Киноны көру оңай, жасау қиын

Бір фильмнің ішінде бірнеше жанр жүреді

−Аға, әңгімені тым тереңдет­пей, кино жанрынан бастасақ. Осы отыз жыл ішінде қаншама фильм жарыққа шықты, соларда барлық жанр қамтылды ма, әлде бір бағытпен кетіп барамыз ба?

− Шынында да бұл мәселе көп­шілікті ойландырады. Казір қазақ киносындағы жанрлардың аражігін ажырата алмай қалға­нымыз рас. Бір фильмде бірнеше жанр жүреді. Бұрынғы фильмдерде драма, трагедия, комедия, фантастика, шытырман оқиға дейсіз бе, классикалық жанрлардың бәрі көзге көрініп тұратын. Бірақ жанрға байланып қалуға да болмайды. Адам жанрмен өмір сүр­мейді. Қалай болғанда да, фильм­дегі оқиға неғұрлым өмірге жа­қын болса, шынайы шығады. Мәселен, комедия жанрында кино түсірсек, соған лайық оқиға табу қажет. Мысалы, Шәкен Айманов «Алдаркөсені» қалай керемет түсірді. Алдаркөсенің өзі де әзіл-қалжыңға бейім, күлкі шақырып тұратын кейіпкер. Соны Шәкен ағамыз мінез-құлқы жағымсыз адамдардың келеңсіз қылықтарын әшкерлеу арқылы оның бейнесін аша білді. Шын мәнінде, комедия − күрделі жанр. Көрерменді жылатудан күлдіру қиын.

− Кейінгі жылдары түсірілген туындыларды көресіз бе, одан не ой түйесіз?

− Соңғы жылдары бірқатар тарихи фильм түсірілді. Менің­ше, ол өте дұрыс. Алдағы күнде де оны жалғастыра беру керек. Қазір «тәуелсіз кино» деген ұғым шықты. Оны да қолдаймын. Әсі­ресе Нұрлан Қоянбаев пен Нұр­тас Адамбайдың киносын көрер­мендер көреді. Бірақ оның көркем­дігі, сапасы анау айтқандай, жоға­ры болмауы мүмкін, ол үшін жастарды жазғыру артық. Ке­зінде Қытайды басқарған Мао Цзе Дуннің «Мың түрлі гүл гүл­десін» деген қанатты сөзі бар. Сон­дықтан қазақ киносы әр бағыт­та дамығанын қалаймын. Балаларға, ересектерге дейсіз бе, тарихи ма, драма ма, тіпті комедия болсын, әр жанрда фильмдер көбірек түсі­рілсе, кино өндірісінің керегесі кеңейе береді. Қазір тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты бір туындыны түсіруге дайындалып жүрмін. Кешегі Кеңес заманында елімізге тың игеру үлкен қасірет әкелді. Солтүстік өңірлердегі жергілікті халықтың саны күрт кеміп, азшылыққа айналды. Соның кесірінен жүздеген қазақ мектебі жабылды. Арқа­ның көк майса, құнарлы жерін түгін қалдырмай жыртып тастады. Қазір сол жер шаңы ұшқан, шөл далаға айналуға жақын. Фильмнің аяғында Ауыл шаруашылығы ми­н­ис­трінің аузына тың игеру науқаны болмағанда Қазақстан әлем­ді етпен қамтып отыратын алып ел болатын еді» деген сөзді салдым. Бүгін біз ірі қараның етін шетелден сатып алып отырмыз. Осының бәрі күлейін десең комедия емес, жылайын десең тра­гедия емес. Сондықтан режис­сер фильмнің мазмұнын, он­дағы қозғалған мәселенің сипатын ас­тар­­лап жеткізу үшін жанр­лардың әдіс-тәсілін сәтті қолда­нуға болады.

− Қазіргі қазақ киносының дамуына көңіліңіз тола ма?

− Толады, тіпті қарыштап даму­да дер едім...

− Шынымен, солай ойлайсыз ба?

