Қазақ кәмпитінің дәмі – тәтті, мұңы – ащы

2021 жылдың қорытындысы бойынша импорт үлесі 7 пайызға өсті. Осы саланың мамандары 2022 жылдың соңында бұл көрсеткіш бірнеше есе төмендеп, импорт кәмпиттерге тәуелділігіміз еселеп артуы әбден мүмкін деген пікірде. Сарапшылар 2015 жылы рубль бағасы үш теңге болған кезде біздің нарық Ресей импортының қысымында қалғанын айтады. 2016 жылы жағдай өзгеріп, ресейлік тәттінің үлесі 55 пайыздан 45 пайызға дейін төмендеген.

Ресей тауарлары импорттың жалпы көлемі бойынша алда тұр. Мұның себебін Қазақстанның кондитерлер қауымдастығының президенті Әлихан Талғатбектен сұрадық. Оның айтуынша, 2021 жыл кондитер индустриясы үшін ауыр жыл болды. Ресейден импортталатын шикізаттың бағасы өсті. Бұрын қанттың килосын 140 теңгеден импорттасақ, қазіргі баға – 300 теңге. Кәмпитті майсыз, ұнсыз дайындау мүмкін емес. Екеуінің де бағасы екі есе шарықтаған.

Ішкі нарықта жекелеген өнім түрлеріне баға 10-15 пайыз­ға көтерілді. Бірақ бағаны осы дең­гейде де ұстап тұруға мүм­кін­дік аз. Басты бәсекелесіміз Ресей кәмпит дайындауға керек шикі­заттың бәрін өзінде өңдейді, өздері қалаған бағада өткізеді. «Ке­ден­дік одақ құрылғанға дейін ішкі на­рықтағы кәмпиттің 85 пайы­зы Украинадан келетін. Содан кейінгі жағдай Ресейдің пайдасына өзгерді. Қазір тәттінің 85 пайызы – Ресейден, 10 пайызы – Украинадан және 5 пайызы Гер­мания, Түркия, Қытайдан келеді. Бұл қатарға соңғы жылдары өзбек кондитерлері қосылды. Үкімет өзбек кондитерлерінің біздің нарыққа әсерін есептеп үлгере алмай жатыр», дейді Ә.Талғатбек.

Қазақ кәмпитке ас деп қара­майды. Дегенмен де қазір дастар­қанда бір уыс тәтті тұрмаса, іштей қорсынып қалатынымыз рас. Статистикалық деректерде біздің кәмпит сатып алуға жұмсаған шығынымыз нанға жұмсаған қаржыдан үш есе көп екені айтылады. Демек сол қаржының үштен бірі көршілердің нарығын дамытуға кетіп жатыр.

Айталық, бізде ірілі-ұсақты 20 кондитердік зауыт болса, со­ның ішінде экспортқа мүмкін­дік алғандары – 4. Өзбекстанда – 587, Ресейде 641 зауыт бар. «Ал­дағы уақытта қазақ нарығы үшін бәсеке Өзбекстан мен Ресей арасында өтуі әбден мүмкін» деген сарапшылардың пікі­рін қаперге алатын кез келді. Ел­дегі кондитерлер қауымдас­тығы 2019 жылы жеті жылдық даму бағ­дарламасын әзірлеп, Үкі­мет­тің қарауына ұсынған болатын.

«Ішкі нарықты импорт тауарлардан қорғану шаралары туралы» заңы сырттан ке­ліп жатқан өнімдер отандық өн­ді­ріске қандай да бір шығын әкел­се, қорғану шараларына жүгінуге, қажет болса Үкімет атына ұсыныс беруге мүмкіндік береді. Бірақ Үкімет кондитерлер ұсынған құжаттың мерзімін де, ҚҚС салығының 70 пайыздық жеңілдік демалысын да үш жылмен шектеп тастапты.

