді.
Республиканың орманды дала, дала және құрғақ далалық табиғи зоналарында егістік алқаптарын кеңейту жолымен бұрынғы Кеңес Одағында астық өндіру көлемін ұлғайтуға бағытталған Қазақстанның тың және тыңайған жерлерін игеру бағдарламасын (1954-1960 жылдар) іске асыру салдарынан жердің әртүрлі дәрежеде деградациялануына, топырақ өнімділігі деңгейінің төмендеуіне (гумустың күрделі жойылуына) алып келгеніне өзім куә болдым. Сондай-ақ 1970-1980 жылдары Қазақстанның мал шаруашылығын дамыту бойынша іске асырылған бағдарламалар Қазақстанның шөл және шөлейт өңірлерінде шөлейттену үрдістерін күшейтіп жіберді.
Мал шаруашылығын дамытудың жемшөп көзі болған жайылымдар республиканың барлық жер қоры бөлігінің 67,6%-ын алып жатыр, бұл 184,3 млн га жер деген сөз және көлемі жағынан әлемдегі 5-орынды алады. 73 млн гектардан астам жайылымдар орта және ауыр дәрежеде деградацияланған, бұл мал шаруашылығының өнімділігіне кері әсер еткен.
Жалпы, жайылымдарды шамадан тыс пайдалану ірі экологиялық мәселеге айналды. Елді мекендерде мал басы өсіп, мал жайылатын өріс ұлғая түскен. Бұл да құнды жайылымдық өсімдіктердің жойылуына, арамшөп топтарының қалыптасуына, топырақтың беткі қабатының бұзылуына алып келді. Сөйтіп, шөлейттенудің дамуына жайылымдық мал шаруашылығының әсері күшейді.
Табиғи және антропогендік факторлардан туындаған шөлейттенуден дегумификация, су эрозиясы, дефляция және қайталама тұздану көбейген.
Республиканың егістік жерлерінің 60%-да топырақты құрғату процесі байқалады. Дегумификация есебінен 1,5 млн га жер шөлейттенді. Гумустың ең көп жойылуы шөлейтті аймақта байқалады, шамамен – 28%.
Малдың ретсіз өрісі, бұталы өсімдіктерді қалай болса солай кесу, жолдардан тыс жерлерде автокөліктердің бейберекет қозғалысы топырақтағы дефляциялық процестердің күшеюіне ықпал етеді. Оның әсері құрғақшылық жылдары, топырақ ылғалының жетіспеушілігі болған кезде айқын байқалады. Қазақстанда дефляция үрдісі әсіресе Қызылқұм, Мойынқұм, Үлкен және Кіші Борсық құмдарының ауқымды алқаптарында, шөл, шөлейт және дала зоналарында жеңіл механикалық құрамдағы топырақтарда белсенді көрінеді.
Республикада жел эрозиясына ұшыраған (дефляцияланған) жер көлемі 24 млн гектардан асады.
Су эрозиясы – топырақтың су ағындарымен шайылуы. Бұл құбылыс ауыл шаруашылығына үлкен экологиялық залал келтіреді. Ағынды су жерден органикалық және минералды заттарды жуып шығады, оның соңы топырақ құнарлылығының жойылуына алып келеді. Шайылған топырақтың ең көп аймағы Түркістан, Алматы, Маңғыстау, Ақмола облыстарында орналасқан.
Сонымен қатар республиканың 35,8 млн гектарын сортаңды топырақ алып жатыр. Одан бөлек, тұздану салдарынан 1 млн гектардан астам суармалы жердің жойылуымен қатар, ауылшаруашылық өнімдерінің жетіспеушілігіне алып келеді. Сортаңды топырақтардағы шөлейттенудің ерекшелігі олардың зоналық және құрылымдық әртүрлілігімен байланысты. Сортаңданған топырақтың үлесі барлық суармалы егістік алқабының шамамен 31,3%-ын құрайды. Суармалы егіншілікте қалыптасқан жағдай өсімдік шаруашылығы өнімінің жалпы жинағын 1,6-1,8 есеге төмендетті.
Тұтастай алғанда, 1990 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде республиканың барлық облысында суармалы егіншілікте пайдаланылатын жер алқаптары 2,5 млн гектардан 1,7 млн гектарға дейін қысқарды, олардың қазіргі уақытта шамамен 1,2 млн гектары пайдаланылады.
Шөлейттену ауыл шаруашылығын қарқынды игеру аумақтарында көп байқалып отыр. Осыған байланысты кезек күттірмей шешілуге тиіс мәселелердің бірі – шөлейттену процестерін дамытуды бейтараптандыру, ауылшаруашылығы аумағында экожүйелерді сақтау. Шөлейттенуге қарсы күрес кезінде табиғи-климаттық аймақтарындағы ауыл шаруашылығы өндірісінің ландшафтық ұйымдастыру жүйесіне ерекше мән берілуге тиіс.
Жалпы, жақын көрші елдермен салыстырғанда (Түркіменстан, Өзбекстан) Қазақстанда шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыруда ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілмейді. Қазір қалыптасып отырған мәселе өте күрделі. Сондықтан мемлекеттің уәкілетті органдары шұғыл түрде шөлейттену процестерін, әсіресе климаттың өзгеруі мен табиғи ортаға антропогендік қысым жасауды ескере отырып, іргелі және қолданбалы сипаттағы зерттеу бағдарламасын жасауы қажет.
Аталған мәселе бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу тәжірибесі, меніңше, бірқатар өңірлік және жергілікті жобаларды жүзеге асырған «География және су қауіпсіздігі институты» АҚ-да бар.
Әлия БЕЙСЕНОВА,
ҰҒА академигі,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры
