Мультимәдениет және біздің қоғам

Егер тұтастай адамзат баласының даму мәдениетін алып қарасақ, тап-таза, тек бір халыққа ғана немесе тек бір ұлтқа ғана тән деген мәдениет үлгі­сін таппайсыз. Өйткені, адам бала­сы­ның бір-бірімен ұғынысуы үшін тіл пайда болғаннан бері мәдениеттер бірі арқылы бірі байып, өзіндік ділге, өмір сүрген ортаға бейімделіп, сол аты­раптағы халықпен бірге дамып отыр­ған. Мәселен, бір өркениеттің идеясы мен онда пайда болған игілікті жаңалық ерте ме, кеш пе, өзгесіне жетіп байып отыруының мысалына кітап басып шығару ісін жатқызуға болады. Кітап шығару VIII ғасырда Қытайда дүниеге келсе, ал кітап басатын қозғалмалы литері бар машина осы елде ХІ ғасырда пайда болған, ал олардың Еуропаға жетуіне бақандай үш ғасыр уақыт кеткен. Қытайда ІІ ғасырда қағаз жасау қолға алынса, оны Қытайдан әлемге алып таратқан жапон жұртына қағаз араға бес ғасыр салып барып жеткен. Түрі мен түсін, тілі мен ділін түрлі еткенімен, түбірі бір Адам баласы ұзын-сонар тарих көшінде толқын-толқын талай тарихи үдерісті басынан кешірген. Ықылым замандардан бері ол үдерістердің жылдамдығы да адам дамуына тәуелді болып келді. Осы бір-біріне деген тәуелділіктің ар­қа­сында таразы басы тең түсіп жүр­ген мәдениеттер дамуы соңғы жүз­жылдықта өзгеше кейіпке енді. Адам айтса нанғысыз жылдамдықпен өрістей түскен өркениеттер арасындағы араласу мейлінше қоюланып, енді табиғи тепе-теңдіктің бұзылуынан әлемде «өркениеттер қақтығысы» деген жаңа терминнің пайда болуына алып келді. Алғаш рет осы терминді қолданған Сэмюэл Хантингтон «қырғи-қабақ соғыстан» кейінгі әлемде мәдениеттің өзін бір жағынан біріктіруші, бір жа­ғы­нан айырмашылықтар арқылы бөліну­ге итермелейтін күш деп, идеология арқылы бөлінген бір халық ортақ мәдениеттері арқылы күндердің күнінде бірігеді, я болмаса бірігуге ұмтылады (бұл жерде ол екі Германия мен екі Корея мемлекеттерін мысал етеді), ор­тақ мәдениеті болмаған, бірақ идеоло­гия күшімен біріккен мемлекеттер одағы бәрібір ыдырайды (Кеңестер Одағы), ал рухани және мәдени ортақ құн­д­ылықтары, ұқсастықтары бар елдер бір-бірімен саяси, экономикалық одақ­тарға бірігеді дейді. Сондай-ақ, ха­лық­­аралық ұйымның өзі, егер арала­рындағы ұқсастықтары көбірек болса, онда, мә­се­лен, Еуропа Одағы секілді жемісті жұ­­мыс атқарады дей келе, екінші дү­ние­жүзілік соғыстан кейін 45 жыл бо­йына Еуропаны қақ бөлген жүйе жо­йыл­ғалы екі араны бөлген сызық Шы­ғыс­қа қарай жылжып, енді ол Батыс христиандарын, православиеліктер мен мұсылмандардан бөліп жатыр деп жазады. Әлемдегі өркениеттерді 7-ге бөліп, Син (Қытай), Жапон, Үнді, Ислам (мұ­ның ішінде бірнеше субөркениет бар, ол­ар – араб, малай, түркі, парсы), Пра­во­славие, Батыс, Латын Америкасы өр­ке­ниеттері деп классификациялаған Сэмюэл Хантингтон