− Иә, солай ойлаймын, оған дәлелім бар. Осы отыз жыл ішін­де қаншама фильм түсірілді. Саннан сапа да шығады. Мәселен, Кеңес кезеңінде «Қа­зақфильм» киностудиясы жылына 3-4 фильм ғана түсірді. Оның өзін алдын-ала жоспарлап, Мәскеуден бекітетінбіз. Қазір мемлекет кино саласына үлкен қолдау көрсетіп отыр. Қомақты қаржы да бөлді. Жеке продюсерлер түсірген фильмдер де көбейді. Кеше ғана Берлиндегі халықаралық фести­валь­де қазақтың үш фильмі қаты­сып, жүлдегерлер қатарынан көрінді. Былтыр Токиода өткен халықаралық кинофестивальде Дәрежан Өмірбаев «Үздік режиссер» аталымын жеңіп алды. Бұлар әлемдегі деңгейдегі байқау болғандықтан дәрежесі де жоғары. Бұрын бір фестивальдің маңайына жоламайтынбыз.

– Сіз айтып отырғандар фес­ти­вальге арнап түсірілген емес пе?

− Ондай туындылар да болады. Бірақ бұл үшеуін оған жат­қыз­баймын. Мысалы, Дәрежан Өмірбаевтың «Ақынынан» Нұртас Адамбайдың «Әкімін» көрермен жақсы біледі. Алайда парасатты ой, салмақ, талғам Дәрежанда басы­мырақ екенін байқайсыз. Мен бұл жерде сатиралық бағытта түсірілген «Әкімді» төмендетейін деген ойым жоқ. Шын мәнінде, киноны көру оңай, оны жасау күрделі. Өте қымбатқа түседі. Біздің қымбат деген туындымыз америка фильмдерінен 20-30 есе арзан. Қазір Голливуд 300 миллион долларға фильм түсіруде. Біз құны 1 миллион доллар тұратын киноны тым қымбат дейміз. Жұрт талғамынан шығатын кино түсіру үшін қомақты қаржы мен тәуекел қажет. Кейде ысырапшылдық та болады. Мәселен, «Томирис» фильмінің технологиясына сөз айта алмайсыз. Керемет жасалған. Алайда киноның мазмұны мен актерлердің ойынынан бірқатар кемшілік көресіз.

 Көркемдік кеңес – демократия үлгісі

− Сонда жаңа шыққан туын­дыларды сарапқа салатын көркем­­­дік кеңес жоқ па?

– Өкінішке қарай, көркемдік кеңестің күні баяғыда батқан. Қазір ақылдасып істеу деген «модадан» шығып қалды. Бұрын көркемдік кеңес құрамында Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Әлкей Марғұлан секілді алып тұлғаларымыз болып, солардың әрбір пікірі ескерілетін. Қазір оны естелік ретінде айтамыз. Барлығын режиссердің өзі шешеді. Қанша талантты болса да режиссерге бәрін «өзім білемге» салуға болмайды. Әсіресе тарихи фильмдерде абай болған жөн. Қазір кеңес дегенді экспертпен ауыс­тырып жіберді. Шынтуайтында, эксперттің мағынасы бөлек, көркем­­дік кеңестің мақсаты басқа. Көр­кемдік кеңес − демократия үлгі­­сі. Оны қайта қалпына келтіру қажет.

− Бір кездері «Қазақфильм» киностудиясында Олжас Сүлей­менов, Камал Смайылов, Әбіш Кекілбаев, Төлен Әбдіков секіл­ді халқымыздың біртуар тұлға­лары қызмет істеді. Сол кезде отан­дық кино өндірісі дамып қа­на қойған жоқ, сапасы да артты...