Кәмпиттің анасы – қант, атасы – сүт

Сарапшылар атап өткендей, 2022 жылдан кейінгі жағдайдың не болатынын болжау мүмкін болмай қалды. Салаға ықыласы ауған кейбір инвесторлар аз мөлшерде болса да қаржы салып, маркетингтік стратегиясын, баға саясатының құрылымын түзіп қойды. Егер жоғарыда айтылған 70 пайыздық жеңілдік демалысы жыл соңында аяқ­тал­са, қаржылық, стратегиялық про­блема сонда басталады.

«7 жыл­дық мүмкіндігіміз 1,5 жылға ше­геріліп қалғанын көріп отырсыз. Оған біз кінәлі емеспіз. Енді жеңілдік демалысы тағы кемі 2 жылға созылса, өнімнің өзіндік құны 6,5 пайызға төмендейді. Кәмпиттің анасы – қант, атасы сүт екені белгілі. Өнімнің осы екі түріне сұраныс болса, ауыл шаруашылығы дамуына жанама түрде болса да әсерін тигізеді. Өндіріске түрлі тосаптар мен пектиндер қажет болғандықтан жеміс-көкөніс, ұн тарту, май, полиграфиялық өнеркәсіп және электр энергиясын өндіру дамиды», дейді Ә.Талғатбек.

Тәуелсіздіктің 30 жылы кәм­пит нарығындағы ойыншы­лардың қатарына көп өзгеріс әкеле қойған жоқ. Нарықтағы алпауыттар – «Рахат», «Баян сұлу» және «Қарағанды кәмпиттері» фабрикалары КСРО жүйесінен бері келе жатқан «тіс қаққан» ойыншылар. Солардың ішінде «Қарағанды кәмпиті» бірер айдан бері жұмысын тоқтатты. 2000 жылдардың алғашқы жартысында Ақтөбедегі кондитер өнімдерін шығаратын кәсіпорын Ресеймен шекаралас болғандықтан ук­раин­дық импортпен бетпе-бет қалып, қазақ жеріне төнген импорт да­уылына қалқан болды. Кейінірек оның технология­сын Қарағандыға көшірді. Қара­ған­дыдағы кондитер фабрикасы өнімдеріне кезінде сұраныс жоғары болғанын көпшілік әлі айтады.

Дегенмен, әлемнің жетпіс еліне тәттісін тонналап жіберген «Қарағанды кәмпиттерінің» өнімдерін қазір дүкен сөрелерінен таппайсыз. Атақты фабрика­ның қайта аяғынан тұрып кетері белгісіз. Белгілісі, оның 90 па­йыз акциясы 2013 жылы шетелдік инвесторларға сатылды, содан кейін ұлттық инвесторлардың қолына өтті. 2021 жылы 26,7 млрд теңгеге бағаланатын шоко­лад фабрикасын жаңғырту жос­пар­ланғаны, 2024 жылы іске қосы­латыны туралы сыбыс шық­ты. Қазір ішкі нарықтағы отандық өнімдердің 85 пайызы 4 ірі компанияның үлесінде. Сарапшы айтып өткендей, орташа алғанда отандық өнім көлемі 183 мың тонна болса, оның 156 мың тоннасын 4 ірі өндіруші өндіріп отыр.

Проблема кеденнен басталады

Нарықтағы ең үлкен кедергі кеденнен басталады. Сырт­тан әкелінетін азық-түлік тауар­ларының сапасына тиісті бақы­лау жоқ. Ә.Талғатбек айтып өткен­дей, құрамында трансмайы шек­тен шығып кеткен өнімдер бізге көп келеді. Бұл импорт өнім­дердің бағасын арзандатып, өтім­ділігін көтеріп жібереді. Сала өкіл­дері кедендік бекеттерде сырт­тан келетін өнімдердің хи­мия­­лық құрамын аз уақыт ішін­­де анықтап бере алатын зерт­хана­­лық құрылғыларды көптеп орналас­тыру қажеттігін ескерте бастады.

