Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Жылқының дүбірі – қазақтың ежелгі ұғым-танымының бір тармағы. Басқасын айтпағанда, менің өзім бала шағымда жылқының дүбірін тыңдап, желіде жусаған құлын мен кермеде бусанған тұлпарды көріп өстім. Әлі есімде, ел жайлауға шығып, биесін байлап, жаймашуақ өмір кешіп жатқан шақ. Бірде әкей жарықтық құла бестіні ертіп мінді де, маған бірге жүр дегендей иек қақты. Торы тайды жайдақ шаужайлап ілесе кеттім. Қара тұмсықты айналып барып, атақты жортуылшы һәм атбегі Күңгейбайдың белдеуіне ат байладық. Төрде қымыз ішіп, үш-төрт қария отыр. Ортада ақ тегене. Үлкендер желпінтіп әңгіме айтып мәз. Сол екі ортада сырттан келе жатқан аттың дүбірі естілді. Екінің бірі ести алмайтындай алыстау жерде келе жатқан аттың дүбіріне жабық үйдің ішінде отырып құлағын тосқан Күкең: «Өй, мынау Қалқабайдың күрең атының жүрісі ғой, ол кісі кеше ойға түсіп кетті деп естіп едім, мініп келе жатқан кім болды сонда?» деп таңданды. Қағілез қария үйде отырып-ақ сырттағы жылқының аяқ дүбірінен кімнің аты екенін жазбай таныды. Ол тұста ес жиып, ақыл тоқтатпаған біз бұған онша мән бермеген едік. Ұзақ жылдан кейін бұл оқиға санамда қайта жаңғырды.
Дүбір демекші, өзім куә болған тағы бір оқиғаны айтайын. Аймақ орталығында он жылдық орта мектепте оқимын. Үлкен үйім Қотықыр атты шахтаға баратын күрежолдың бойында еді. Әрі-бері көмір тасып жөңкілген машиналардың кез келгеніне отырып ауылға тарта беруші едік. Бірде жасы қырықтан асқан шопыр ағайдың кабинасында келе жаттым. ЗиЛ-130 маркалы көліктің жүрісі баяулап, моторы сыр бергендей болды. Машинасын қаңтарып қойып, мотордың дүрілін тыңдаған шопыр ағай: «Коленвалдың бірінші мойны кеткен екен», деді. «Оны қалай білдіңіз?»
– Қарағым-ау, жасымда жылқы бақтым емес пе?
– Жылқының машина моторына қатысы қанша?
– Қатысы болғанда қандай, аттың дүбірін құлаққа сіңіріп өскен едім. Тас қараңғы түнде үйірдің аяқ дүбірінен айғыры қайда, биесі қанша, құнан-тайы нешеу екенін ажырата алушы едім. Сол құлаққа сіңген дүбірдің арқасында мына мотордың ақауын ажыратып тұрған жоқпын ба?!
* * *
Жоғарыдағы оқиғаға назар аударсақ, жылқының дүбірін санасына сіңірген адам күллі ғаламның дүбірін ажыратып, айыратын қабілетке ие екен. Өткенде интернеттен қытайдың «Үш патшалық» атты ұласпалы фильмін көріп отырып таңғалдым. Туындыда Юань империясының соңы, Мин династиясының алғашқы кезеңі, яғни біздің заманымыздың екінші ғасырында өріс алған оқиғалар баяндалады екен. Айтпағым, үш патшалықтың бірі Уй хандығының атақты батыры Гуан Гүнге «жер қайысқан қалың қол келе жатыр» деген хабар тиеді. Шабармандар мезгілсіз соқтыққан жауды Вэй патшалығының әскері деп жориды. Сол сәтте қара жерге құлағын төсеп, жау жылқысының дүбірін тыңдаған батыр: «Мына келе жатқан қол солтүстік Вэй патшасы Цоа Цоаның әскері емес, қайта Сүн Шуан басқарған Шу патшалығының қолы екен. Мінген аттарының дүбірі қағырда емес, саздауыт жерді басып жетілген жануардың аяқ алысы» деп, төніп келген жаудың кім екенін біле қояды.
