Қазақ осы ат жүгіртіп, құс салған

Ұлттық жоба үрдісі

Қазақтың ұлттық ойындары ертеде жауынгерлік жаттығудың негізінде қалыптасқан болса да, заман озып, уақыт ұзаған сайын спорт, өнер-ойын деңгейіне көтерілді. Қазіргі таңда ұлттық спорт – спорт пен денешынықтырудың ажырамас бөлігі, жастарға бай тарихымыз бен салт-дәстүрлерімізді насихаттаудың, халық денсаулығын нығайтудың негізгі факторына айналды.

Ел болып, егемендігімізді алған­нан кейін төл спортымыз төрге оза бастады. 90-шы жылдардан бері ел аумағында ресми бекітілген ұлттық спорттың 25-тен аса түрі қарқынды дамып келеді. Оның ішінде қазақ күресі, тоғызқұмалақ, асық ату, құсбегілік, көкпар, аударыспақ, теңге ілу, жамбы ату, ұлттық ат жарысы және басқа да спорт түрлерімен айналысатындар саны артып, жыл са­йын түрлі деңгейдегі (халықара­лық деңгейден бастап жергілікті деңгей­ге дейін) мыңнан астам жарыс ұйымдастырылады.

Мәдениет және спорт министр­лігі ұсынған статистикалық дерек­терге сәйкес бүгінде ұлттық спорт түрлерімен тұрақты түрде шұғылда­натын қазақстандықтардың саны жыл сайын артып келеді. Мәселен, 2019 жылы ұлттық спортпен тұрақ­ты түрде айналысатындар саны 399,3 мың адам болса, 2020 жылы бұл көр­сеткіш 432,5 мың адамға дейін жеткен. Ал 2021 жылдың қоры­тын­дысы бойынша олардың қатары жарты миллионға (489,9 мың адам) жуықтаған. Бұл – жалпы, денешы­нықтыру және спортпен шұғылдану­шылар санының 8%-ын құрайды.

«Ұлттық спорттың елімізде кең қанат жаюына тұрақты негізде Халық ойындары, «Ақбидай» ауыл спорты ойындары, ауыл жастарының ойындары, ұлттық спорт түрлерінен фестиваль, әлем және Азия чемпио­наттарын, республикалық және халықаралық турнирлерді, сонымен қатар ұлттық спорт түрлері­нен әртүрлі жас ерекшеліктері арасында ел біріншіліктерін өткізу оң әсер етті. Бүгінде республикамызда ұлттық спорт түрлерінен 8 спорт клубы және 13 спорт мектебі жұмыс істейді. Қазақстан аумағында 45 ипподром бар болса, оның 33-і – мемлекеттің меншігіне. Ал 12-сі – жекенің еншісінде. Түрлі деңгейдегі спорттық-бұқаралық іс-шаралар­ды өткізуге мүмкіндік беретін ірі ипподромдар Алматы облысы мен Алматы, Нұр-Сұлтан қалаларын­да орналасқан», деді Спорт және дене шынықтыру істері комитетінің төрағасы Самат Ерғалиев.

Сондай-ақ қазіргі уақытта Нұр-Сұлтан қаласында 250 адам қабылдай алатын жабық ат спорты манежінің құрылысы басталды. Бұл да өз кезегінде ат спортын одан әрі дамытуға оң септігін тигізеді. Ақтөбе облысында осындай ат спорты манежі 2020 жылы пайдалануға берілді, Жамбыл облысында манеж құрылысы жүргізілуде.

Тоғызқұмалақ мектеп бағдарламасына енгізілді

2020 жылдың соңында Прези­дент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» Жолдауын іске асыру мақсатында «Қазақстан Рес­пуб­ликасының кейбір заңнамалық актілеріне денешынықтыру және спорт мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды.

