Шетелдік танымал брендтер, компаниялар, концерндер қазірдің өзінде-ақ кетіп жатыр. Көрші ел нарығына теріс бата беретіндер тізімі әлі де толыға жатар. Мәселе сол, Ресейден келетін экономикалық ағынға төтеп бере аламыз ба, Мәскеуден теріс айналған компания, зауыттарды шақыра аламыз ба, көршінің мүшкіл күйге түскен сәтін өз пайдамызға жығуға тәжірибе, стратегия жете ме? Көршінің үйі өртенгенде бас үйтіп алу тапқырлық болғанымен, ырымға да, адамдыққа да қайшы. Бірақ сол қайшылыққа да бір қадам таяп көретін, әдеттегі қымсыну мен қорқуды жиып қоятын кез туған сияқты. Сарапшылар не дейді?
* * *
Ғалымжан Қуатбеков есімді әлеуметтік желі қолданушысы үкіметтің жан салып жүгіретін сәті осы кез деп есептейді.
«Біз Ресейден сырт айналған компанияларға Мәскеуге тәуелді емес екенімізді, сауда-саттық алаңын ұсына алатынымызды айтуымыз керек. Қақтығыс ерте ме, кеш пе аяқталады, ал Орталық Азия нарығы ашық тұр. Әлде біз оларды қабылдауға дайын емеспіз бе?! Сол баяғы электр жетіспей, заң мүмкіндік бермей, бюрократия бүйірден қысып тұра ма?», деп пікір айтады.
Экономист Жарас Ахметовтің сөзіне қарағанда, Ресейдегі зауыттарына құлып салған компаниялар Қазақстанға ауыса қоймайды.
«Бірінші себеп – біздегі нарық ауқымының аздығында. Форд, Рено, Ниссан компанияларының Қазақстанға ауысарына күмәнім бар. Олар Ресейге салынған санкцияның кесірі тие ме деп қорқады. Одан бөлек, жалпы Орталық Азияның нарығы да аса үлкен емес, халықтың күнкөріс деңгейі төмен. Олар әзірге кәсіптерін тоқтатып, ертең жанжал аяқталғанда Ресейге қайта баруы мүмкін. Өйткені онда 80 млн адамдық нарық бар. Орталық Азияға да Ресей арқылы шығады. Әрі біздің елді жайлаған жемқорлық та шетелдік компаниялардың ынтасын оятпайды. Ірі компаниялар тұрмақ, орта деңгейлі бизнестің де Қазақстанға келе қоюы екіталай», дейді экономист.
Бұдан өзге сарапшы сот жүйесі мен валюта бағамының әлсіздігі де инвесторлардың бетін қайтарады деп есептейді.
«Инвестор өз құқығы лайықты қорғалатын елге ғана келеді. Сондықтан ұсақ кәсіп иелерін ғана арнайы іздеп барып шақыра аламыз. Бізде алып компаниялар мұнай-газ саласында ғана шоғырланған. Валюталық саясат нығаймай, жемқорлық жойылмай, гиганттарды елге тарту мүмкін емес. Санкция құқайын көрген компаниялар Қазақстанға ауысып, кәсіптерін одан әрі тұралатып алғысы келмейді», деді Ж.Ахметов.
Visor Kazakhstan директорлар кеңесінің мүшесі Алмас Чукиннің айтуынша, әскери қақтығыс салдарының үш сценарийі бар: жаман, нашар және сорақы. Соған қарамастан дәл қазір ел экономикасы үшін алаңдауға себеп жоқ. Қазіргі ахуалды дағдарыс емес, сыртқы шок деп атау керек.
– «Жаман» сценарий – жақын арада РФ мен Украина келісімге келеді. Бірақ Батыс Ресейге салған санкцияларын бірден алып тастамайды. Оның зардабы ұзаққа созылады. Мұндай жағдайда өсім 0-ге дейін құлдырап, активтер құны 30-40 пайызға төмендеуі мүмкін. «Нашар» сценарийде Ресей әрекеті қатты қарсылыққа ұшырайды, бірақ олар сонда да кетпейді. Украинада Ресейді ығыстырып шығарардай күш жетіспейді. Атыс та жоқ, татулық та жоқ, итжығыс тірлік жалғасады. Одақтастар көмегінің өзінде Украинаның дамуы қиынға айналады. Ал Ресейге қосымша санкциялар салынады, салдарынан экономикасы 30-40 пайызға дейін құлдырайды. Бұл біз үшін қиын. 30 пайызға дейін құлдырау дегеніңіз екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі КСРО-ның күйі секілді, – дейді А.Чукин.
Сарапшының пайымдауынша, «сорақы» сценарий – Украинаның күйрей жеңіліп, елдің оккупациялық ахуалға толық өтіп, үкімет қуылып, әрі қарай партизандық соғыстың жалғасуы. «Бұл туралы ойлағың да келмейді әрі ол жерде экономикалық талдау да қажетсіз», дейді ол.
* * *
Сыртқы істер министрлігінің хабарлауынша, Ресейдің Украинаға әскер енгізуіне байланысты Ұлыбритания Қазақстанға ешқандай санкция салмайды. Бұл туралы Ұлыбританияның Орталық Азия бойынша мемлекеттік министрі Тарик Ахмад пен Қазақстандағы Ұлыбритания елшісі Кэти Лич мәлімдеді.