Сол сияқты біздің елде өткен ғасырдың басында Ысқақ деген керемет ат сыншысы өмір сүріпті. Жарықтық жасы егделегенде қос жанарынан айырылып, тасқараңғы күйге түседі. Бір күні осы ақсақал үйінде отырып, ауыл іргесін жанай өтіп бара жатқан топ жылқының дүбірін естиді. Көз жанарынан айырылса да, көкірегіне аттың дүбірі ұялаған қария: «Қарақтарым, ауылдың сыртын жанай бір топ жылқы өтіп барады. Шығып қараңдаршы соңында ерген тай бар ма екен?» дейді. Далаға жүгіріп шыққан балалар «Ата қараторы тай кетіп барады». Сонда соқыр қария: «Жануар-ай, мына тай алдына ат салмайтын өрен жүйрік екен. Дүбірі көкірегімді кеулеп кетті», депті. Расында, соқыр сыншының айтқаны айдай келіп, соңынан әлгі тай Сәлімбақы бидің аңыз күреңі атанған атақты жүйрік болыпты.
* * *
Тағы бір оқиға желісі ойға оралып отыр. Ауылымызда Шәріпхан дейтін егделеу жастағы адам болды. Жарықтықтың дауысы зор болғандықтан халық «гүрілдек Шәріпхан» деуші еді. Осы кісінің атақты торы жүйрігі бар еді. Заманында алдына ат салмаған дейді. Өз басым бұл жылқыны әбден шау тартып, шабыстан қалған кезінде көрдім. Торы ат жыл сайын шілденің басында болатын аламан бәйге кезінде өрісте жүріп-ақ өзінен өзі жарайды. Бәйгеге қосылмаса да ішін тартып, керменің басында шұлғып тұрады. Көрген ел «хайуанның өзі қартайса да, жүрегі жас» деп күлетін. Осы кәрі жүйрік көктемде еріген құйға түсіп қалыпты. Батпақтан талпынып шыға алмай жатқан жылқыны маңайдың бала-шағасы жабылып сүйреп шығара алмадық. Өзеннің арғы жағында егіншілер көкөніс отырғызып жатқан. Біздің шуымызды есітіген болуы керек, агроном Самалай келді. Ұлты ұранқай кісі еді «Балалар бұл оңай» деп күлді де, қабақтың астында жайылып жатқан екі үйір жылқыға барды да оларды бізге қарай қиқулатып қуды. Көктемде жаңадан көкке тойған жылқы дүркірей дүбірлеп жосып келеді. О, құдірет, жылқының дүбірін естіген кәрі жүйрік бір-ақ ырғып батпақтан атып шықты. Осылай дүбірдің кереметін біз де көрген едік.
Ақын Кәкімбек Салықовтың «Жылқының дүбірі» атты жыры бар. Мазмұны былай: бұлақтың басында сақшы сияқты жалғыз бейіт тұр. Көнерген тасына баяғыда қына өсіп кеткен. Бұл зиратта жатқан адам әулие де емес, атақты батыр да емес, қарапайым жылқышы екен. Жарықтық дүниеден өтерінде:
«Салмаңдар тас мазар аулаққа,
Артық жер айтайын, –
Депті ол – жылқы үйір бұлаққа,
Басында жатайын.
Бір атым насыбай атайын,
Бітерде ғұмырым.
Сонан соң мәңгі жатайын,
Жылқының естіп дүбірін»,
– деп өсиет еткен-мыс. Сол сияқты жақында жылқықұмар жас ақын Жандос Аманжолұлының: «Заманның естілген күбірі, Ұлтыма сыйласа ғасыр бақ, Көкдөнен тұлпардың дүбірі, Тұрады жадымда тасырлап» деген жырын оқып қалдым. Расында, көкейіне жылқының дүбірі ұяламаған қазақта қайдан рух болсын!
* * *
Бұл мақаламызға тұздық боларлық бір дерек – үлкен парасат иесі Мәшһүр Жүсіп атамыздың «Тұлпардың дүбірі» дейтін жазбасы. Онда былай депті атамыз. Ертеде атақты Толыбай сыншының баласы жаудың қолына түсіп қалады. Қалмақтар оған қозы жайғызып қояды. Көп бала қозы бағып жүрсе, айдалада жылқының қу басы жатады. Басты көрген тұтқын бала: «Уай, жарықтығым-ай, сенің тұлпардың басы екеніңді кім біледі, менің атақты сыншының баласы екендігімді кім таниды», деп еңірепті. Оны көрген балалар: «Айдаладағы қу басты құшақтап, қазақ бала жылады», деп айтып келеді. Қоңтажы баланы шақырып алып: «Балам, қу басты құшақтап неге жыладың?» деп сұрайды. Бала айтыпты:
– Айдалада жатқан қу бас жай жылқының басы емес, тірісінде дүбірі жер жарған тұлпардың басы екен, соны көріп жыладым, – дейді. Қоңтажы баланың қасына өз нөкерлерін қосып: «Маған қараған қырық сан қалмақты арала, осындай тұлпар тауып кел!» депті.