осылардың арасында философиялық көзқарастары, бас­ты құндылықтары, салт-дәстүрлері мен өмірге деген ұстанымдары мен көз­қарастарының бір-бірінен айтарлықтай дәрежеде өзгешеліктері бар екендігін, ал діннің өрістеуінің нәтижесінде олар­дың арасындағы айырмашылықтар те­реңдей түседі деген болжам айтып, өр­­­ке­­ниеттер арасында болатын қақ­ты­ғыс­­тардың ықтималдығын жа­қындата түседі. Енді бір ойшыл Фетхуллах Гюлен өркениеттер арасындағы үнқатысудың маңызына жете мән береді. Ол мұсыл­ман­дар мен христиан әлемінің 14 ға­сыр­­ға жуық бір-бірімен қайшыласып келгенін, Батыстың исламның өздеріне баса-көктеп кіргенін ұмытпағанын, ал осы екі дүниенің бір-біріне қарама-қарсы тұруының ешкімге жақсылық әкелмейтінін, қайта екеуінің де бір-біріне құрметпен қарауының тек өздеріне ғана емес, әлемге пайдалы болатынын алға тартады. Әрине, тарихи тұрғыдан, мәдени даму жолынан, ділі мен дүнияуи, өмірлік көзқарастар мен философиялық ұғымдық жағынан өркениеттер арасында айырма бар екені анық. Бірақ Жер шарының жаһандық өлшеммен алғанда жәй ғана бір тозаң екенін ой­ла­ғанда, жоғарыдағы түрлі әлемнің адам­зат баласы деген ортақ бір атау­ға сыйып кететіні де рас. Мейлі өрке­ниеттер саны 7-8, тіпті, 9 болсын (ол жайында түрлі пікір білдірушілер бар), дегенмен де, ақпараттар ағыны жаһан­дық жылдамдықпен алмасып, технология­лар экспансиясы би­лік құрған заманда өркениеттер арасындағы байланыстар қаласақ та, қалмасақ та жүре бермек және ол өз дегеніне бағындырмай қоймақ емес. Мәселе, соған дайын болу­да. Өркениеттер үнқатысуының нәти­желі болуы сол үдерісте әр ұлт пен этностың өз келбетін, бейнесін сақтап, әлемдік өркениетті байыта түсуінде. Әрине, әр ұлттың өз бет-бейнесін сақ­тауында тілдің атқарар рөлі ұшан-теңіз. Оны ештеңемен салыстыруға да келмейді. Жаратушының қалауымен біздің еліміз сан өркениеттің тоғысқан тұсын­да, Батыстың да, Шығыстың да, ислам өр­ке­ниетінің де бір-бірімен түйісетін жерінде орналасыпты. Содан да болар, қазақ даласында алғаш қолға үй­ре­тілген жылқының, атқа жеңіл отыруға мүмкіндік беретін үзеңгінің, арба дөңгелегінің ойлап табылуы қай өркениетке де тез жетіп, олардың қай-қайсының да дамуына өлшеусіз үлесін қосты. Түркі тілінің ықпалы өзге өркениеттерге қалай әсерін тигізсе, олардың ата тілді түрлендіруге өз әсерінің болғаны анық. Біздің пайымдауымызша, өрке­ниет­тер қақтығысы деген терминнің тууына, әрине, белгілі бір дәрежеде негіз бар деп есептегенмен, дәл біздің халқымыздың тарихи танымы мен өмірге көзқарас­тары, маңайындағылардың өзгешелігіне құрметпен қарауын ықылымнан қаны­на сіңіріп өсіруі қақтығыстан гөрі, өр­кениеттер арасындағы қарым-қаты­нас­тардың үнқатысу арқылы берекелі тірлікке бастайтынын аңғартады. Алыс­қа бармай-ақ, мысалды қазіргі заманғы жаңа тарихымыздан