− Ұлттық киномыздың классикасына айналған «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры» атты көркем фильмдер түсірілген кезде Олжас Сүлейменов «Қазақфильмнің» бас редакторы болды. Кейін бұл қызметті Әбіш Кекілбаев атқар­ды. Сонымен қатар Тельман Жан­ұзақов, Амантай Сатаев, Асқар Сүлейменов, Қалихан Ысқақ, Сайын Мұратбеков, Алтыншаш Жағанова секілді қабырғалы қалам­герлер жұмыс істеді. Мем­лекет­тік кино комитетін Ка­мал Смайы­лов басқарған жыл­да­ры қа­зақ киносы айтарлықтай дамыды. Ұлт­тық құндылыққа бай тамаша туындылар өмірге келді. Осы азамат­тарға сценарийімізді оқытуға жасқанатынбыз. Олардың сүзгісі­нен өту қиын болатын. Бүгін оның бәрі көзден бұл-бұл ұшты. Қазір кино саласына қалың кітаптарды оқымаған жастар ке­ліп жатыр. Көбі телеграфтық стил­ьмен жазғанды ұнатады. Тақ-тұқ­ты қалап тұрады. Тіпті кейбі­реуі қазақ тілін білмейді. Тіл білмегесін ұлттың болмысын, жа­нын түсінбейді. Бұл енді – трагедия. Олардың сөзін тыңдасаң, киноның өз тілі бар, соны дамыту керек дейді. Фильмді жасаудың әдіс-тәсілдері мен ерекшеліктерін сипаттайтын киноның өзі тілі бар екені рас, бірақ оның ұлттық болмысқа ешқандай қатысы жоқ. Мысалы, кеше ғана өмірден өткен режиссер Амангелді Тәжібаевтің Бейімбет Майлиннің бір әңгіме­сінің желісімен түсірілген «Охрана бастығы» деген қысқаметрлі фильмі бар. Өзі 40 минуттық қана фильм болса да, шедевр. Сондай-ақ режиссер Талғат Теменовтің «Тора» атты қысқаметрлі филь­мі де керемет. Осындай үз­дік фильм­дерге қарап өсу керек. Қа­зір көп сериялы телехикая­лар көп­теп түсіріле бастады. Мәсе­лен, меніңше тарихымызды терең­нен толғайтын «Қазақ елі» филь­мін қазақ хандығынан бас­тап, «Бабалар сөзінің» 100 том­дығы секілді 100 сериал етіп жа­са­­ған­да, керемет болатын еді. Қа­зір «Қазақ елі» фильмін ажыра­та алмай қалдық. Жазушы Ілияс Есен­берлиннің «Көшпенділері» дайын тұрған сериал. Қысқасы, ұлттық құндылықтарды қанағат­тандыратын фильмдерді көбірек түсіру керек.

− Көркем фильмде музыка­ның да алар орны үлкен, осы тура­лы не айтасыз?

− Тұңғыш қазақ мультиплика­торы Әмен Қайдаровтың «Қар­лы­ғаштың құйрығы неге айыр?» деген мультфильміндегі әрбір кейіпкердің қимылымен үй­лес­­тіріп жазған Нұрғиса Тілен­диевтің музыкасы ғажап. «Қыз Жібек» фильмінің жұп-жұмыр, ширақ, келісті және ондағы фило­софия­лық ойдың астарын жеткізуде Нұрағаң жазған музыканың әсе­рі күшті. Тіпті ол кісі «Аққу» күйімен аққулардың өзін билетіп жіберді. Сондықтан қазір Нұрғиса Тілендиев секілді киноға музы­ка жазатын композитор сирек. Бүгінде композитор Қуат Шіл­дебаев бірталай фильмге тәп-тәуір музыка жазып жүр. Жал­пы, біздің режиссерлер композиторлармен жақын жұмыс істеуге онша ынталы емес. Фильмге музыка жазу оңай емес, ол үшін тақырыпты терең түсіну керек.

− Кино өндірісіндегі қандай өзекті мәселелерге жаныңыз ауырады?