Аталған заңда білім беру ұйым­дарында денешынықтыру сабағы­на ұлттық спорт түрлерін міндет­ті компонент ретінде енгізу қарас­тырылған. Министрлік ұлттық спорт түрлерінің тізбесін әзірлеп, Қазақ­стан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2021 жылғы 26 ақпандағы № 52 бұйрығымен бекітті.

«Бүгінгі күні министрлік білім берудің барлық деңгейлеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында «Қазақ күресі», «Тоғызқұмалақ», «Асық ату» сияқты ұлттық спорт түрлерінің міндетті компонентін енгізуді жос­парлап отыр. Бұл өз кезегінде ұлттық спорт түрлерімен шұғылданушылар санын арттыруға мүмкіндік береді», деді С.Ерғалиев.

Осыдан бірер жыл бұрын Қазақ күресі федерациясының пре­зиденті Дәурен Абаев пен бас хатшы Бақдәулет Сәбитов федерация тарапынан қазақ күресін дамыту бағдарламасы аясында қолға алынатын бірқатар жоба туралы баяндап, қазақ күресінен 100 сағаттық оқу бағдарламасы дайындалғанын мәлімдеді. «Оқу бағдарламасында қазақ күресінің әліпбиінен бас­тап, өзіндік спорт түрі ретінде барлық қырлары, оқыту жолдары қамтылған. Былтырғы оқу жылында қанатқақты жоба ретінде Нұр-Сұлтан қаласының 5 мектебінде денешынықтыру пәндеріне қазақ күресі енгізілді. Барлық мектепке қазақ күресі сабағын енгізу үшін мамандар тапшылығы байқалуы мүмкін. Сондықтан біз мамандар даярлайтын Қазақ күресі академия­сын ашуды жоспарлап отырмыз. Академия мамандарды ғана оқытып қоймай, төрешілердің біліктілігін арттыру, ұлттық күрестің ғылыми-практикалық тұрғыда зерттелуін қамтамасыз етеді. Барлық әлемдік спорт түрлері сияқты қазақ күресін ғылыми тұрғыдан зерделеуіміз керек. Солай ғана төл күресімізді әлемдік деңгейге көтере аламыз. Қазір халықаралық аренада қазақ күресінің атауын өзгерту туралы жиі айтылып жүр. Осы орайда біз зерттеуші ғалымдар тобына қазақ күресіне қатысты терминдерді жүйелеуді тапсырып отырмыз», деді федерация президенті.

ЮНЕСКО ұлықтаған мұралар тізіміне енді

Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарын­дағы Қазақстанның басты жетістігінің бірі – ЮНЕСКО-мен дос­тық қарым-қатынасты орнату және нығайту екені белгілі. Халықара­лық ұйыммен ынтымақтастық аясында материалдық емес мәдени мұ­раларды қорғау саласында бір­шама жұмыс атқарылды. Атап айтқанда, материалдық емес мәдени мұраларды қорғау жөніндегі Ұлт­тық комитет құрылды, адамзаттың репрезентативтік тізіміне алғашқы қазақстандық ұсынымдар әзірленіп, ұлттық тізім бекітілді.

ЮНЕСКО-ның материалдық емес мұралар тізіміне қазіргі уақыт­та Қазақстан атынан 11 элемент қо­сылған. Мұның ішінде домбырамен күй орындау, қазақ күресі, асық ату, атбегілердің көктемгі жорал­ғылары, құсбегілік, Наурыз мейрамы, тоғызқұмалақ, айтыс, киіз үй жасау, қатырма жұқа нан деген сияқты мәдениеттер енген. Бұлардың көбі басқа елдермен бірігіп ұсынылған.

Ұлттық спорт қауымдастығының атқарушы директоры Рахат Жақсы­бай­дың айтуынша, ЮНЕСКО-ның тәртібінде материалдық емес мәдени мұраны қорғауды қамтамасыз етеміз деген елге көбірек талап қойылады және ұлттық спорттың әлемде кең насихатталуына зор мүмкіндік бар.