да алуға болады. Нұрсұлтан Назарбаевтың бас­тамасымен Астанада өтіп жүрген Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбас­шыларының съездері соның айғағы. *** Мультимәдениет идеясы – Еуропа туын­дысы. Канада мен АҚШ-та муль­ти­мәдениет өзінің жемісті жолын жал­ғастыруда деп келген, кәрі құр­лықта да осы идея құнарлы топыраққа түсіп, бітік өнім береді деген Батыс қазір одан айнып қалғандай. Еуропаның ірі қалаларына жұмыс іздеп, жайлы орын таппақ ниеттегі шетелдіктердің шоғырланып бір жерге орналасуы олар үшін алыста жатқан тарихи отанмен байланыстай көрінді. Себебі, сол ортада ол өзінің туған тілінде сөй­леуіне, мәдениеті мен салт-дәстүр­лерін сақтап қалуына мүмкіндік бар еді. Тіпті, Еуропаның ішінде тұрып-ақ қаланың өзге аудандарымен ара­ласпай-ақ тіршілік етуге, сол жерде түрлі қызметтер атқаруға болатындай жағдай туды. Батыс мұндай қалыпты мультимәдениет деп, яғни өзгешелікті ортада өз бейнесін сақтап қалуға қолайлы жағдай туғыздық деп оны артықшылыққа балады. Оларға арнайы әлеуметтік қолдаулар көрсетіліп, оқу оқуда, жұмысқа тұру мен еңбек нарығын реттеуде тиісті заңнамалар қабылданып, азаматтықты қабылдауда, жаңа ортаға бейімделуде көмек көрсетілді. Мультимәдениетті қоғам осылайша еңбек мигранттарына Еуропа есігін айқара ашты. Ал еуропалықтар өркениеті, әсіре­се, соңғы 50 жыл ішінде бала туу азайған, жастары тұрмыс құруға асық­пай­тын, тіпті, бір жынысты некені қол­дап заң шығарған қоғамға айналды. Шеттен келген мигранттар үшін бала туу, үйлену, отбасын құру олардың ділін­дегі қандарына сіңген қасиет. Енді екі ортада «Жер астынан жік шық­ты, екі құлағы тік шықты» дегендей, Еуропа күтпеген проблема бой көр­сетті. Ол ассимиляцияға ұшырамай, өздері өмір сүріп жатқан әлеуметтік-мәдени ортаға сіңірілуді қаламайтын әлеуметтік қоғамның пайда болуы еді. Ассимиляция жүзеге аспайтын болғандықтан, енді бір сәт олар «ассимиляциясыз интеграциялану» деген ойды алға сүйреген. Сөйтіп, Еуропада 1980-жылдардың алғашқы жартысында, 90-жылдардың басында «мәдени өзгешелікті құрметтеу», «өз ұлттық келбетіңді сақтау құқы» сын­ды тер­миндер алға шықты. Алайда, соң­ғы жыл­дары тек саясаттанушы, әлеу­мет­тану­шы ғалымдар емес, мемле­кет бас­шылары осы идеялардың жү­зе­ге аспағанын мойындап, оны биік мін­бер­лерден жалпы жұртқа жариялай бастады. 1992 жылы Гельмут Шмидт: «Гер­ма­ниядан да, Франциядан да, Ұлы­британиядан да мигранттар қабылдай беретін елдер жасауға болмайды. Біздің қоғам оны көтере алмайды. Олар онда деградацияға ұшырайды. Не нәрсенің де шегі бар. Мультимәдениеттік орта эти­калық тұрғыдан дұрыс-ақ көрінер, алай­да іс жүзінде, демократиялық қо­­ғам­­да, әрбір азамат өз дегенімен жү­­ре­­тін қоғамда, оны іске асыруға бол­­майды», десе, 2010 жылы Ангела Мер­­кель мультимәдениетті