− Шынымды айтсам, фильм­дер түсірілгенімен бірақ соны көрерменге жеткізе алмай жатыр­мыз. Қысқасы, ұйымдастыру жұ­­мыстары ақсап. Сондықтан осы жұмыстарды жүйелі ат­қара­­­­­тын мемлекеттік орган керек. Қазір біз осы салаға жауап­ты министрліктің бір бөлімі ғана­мыз. Ал киноның мың-сан шаруасы көп. Оны іске асыру да оңай емес. Мысалы, тұңғыш ға­рыш­кер, Кеңес Одағының Батыры Тоқтар Әубәкіров туралы екі бөлімді деректі фильм тү­сір­­дім. Бірақ соны көрерменге жет­кізе алмай, қолым байланып қалды. Жеке мұрағатымда тұр. Өйткені оны көрерменге жеткі­зетін жүйе жоқ. Мәселен, киностудия Мәдениет және спорт министрлігіне бағынса, телеарналар Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне қарайды. Ал кинотеатрлар жекенің қолында. Осы үш ұйымның арасында байланыс үзіліп қалған. Цифрлы технология­лар фильм тасымалдау жұмысын мейлінше жеңілдеткенмен де салалық ұйымдастыру жүйелері ақаулық аңғартады. Кітапханалар мен мектептерде бейнепроектор­лар қойылып кинофильмдер ауыл­ды жерлерге жетсе ғана ауыл көрермені мен киноөндіріс арасында байланыс орнай бастар еді. Басқа да ұйымдастыру жолдары жоқ емес, бар. Тек құнт жоқ. Нәтижесінде, жергілікті ат­қа­ру жүйелерінде де осы кино­көрермендер мұқтаждығы өз ше­ші­мін таба алмай отыр. Өткен жолы Мәдениет және спорт ми­нис­трлігінің алқалы жиынында «Қазақфильм» киностудиясының төрағасы Ақан Сатаев дайын өнімнің 8 пайызы ғана көрерменге жетеді деді. Ал қалған 92 пайыз қайда, осы жүйені шешетін тетік болмай тұр.

 «Махамбет» − ұлттық киноның жаңа кезеңі

− Енді өзіңіздің шығармашы­лығыңызға ойыссақ, егемендік­тің елең-алаң шағында «Батыр Баян» фильмін түсірдіңіз. Бұл туын­дының идеясы қалай ту­ды?

− Әуелде дауылпаз ақын, қо­ғам қайраткері Сәкен Сейфул­лин­нің «Тар жол, тайғақ кешу» романындағы атаман Аннен­ковтың азап вагоны секілді жантүр­шігерлік оқиғаны бейнелейтін психологиялық драма түсіргім келді. Осыны жазушы, сценарист Смағұл Елубайға айтып едім, ол: «Сәке, менде бір дайын сценарий бар. Мағжан Жұмабаевтың «Ба­тыр Баян» поэмасының желі­сі­мен жазылған. 1993 жылы ар­қа­л­ы ақын­­ның жүз жылдығы той­лан­а­ды. Соған Үкіметтің қау­­­лы­­сы шықты. Ақынның бір шы­ғар­­м­а­сынан көркемсуретті фильм жасаңдар деген. Сен соған бағыңды сынап көрсей» деп қай­рай жөнелді. Ойланып қалдым. Әрі Мағжан ағамыздың поэмасын жақсы біле­мін. Содан фильмді түсіруді қолға алдым. Таза түсіру жұмысы бас-аяғы 38 күн ішінде аяқталды.

– Қайда түсірдіңіз?

– Арқада түсірілді. Бурабай мен Жұмбақтасқа да бардық. Оған бұрынғы Көкшетау облысының бас­шылары қолдау көрсетті. Олар бізге жергілікті халықтан ат­ты сарбаздар жасағын жинап берді.

−Актерларды қалай таңда­дыңыз?

– Ол да тез арада шешілді. Оған жұртшылыққа онша танылмаған актерлерді таңдадым. Баян батыр­дың рөліне Тараздағы Жұмақан Әбдіқадыровты лайық көрдім. Жұмақанның бір ерекшелігі – атқа өте мығым отырады. Өзі де екі иығына екі кісі мінгендей еңселі кісі. Ал қалмақ қызының бейнесіне байқау жарияладық. Содан өткен қыз баланы алдық. Батырдың інісі Ноянды кеше алпысқа толған талантты актер Кеңес Нұрланов ойнады. Қалмақ қызының ағасын қырғыз актері Әшір Шоқыбаев сомдады. Бұл оқиға қазақ пен жоңғар арасында өрбігендіктен, жоңғарларды қалай суреттеуіміз керек деп көп ойландық. Ақыры, шешімі табылды. Кәдімгі ызыңдаған сона бар ғой. Соны суретші Ыдырыс Қарсақбаев екеуміз ақылдасып отырып, актерлердің киімдерін сонаға ұқсатып тіктірдік.