Содан кейінгі кедергі – көрші елдердің демпингі. ЕАЭО нары­ғында жекелеген мүдделер­дің қақтығысы бүгін де, ертең де жалғаса береді. Біздегі про­блема – Ресейден келетін импорт. Бұл елдегі украин им­портының мәселесі әлдеқашан шешілген. Ал Қазақстанда кейбір мәселелерді ел ішінде шешу мүмкіндігі шектеліп келе жатқа­нын, келіспеушіліктің бәрі ЕАЭО мінберінде шешілетінін ел де сезіп қалды. Өткен жылдың нау­рыз айында Сауда және инте­грация министрлігі департамент директорының орынбасары Дархан Бейсенбаев журналистермен кездескен кезде бұл мәселенің кәсіпкерлікке қатысты екенін, ЕАЭО ішкі нарықты қор­ғау департаментіне хабарласуы қа­жет­тігін, Сауда және интегра­ция министрлігінің міндеті мұн­дай өтініш болған жағдайда қа­жет­­ті консультациялық қолдау көр­­сетумен шектелетінін айтқан-ды.

2022 жылдың алғашқы екі айы осы саланың салық жеңіл­дік­тері мәселесіне жаңалық алып келген жоқ. 2023 жылы конди­тер нарығына қатысты салық жеңілдігі қанша пайыз бола­тыны әзірге белгісіз. Ал сарапшы­лар­дың айтқанына ден қойсақ, саланың салық демалысы биылмен бітеді деген қауіп басым тұр.

«Кондитер нарығы инвес­торлар үшін тартымды ма?» деген сұрақ кеше де, бүгін де өзекті болып келді. Осы ретте Ә.Талғатбек айтып өткендей, қазақ­тың тәттісі шетелдік инвес­тор­ларды аса қызықтыра қой­маған тәрізді. Ресейде, Батыс пен Еуропа елдерінде нарық көздері әлдеқашан иесін тапқан. Шетел­дік инвесторлардың мүмкін­дігі мен талабын біздің нарықтың «қалтасы» көтермейді. Осыдан 16 жыл бұрын Ulker компания­сы «Хамле» деп аталатын еншілес компаниясын құрды. 2013 жы­лы оңтүстіккореялық LOTTE Con­fectionery компания­сы біз біле­тін «Рахат» компания­сына тие­сілі акцияның 75 пайы­зын сатып алды. Демек тәтті нары­ғы де­ген­де алдымен ауызға ала­тын «Ра­хат­тың» ширек бөлігі­не ғана иеміз.

Экономикалық сарапшы Денис Кривошеевтың пайымдауынша, кондитер нарығында бизнес бастаудың тәуекелі жоғары болғандықтан ШОБ-тың үлесі аз. Нарықта оқ бойы озып шығу үшін инвестиция керек. Өндірістегі технологиялық желінің қазіргі бағасы шамамен – 2 млн еуро. Қайта өңдеу немесе дайын өнімдер саласына салынған инвестицияның қайтарымына кемі 5 жыл кетеді. Нарықтың диірменінен аман шыққан компанияларда ұзын несие арқылы технологияны жаңғыртып алуға мүмкіндік жоқ. Маркетингілік стратегияларды тиімді пайдалану жағы да кемшін. Сарапшы айтып өткендей, бұл салада бірінші кезекте мемлекеттік қорғау шаралары ғана дамуға ықпал ете алады. «Қазақ нарығы шикізатқа тәуелді. Шикізат қолжетімділігі­не қатыс­ты да тәуекелдер жеткі­лік­ті. На­рық­тағы «сары тіс» ойын­­шы­лардың өзі қаржылық жағ­­дайы мен маркетингтік страте­гиясы жағынан шетелдік компаниялармен бәсекелесуге дайын емес. Бізге қолдағы барды сақтап қалудан өзге жол жоқ», дейді Д.Кривошеев.

АЛМАТЫ