қоғам құру идея­сының толықтай күйрегенін айта келе, иммигранттардың өздері өмір сүріп жатқан қоғамға интегра­циялануы керектігін, Германия мәде­ние­ті мен оның құндылықтарын қа­­бы­л­дауы қажеттігін баса айтты. Осы ойды қолдайтынын 2011 жылы Мюн­хенде Дэвид Кэмерон жеткізсе, Николя Саркози де өз әріптестерін то­лық қолдап: «Иә, мультимәдениет идея­­сы сәтсіз болып шықты. Біз келген им­мигранттардың өз келбетін сақ­тауына мән беріп, қабылдаушы жұрт­тың келбетіне нұқсан келуіне мән бермеппіз. Егер сіз Францияға келіп, оның ұлттық қауымдастығының ішіне енуді қолайлы көрмесеңіз, онда сізді мұнда ешкім де керек етпейді. Біз мульти­мәдениет идеясын қолдағанда барлығымыз бейбіт қатар өмір сүреміз, бір-бірімізге құрметпен қараймыз деген едік. Алайда, бұл мүлдем жүзеге аспады», деп осы мәселеге қатысты ойын сұраған журналистерге жауап берген болатын. Осы тәріздес пікірлерді Нидерланд, Норвегия, Бельгия елдері­нің көшбасшылары да жеткізді. Батыс Еуропа мемлекеттері ішінде мультимәдениеттің жемісті жұмыс істеп жатқан елі – ­Швейцария. Бірақ ол бірнеше ғасыр бойына бір-бірімен қоян-қолтық араласып жатқан, негізінен еуропалық түрлі мәдениеттер мен өр­ке­ниет тоқайласқан ортада жүруде. Осы Швейцарияның өзінде исламға келгенде, атап айтқанда, хиджаб киюге рұқсат етілмейтіні жайында заңдар қабылданды. Қазіргі күні Батыс Еуропа елдерін­де «азаматтық интеграция» мәселесі жиі көтерілуде. Бұрынғы мәдени көп­тек­тілік турасындағы әңгіме бағы­ты ысырылып қалды. Дегенмен, оның Ұлттық азшылықтарды қорғау жөніндегі Еу­ро­па конвенциясына қайшы келіп жатқанымен, әзірге ешкімнің ісі де жоқ тәрізді. Кім білген, бір кезде конвенцияны алға тартып, азшылықтардың өз құқықтарын қорғаймыз деп көшеге шығып, оның үлкен қозғалысқа айналып кетуі де әбден мүмкін. Себебі, осы қалыппен жүрсе, Еуропада «тазақан­дылардан» гөрі, «түрлі-түстілердің» саны жағынан үлкен басымдыққа ие болулары тек уақыттың ғана ісі. *** Ежелден сан түрлі мәдениеттер мен өркениеттер шиырлаған, ғасырлар көшінде солардың біразымен араласса да өз бітімін бүлдірмей, қазақтық рухын ту еткен, қонақжайлығы мен төзімділігі, көнтерілігі мен абыройын қолдан бермеген намыстылығы қатар жүрген халқымыз ХХІ ғасырға көне түркілік мәдениетті, қазақтың қанын алдына ту көтеріп жеткізген. Тарихи тағдыры көршілерімен тоқайласқан тұстар біздің бітімге де өзгерістер әкел­ді. Тілдік орта шұбарланып, ана тіліміз қала қазағының емес, дала қазағының ғана тілі болып қалған кездер болды. Тәуелсіздік келді, ұлттық намыс оя­нып, ұлттық мерекелермен бірге, ұлттық сана, ұлттық дәстүр өзгеріске ұшыраған күйімен, бүгінгі заманға лайықталған бітімімен өмір сүріп жатыр. Кем-кетігіміз де, жетістігіміз де бар. Ең бастысы, ұлардай шулап, біт­пейтін даудың етегінен ұстап, шаужайына