– Жалынды ақын Махамбет туралы фильмін түсірдіңіз. Әуелде оны басқа режиссерлер қолға ал­ған секілді еді.

– Кинода кездесетін қызық жағдайлар көп. Кейде ал­ғашқы жұмыс сәтті болса, екіншісі көңілден шықпай жатады. Бұл фильммен маған дейін Ресейдің төрт режиссері жұмыс істеген. Солардың жұмысын сценарий авторы, көрнекті ақын Олжас Сүлейменов ұнатпаған. Олжекеңді ертеден білем. Киностудияда бір­­ге істедік. Олжекең бұған дейін фильмге өзге елден маман­дар ша­қырғанын, олардың бәрі көңілден шықпағанын айтып: «Мен енді режиссер қазақ болғанын қа­лап отырмын» деп маған ұсыны­сын айтты. Екеуміз келісіп, жұмысқа кірістім. Махамбет рөліне актер Берік Айтжановты лайық көрдім. Беріктің кинодағы бағын Махамбет ашты. Исатайды Қазақ­станның еңбек сіңірген әртісі Ерік Жолжақсынов сомдаса, Баймағамбетті Қазақстанның ең­бек сіңірген әртісі Болат Әб­діл­манов ойнады. Туындыны бел­гіленген мерзімде аяқтадық. Ол­же­кең оны көріп, бір басылымға «Махамбет арқылы ұлттық кино­ның жаңа бір кезеңі басталды» деп мақала жазыпты.

– Қазір осы көркем дүние экраннан көрінбейді.

– Оның себебі бар. Біреулер фильмді «Қазақстанда көтеріліс жасаудың оқулығы» деп айтқан екен. Осы ұшқары пікір оның жолын бөгеп қойды. Енді көрсетіледі деп ойлаймын.

– «Жерұйықты» да көрермен жылы қабылдады. Оның да жан­­ды тебірентетін тұстары жетер­лік.

– Өзім Ресейдегі Новосібір об­лысы, Шылым ауданы деген жерде өмірге келгем. Бірақ кіш­­кен­тай күнімде әке-шешем Пав­лодарға қоныс аударған. Ол кезде шекара ашық. Сондықтан балалық шағымнан ұлтаралық қатынастардың қыры мен сырын жақсы білемін. Қазаққа олардың көзқарасы бірқилы түзу болды деп айта алмаймын. Адамның ішін қынжылтатын жайттар кездесті. Әсіресе, мұғалімдер тарапынан. 7-сыныпқа дейін мек­теп­те үздік оқыдым. Бір төрт алып көрген емеспін. 9-сыныпта бір орыс мұғалімі әдебиеттен жаз­ған шы­ғармама екі қойыпты. Мен оған қатты ренжідім. Әлгі оқы­тушыға: «Жазған шығармамды беріңіз. Қатемді көрейін десем», маңайына жуытпайды. Онда бұл «әдейі жасалған әрекет» дедім де, автобусқа отырып, аудандық оқу бөліміне барып, болған жағ­дай­ды айтып бердім. Өзім көрші ауыл­дағы ағамның үйіне кетіп қал­дым. Айтқан шағымым бойынша ауылға комиссия келіп, әлгі мұ­­ға­лімнің жұмысын тексеріп, қыз­метінен босатады. Содан кейін мек­тебімізде шовинистік көзқарас өзгерді.

– Фильмнің идеясын қайдан алдыңыз?

– Бірде Алматыдағы Корей театры «Память» деген спектакль қойды. Соны барып көр­дім. Қойылымның мазмұны ма­ған ұнады. Баяғыда нағашы әжем Ырсалды ауылға келген өзге ұлт өкілдерін қалай қарсы ал­ған­дарын айтып отыратын: «Шым­нан соғылған қуықтай үйіміз­ге неміс пен чешенді бала-шаға­сымен кіргізіп, үш отбасы бір шаңы­рақтың астында тұрдық» деп. Содан әлгі пьесаның авто­ры – корей жігітіне хат жаздым. Мына спектакльді кеңейтіп, ки­но түсірейік деп. Сценарийді Лав­рен­тий Сон екеуміз жаздық. Фильм­нің басты идеясы елімізге сонау қиын-қыстау жылдары жер ауып келген жұртты қазақтардың қалай қарсы алып, жарты нанды бөліп жегендерін көрсету болатын. Ондағы бас кейіпкер Орынбай – өмірде болған адамның прототипі. Оны талантты актер Болат Әбділ­манов ойнады. Ол күрделі образ­ды жақсы ашты. Ал НКВД қызмет­керінің рөлін белгілі режиссер, актер Нұрқанат Жақыпбаев сомдады. Бір сөзбен айтқанда, кино­да адамдардың қилы тағдыры ар­қы­лы тарихи кезең шындығын ашу­ға тырыстық. Оған өзім басым­нан кешкен оқиғаны сыналап кіргіздім.