Ұзақ уақыт тұлпар іздеген бала бірде өзеннен өтіп келе жатып, су бетінде ағып бара жатқан жылқының тезегін көзі шалып қалады да, дереу оны ат үстінен іліп алып, сығып көреді де «мынау тұлпардың тезегі» дейді. Содан бір топ нөкерімен өзенді өрлей жүріп, жақын маңда аялдап жатқан керуенге кез болады. Керуеннен аяғы ақсақ, арқасы жауыр, құйрығы шолақ, кестірілмеген көк сәурікті көрген бала: «Тұлпар осы», дейді. Оны Қоңтажыға алып келеді. Қоңтажы: «Бұл жылқыны өзің бапта! Тұлпар шығар», деп балаға бұйырады. Бала алты жыл баптайды. Үйірге салып бел қызығын таттырады, саумалмен суарып тынысын аштырады, бабы әбден қанады.
Қоңтажы қызын ұзатып той жасайды. Бала баптаған тұлпарын өзі мініп шабады. Байқап көрсе, тұлпар ұшқан кұс, жүгірген аң ілесе алмайтын күйіне түскен екен, бәйгеден жалғыз қара болып келеді. Осылай қас жүйріктің етін қыздырып алған бала қарақшыға жете бере: «Жылқы үйірін сағынса, құлақ басын қағынар, ер үйірін сағынса, айыл-тұрман тағынар», дейді де, Сарыарқаны бетке алады. Жабыла қуған қалмақтың бірі де ілесе алмайды. Бала жапанға шығып кетеді. Тұлпар ұшқан құспен жарысып, қатарласқанның бәрі де әудем жер бармай, кейін қалады. Қас қарайып, түн болыпты.
Баланың әкесі түн ортасында шауып келе жатқан тұлпардың дүбірін естиді де, «Құдай-ау, мынадай тұлпарды жарату тек менің баламның қолынан келері анық, ұлым қалмақтан қашып шыққан екен» деп, жалма-жан жібек арқан құрдырады. Тұлпар арқанға келіп киліккенде бала түсіп қалды да, арқан шарт үзіліп, тұлпар кете береді. Бұл жерде айтпағымыз, көкірегіне жылқы дүбірі ұялаған қария баласы мінген тұлпарды дүбірінен жазбай танығаны...
* * *
Сол сияқты «дүбір» ілімі қазақтың ежелгі қисса-дастандарында, батырлық жырларында да көп кездеседі. Соның біріне тоқталсақ, 1899 жылы Қазанда жарық көрген «Қисса-и Алпамыс батыр» атты жырдың нұсқасында Алпамыс батыр өлді деген жалған хабар алған қалмақ ханы Тайшық пен Қаражан батыр екеуі Дәрбенде деген жерде сан мың әскерін доғарып қойып, Алпамыстың жары Баршын сұлуды бір-біріне қимай таласып жатады.
Бұлар қырқысып жатқанда зынданнан босаған Алпамыс шұбар атын гулетіп еліне қарай шабады. Дәл осы күні қалмақ ханы Тайшық түс көріп, түсінде керемет дүбірден шошып оянады. Ел-жұртын жиып, түсін айтып былай дейді:
«Шұбар ат мініп келеді.
Сол Шұбар ат дүбірі
Тас төбемді жарады».
Дәл осы күні таң бозарып атқанда Қаражанның құлағына да бір дүбір келеді. Шошып орнынан атып тұрған Қаражан: «Тайшықтың әскері де, менің әскерім де қайтыңдар. Бір алапат дүбір жақындап келеді. Мынау қырық мың сан қолға төтеп беретін батыр мінген аттың дүбірі», дейді. Сөйтіп, жауға Байшұбардың өзінен бұрын дүбірі жетіп, жауды шошытады.
Енді мына қызыққа қараңыз, Қаражан батыр қашайын десе, астындағы қара аты шауып келе жатқан Байшұбардың дүбірінен қорқып, иесінің бұ жағына бір, о жағына бір шығып, жаны қалмайды. Сонда Қаражан батыр астындағы атына қарап:
«Жортайын дедім, тебіндің,
Қамшы ұрмай кейін шегіндің,
Он төртте тарлан ашпайсың,
Омыраудан көбік шашпайсың.
Қамшыласам қадам баспайсың,
Не көрдің, қара ат, не көрдің»,
– деп толғайды. Жырдағы оқиғадан дүбірдің құдіретін аңғарғандаймыз.