жармасып, жағадан алып, көйлек жыртысқан халқымыз жоқ. Қазақ­стандық қалып, бір-бірінің мәдениеті мен тіліне құрметпен қарап, қолынан келсе бір-біріне көмектесуге әзір халқымыз бар. Менің телеарнада бірге қызмет ат­қар­ған ұлты орыс құрбым бар. Қыз ке­зін­де Алена Шмыглова болатын, қазір Нехорошева. Ол Торғай облы­сы тарап, өтпелі кезеңнің қиын күн­дерінде, 1996 жылы Мәскеуге қоныс аударды. Сонда тұрмысқа шықты. Бірақ Аленаның бір бүйрегі туған жеріне, Қазақстанына бұрып тұрады. Жылына әйтеуір бір рет Қазақстанға келіп, аунап-қунап, жылқының етін жеп, қымызын ішіп, ән-күйлерін тыңдап, бір жылға жетерлік қуат алдым деп кері қайтады. Былтырдан бері ол Братиславада тұрып жатыр. Өткенде Польшаға іссапарға барғанымда арнайы іздеп келіп, елдің жаңалығын, көзкөргендерді сұрап, бар­лы­ғына дұғай-дұғай сәлемімді жет­кіз деп қалды. Қалтафонына қоңырау түскенде ойнайтын сазы да қазақ әні. «Мұзарт» орындауындағы Алтынбек Қоразбаевтың Серікбай Оспановтың сөзіне жазылған «Сағындым Алматым-ды» әні. – Мен бұларға қазақша үйретіп жатырмын, мына ән ұнап, менен сұрап өздерінің телефонына жаздырап алған көршілерім де бар, алғашында олардың кейбіреуі қазақтар дегенді естімегендерін айтқан, қазір біліп жатыр. Наурызды қалай қарсы алатынымызды, қыз ұзату, құдалық атқару, тұсау кесу сынды ғұрыптарды айтып беріп едім, қандай мәдениетті халық дейді. Олар біздің етті жеп көрген жоқ қой, Қазақстан туристік бағыттарды ашқанда салт-дәстүрлер мен ғұрыптарды, ән-күйлер мен ұлттық тағамдарды ұмытпасыншы. Сол арқылы еуропалықтар да, басқа жұрт та қазақтың қандай жоғары мә­де­ниеті бар екенін біледі. Анар, сен осыны жазуды ұмытпа, жалпы, еуропалықтар қазақтардан көп нәр­сені үйренуі тиіс,–дейді Алена. Мен оған: «Алена, сен де айта жүр, Қа­зақ­станда мультимәдениет деген ұғым жоқ, есесіне Қазақстан халқы Ассамблеясын, оның конституциялық құқығы барлығын, Ассамблеядан Пар­ла­ментке депутаттар сайланатынын, көршің тек өз ұлтыңнан болсын деген ұғымның Қазақстанда мүлде жоқтығын да айта жүр»,– деп жатырмын. Сөз жоқ, Қазақстанда туып, мемлекет құраушы ұлт өкілдерімен қоян-қолтық араласып, сыйласып өмір кешіп жүрген әрбір өзге түсті қазақстандық бойын осындай ілтипатты, ыстық сезімдер билейді. Бір-бірінің мәдениетіне құрметпен қарап, ортақ Отандарының өсіп-өркендеуіне, балаларының бақыт­ты, баянды өмір сүруіне мүдделі. Сол сезіммен мемлекеттік тілді де үйреніп, ұлттық мәдениетке де, салт-дәстүр мен тұрмысына кірігіп кеткен, діліне енген қазақстандық ғұрыппен өмір кешуде. Ассимиляцияланған жоқ, бет-бейнесін сақтап, өз үнімен, бірақ туған жеріне, туған еліне деген жылы сезімімен, махаббатымен тыныстайды. Тек осы қалып ұзағынан сүйіндірсін дейік. Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ, «Егемен Қазақстан».