– Қандай?

– Фильмнің басында шаңғы теуіп келе жатқан Орынбайды соңы­нан қасқырлар қуатын эпизод бар. Бұл оқиға менің басым­нан өткен. 8-сыныпты кеңшар орталығындағы интернатта жатып оқимын. Жаңа жыл қарсаңы. Мерекені үйден қарсы алсам деп ойладым. Одан әрі қысқы ка­ни­­кул. Біздің ауыл совхоздан отыз шақырым. Ортада бір ауыл бар. Содан шаңғымен жолға шы­ғып кеттім. Күн шайдай ашық. Беліме кіш­кен­тай балта қыстырып алдым. Шаң­ғы­ны өте жақсы тебемін. Соны­мен, аппақ қар үстімен зыр­ғып келемін. Жолдағы ауылдан өттім. Күн райы бұзыла баста­ды. Жел күшейіп, сырғыма жел тұрды. Ымырт жабылды. Көзге түрткісіз қараңғылық орнады. Желден ықтап, бағытымнан сәл қиыс кетіппін. Бір нәрседен сезік­тенгендей болдым. Артыма бұры­лым қарасам, жер бауырлап үш қасқыр келе жатыр. «Біттім» деп ойладым. Зәрем зәр түбіне кет­ті. Көзім алдымда тұрған мая­ға түсті. Арақашықтық – 20-30 метр. Соған жетуге асықтым. Шаң­ғыны босатып, қолыма балташамды алдым. Маяға жетіп, шөпті үңгіп кіріп кеттім. Олар маяны айналып, үстімнен түссе, шаруамның біткені. Бар қаруым – балтам ғана. Қасқырлар маяға таман жерде шоқиды да отырды. Сөйтіп, бір-бірімізді аңдып отырғанда көзім ілініп кетті. Оян­сам, үстімде ақ тышқандар секіріп жүр. Жұлдыздар аспанға іліп қойған шам секілді, жарқырап тұр. Сол түні маяға қонып, ертемен үйге аман-есен жеттім. Әке-ше­шемнің дегбірі кетіп, алаңдап отыр екен. Ал фильмде Орынбай маяны өртейді.

– Көркем ғана емес, дерек­ті киноның да шеберісіз. Осы ба­ғытта біраз дүние жаса­дыңыз…

− Менің алғашқы режиссерлік жұмысым деректі фильмнен бас­талған. 1989 жылы алғаш Наурыз мерекесі тойланғанда «Армысың, Наурыз!» деген деректі туынды түсірдім. «Қағажу ауыл», «Тер­рордың қанқұйлы іздері» және академик Қаныш Сәтбаев туралы фильмдерім де көрермен ықы­ласына бөленді. Балалар хирур­гиясының атасы Камал Ормантаев пен Қазақстанның халық әртісі, атақты актер Ке­ненбай Қожабеков туралы «Төзім» деген толықметрлі дерек­ті фильм түсірдім. Сонымен қа­тар жоғарыда айт­қан Тоқтар Әу­бәкіров туралы екі бөлімді деректі туындыны аяқтадым.

− Аға буын өкілі ретінде жас режиссерлерге не айтар едіңіз?

− Алдымен жас режиссерлер туған халқының тілі мен та­ри­хын терең түсініп, ұлттық құн­дылықтарды, кісілік қалпымыз­ды, бекзаттық болмысымызды танытатын тақырыптарға кеңірек барса деймін.

− Әңгімеңізге рахмет.