«Бұл тізімге қандай элемент қосылсын, ең алдымен, қатысушы мемлекетке жоғары талап қояды. Жалпы, адамзаттық тізім, адамзат­тың мәдени емес мұрасын репрезан­тивті тізімі деп аталғанымен, бұл жерде негізгі насихат, қорғау, ұлық­тау сол тізімге енгізген ел­дің жауапкершілігінде. Спорт түр­­леріне келер болсақ, Ұлттық спорт қауымдастығына қарайтын құс­бегілік спорты осы қатарға қосыл­ған. Құсбегілік өнері әлемде бүр­кітпен байланысты елдерде, яғни Моңғолия, Ресейдің Алтай аймағы, Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан сияқты осы аймақта кең таралған. Ал кіші құстармен байланысты аңшылық тұрғыдан қарсақ, Еуропада көптеген федерациясы жұмыс істейді. Олардың өздерінде де көбіне спорт емес, дәстүр, хобби немесе аңшылық ретінде дамыған. Құсбегіліктің Қазақстандағы бір ерекшелігі, бізде бұл дәстүрді спорт ретінде сақтап қалу бағдарла­ма­сы қабылданған. Құсбегілік – тек қана өнер, дәстүр емес, толыққан­ды спорт қатарына жатады», дейді Р.Жақсыбай.

Ұлттық спортты өз елімізде және шетелде дамыту үшін әр жылда Ұлттық спорт қауымдастығы аударыспақ, көкпар, теңге ілу және жамбы ату спорт түрлері бойынша Азия чемпионаты, әлем чемпионаты секілді ірі жарыстарды өткізіп келеді. Яғни осы спорт түрлерін дамытуда Қазақстан Орталық Азияда негізгі қозғаушы күш болып отыр. Қазіргі уақытта бүкіләлемдік көкпар қауымдастығы жұмыс істейді. Бұған 10 мемлекет мүше. Қазіргі уақытта Еуропаның бірқатар елі, Азияның өзге мемлекеттері де көкпарға қызығушылық танытуда.

Осындай ауқымды жұмыстардың нәтижесінде, бұл күндері шетелдіктер құсбегілік, көкпар, бәйге секілді тағы басқа да ұлттық өнерімізге көптеп қызығушылық танытып жатыр. «Рейтинг тұрғысынан қарайтын болсақ, танымалдылық және қызығушылық бойынша, бірінші орында тұрған ұлттық спорт деп жамбы атуды айта аламыз. Екінші орында көкпар спорты тұр. Әзірге соңғы чемпионаттарымызға қарасақ, 10-нан аса елдің көкпар командасы бақ сынаған. Бұл қатарда көкпарды енді үйреніп жатқан Еуропаның елдері де бар. Шетелде танымал ұлттық спорт түрлерінің үштігін бәйге жарысы түйіндейді. Мысалы, көршілес мемлекеттерде болатын бәйгеде біздің де бәйгешілеріміз ат қосып жүрген жағдайы бар. Сонымен қатар бұл қатарға аударыспақ пен құсбегілікті де қосуға болады», дейді Рахат Жақсыбай.

Ұлттық спорт дегенде, Қазақ күресін айтпай кетуге болмай­ды. Бүгінде халықаралық Qazaq kuresi федерациясының ел аумағын­да ұйымдастыратын «Қазақстан Барысы» республикалық дәстүрлі бəсекесі брендке айналғалы қашан. Сонымен қатар қазақ күресінің аясын кеңейтіп, ауқымын арттыру мақсатында «Әлем Барысы», «Еуразия Барысы» сияқты ірі-ірі жарыстар ұйымдастыру арқылы төл күресіміздің мәртебесін жоғарылатып келеді. Өз кезегінде Дүниежүзілік қазақ күресі қауымдастығы да әлем спортшыларының басын қосып, 2006 жылдан бері әлем чемпионатын ұйымдастырып келеді. Бүгінде бұл қауымдастықтың мүшелігінде әлемнің 50-ден аса елі бар.