Қазақстанға қатысты АҚШ ұстанымы да анық болды. «АҚШ санкциялары Ресей экономикасына бағытталған және өзге елдерге, оның ішінде Қазақстанға да кері әсері тимейді. Серіктестік орнаған 30 жылдағыдай біз Қазақстан экономикасын нығайтуға және әртараптандыруға байланысты көмектесуге әзірміз», делінген АҚШ елшілігінің хабарламасында.
Ресей экономикасына бағытталған санкцияның елімізге әсері мүлде тимейді деп кесіп айтуға келмес. Жаманды-жақсылы араласып отырған соң әсері арқаға аяздай батпаса да, бетімізді аз-маз үсік шаларын сезердейміз. Қалт-құлт етіп тұрған соң сол үсіктің өзіне «алда шүкір» айтуға шақ отырмыз. Жақында Standard&Poor's Қазақстанның несие рейтингін «BBB-/А-3», яғни «тұрақты» деп таныды. Ел экономикасының күшті фискалды және сыртқы балансы, өтімді сыртқы активтердің болуы орнықтылыққа демеу беріп тұр. Рейтинг агенттігі биыл Қазақстан экономикасы 3,6 пайызға, 2025 жылға дейін 4 пайызға өсім көрсетеді деп болжапты. «Аузыңа май» дейміз.
Таяуда ғана Standard and Poor’s Ресейдің несие рейтингін ССС деңгейіне түсіріп тастады. Morgan Stanley деректеріне сүйенген Bloomberg 15 сәуірде Ресейде дефолт жариялануы мүмкін деп есептейді. Облигациялар құны күн санап төмендеуде, сыртқы қарызды өтеу мүмкіндігі азайды. Үсті-үстіне салынған санкция онсыз да жер бауырлап қалған экономиканың бүйрегінен теуіп жатқандай әсер қалдырады. Ал неге 15 сәуір? Бұл купондық төлемдер бойынша 30 күндік жеңілдік кезеңінің аяқталуымен байланысты болуы мүмкін.
«Дефолтты ең ықтимал сценарий деп ойлаймыз. Дефолтқа ұшыраған жағдайда ол әдеттегідей болмайды, бұл сірә Венесуэла ахуалына көбірек ұқсайды», дейді Morgan Stanley-дің дамушы нарықтарды несиелеу бойынша маманы Саймон Уэвер.
Түсіне білсек, біз ғана емес, тұтас Орталық Азияға қауіп бар. Өзбекстандық қоғам қайраткері Азиза Умарова ақшасы бар орыстар мен беларусьтер БАӘ-ге кетер, ал ақшасы жоқтары біздің өңірге ағылады», дейді.
«Ресей мен Беларусьтен Ташкентке қарай қоныс аударғысы келетіндер көбейді. Өзбек шағын және орта бизнесі үшін түрлі саладағы білікті кадрларды өзіне тартатын жақсы мүмкіндік туып тұр. Мен тек білікті IT-бағдарламашыларды ғана емес, тоқымашы, дизайнер, конструктор, инженерлерді де шақырар едім. Сондай-ақ көп ұзамай еңбек мигранттарының да ағыны басталады. Үкімет оларды қайда орналастыратынын ойлануы керек. Жер реформасын жасамайынша, жерді бай-манаптарға үлестіріп беретін қазіргі жүйе жағдайында біраз уақыттан соң ашуланған және жұмыссыз қалған мигранттар бізді түтіп жейтін болады. Украинадағы қақтығыс өте мұқият болу керегін көрсетті», дейді сарапшы.
* * *
Экономист Қайырбек Арыстанбековтің айтуынша, экономикалық, саяси одақтардан іргені аулақ салу – дәл қазір іске асыратын шаруа емес. Асқан алаңдау, байыпты шешім қабылдаудың алдына түспегені жөн.
«Дәл қазір шетелден келетін логистикалық хабтарды әртараптандыруымыз керек. Ол үшін Қытаймен жұмыс істеу керек болады. Екіншісі – Орталық Азия елдерімен байланысты күшейту. Сосын Каспий арқылы Кавказға шыққан дұрыс. Басқа жолы жоқ. Ал ЕАЭО мен ҰҚШҰ-дан қазір шығып кететін қадам жасасақ, онда Донецк пен Луганскінің кері бізге келуі ықтимал. Одан да солтүстік облыстарда қарагөздердің үлес салмағын арттыру саясаты белсенді іске асырылуы керек. Біз жасауымыз керек тағы бір маңызды әрекет – Ресеймен шекаралас өлкелерде – Саратов, Орынбор жақтарда ішінара экономикалық экспансияны жүзеге асыру», дейді экономист.
14 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстан қор биржасында (KASE) 1 доллар 512 теңгені құрады. Ал базалық мөлшерлеме 13,50 пайыз деңгейінде қалды.
Бұрын біздің алдымызда «экономиканы күшейту» деген міндет тұрса, енді оған «экономиканы күйретіп алмау» міндеті қосылды. Ұлт болып бірігетін, жұрт болып жұмылатын бұдан басқа қандай орайлы сәт болуы мүмкін.
