Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Сарапшылар қымбатшылықты ең бірінші кезекте геосаяси ахуалмен байланыстырады. Қымбатшылық бізде ғана «салтанат» құрып тұрған жоқ, әлемнің біраз елінде инфляция дауылы тұра бастады десек қателеспейміз. Жыл басында-ақ Conference Board сауалдамасына қатысқан әлемдік компаниялардың бірінші басшылары «2022 – үлкен тәуекел жылы» деп, қымбатшылық қаупін күтетіндерін жасырмаған еді. Ол кезде компания жетекшілері негізгі қауіпті пандемия тәуекелдерімен байланыстыра болжаған еді. Енді оған Украинадағы дағдарыс қосылды.
Соғыс қазірдің өзінде тек украин халқының емес, өзге елдердің де ұйқысын бұзып тұр. Халықаралық валюта қоры Ресей-Украина шайқасы әлемдік экономикаға жағымсыз әсер етеді дейді.
«Табыс деңгейі төмендеп, тауарлар мен энергия тасымалдаушылар бағасы өседі. Оған миграциялық дағдарыс қосылады. Антиресейлік санкциялар тек Ресейге күш түсіріп қоймайды, еуразиялық өңірге және батысқа да салқынын тигізеді. Ал Украина болса гуманитарлық дағдарыстың алдында тұр. Украина дағдарысы жаһандық экономикаға әсер етіп, оның өсімін баяулатып, инфляцияны күшейтеді. Осының салдарынан сауда-саттық пен жеткізу тізбегі бұзылып, ақша аударымдарын жасау кезінде қиындықтар туа бастады. Инвесторлардың да сенімі азайып, дамушы нарықтардан капиталдар кете бастауы ықтимал», деп мәлімдеді қор өкілдері.
АҚШ-тағы жылдық инфляция ақпан айының қорытындысы бойынша 7,9 пайызға жетіп, қырық жыл бойы қозғалмаған сеңді бұзды. Bloomberg мәліметі бойынша, құрама штаттарда бензин, азық-түлік өнімдері және тұрғын үйдің қымбаттауы жылдық инфляцияны ерекше екпінмен жеделдетуде. Жалпы, Ресейдің әскери әрекеті салдарынан 2023 жылы жаһан экономикасы 1 пайызға қысқарып, 1 трлн доллар көлемінде шығын шегуі ықтимал. Британиядағы экономикалық және әлеуметтік ұлттық зерттеулер институтының мәлімдеуінше, бұл өз кезегінде әлемдік инфляцияны екі пайыздық тармаққа көтереді.
Аграрлық саланың білікті сарапшысы, неміс Йорг Динкелакердің айтуынша, Ресей-Украина қақтығысы, әсіресе күнбағыс майы, бидай сияқты ауылшаруашылық өнімдерінің импортына үлкен соққы болып жатыр. Өйткені жоғарыдағы екі ел аталған өнімдердің негізгі жеткізушісі саналады. Халықаралық азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының ақпары бойынша, ақпанның қорытындысында азық-түлік өнімдері бағасының индексі рекордты жағдайға дейін өсіп, 140,7 тармақты құраған. Бұл 2021 жылдың ақпанымен салыстырғанда 24,1 пайызға жоғары. Әсіресе, сүт өнімдері, сиыр еті, өсімдік майының бағасы қатты өскен. Украинаның қант пен тұз экспортын тоқтатуы да халықаралық нарыққа қолайсыздық әкеле бастады.
«Украина әлемдік күнбағыс майы экспортының 50 пайызын, Ресей 30 пайызын қамтамасыз етеді. Енді бұл елдер тарапынан біраз уақытқа дейін жеткізу бола қоймас. Сондай-ақ бұл елдер бидай экспортының 30 пайызын қамтып отыр. Жыл соңына дейін олардан 15 млн тонна бидай келеді деп күтілген еді. Сонымен қатар Украина негізінен мал шаруашылығында қолданылатын жүгері экспортының 20 пайызына иелік етеді. Бұл жеткізулердің қысқаруы немесе біржола тоқтауы ет пен сүт өнімдері бағасының өсуіне жол ашып береді», дейді сарапшы Forbes басылымына берген сұхбатында.
Отандық азық-түлік дүкендеріндегі өнімдер құнының шарықтап кеткенін байқау үшін осы саланың сарапшысы болу міндет емес. Бағаның өскені жайлы бұрын да айтушы едік, бірақ қазіргі айтысымыз – қымбатшылық нағыз бүйірден қысқан сәттегі шыңғыруға ұқсап бара жатыр. Үкімет орамжапырақтың – 1,6, қанттың – 0,6, картоптың 0,5 пайызға қымбаттағанын айтты. Ал «Қазақстан тұтынушылар лигасы» қауымдастығының басшысы Светлана Романовская соңғы аптада азық-түлік бағасы 30-40 пайызға қымбаттады деп есептейді.
– Қазақстандық және ресейлік өндірістен шыққан тауарлар да қымбаттап жатыр. Бізде бағасы 15 пайыздан аспауға тиіс 19 тауар түрі бар, олар да әлгі межеден асып кетті. Есептеуімізше, жұмыртқа бағасы ғана 7 пайыз төңірегінде баға қосты, қалғандары сүт өнімдері мен тауық етін қоса алғанда 30 пайызға дейін қымбаттады. Пандемия және антиресейлік санкцияларға байланысты логистика қиындап жатыр және көбі тауарлардың келесі партиясын қымбатқа сатып аламыз деп ойлап, бағаны қазірден-ақ көтеруге кірісті, – дейді қауымдастық жетекшісі.
Еліміз негізгі азық-түлік өнімдерін шеттен тасиды. Импортқа деген мұншалықты терең тәуелділік ішкі нарықтағы бағаны еріксіз өсіретін бірден бір фактор екені былай да белгілі. @DataHub_FCBK мәліметіне сүйенсек, шетелден импортталатын азық-түлік тауарларының көлемі осымен бесінші жыл қатарынан өсіп отыр. Тек ет өнімдерін сатып алу көлемі соңғы бес жылда 2,6 есе – 156,3 млн долларға дейін өскен. Таяуда ғана қанттың жетіспеушілігін көз көрді. Үкімет «бізде бәрі жеткілікті, алаңдауға негіз жоқ» деп жуып-шайды. 2021 жылы елімізге 300 тонна қант әкелінсе, соның 70 пайызы ресейлік импортқа тиесілі. Ал қант құрағын Латын Америкасынан алдырамыз. Оның өзі Қазақстанға тіке емес, ресейлік Новороссийск порты арқылы келеді. Ал бұл портқа қазір кеме басын тіремейді, санкциямен бұғатталған. Қазақстан қант, тамақ және өңдеу өнеркәсіптік қауымдастығының президенті Айжан Наурызғалиеваның айтуынша, елдегі қант қызылшасының егістік аймағын ұлғайту арқылы ғана импорт тәуелділігінен арыламыз.
Сауда және интеграция вице-министрі Ерлан Баттақовтың айтуынша, ведомство әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру мақсатында республикалық және өңірлік деңгейлерде шаралар қабылдап жатыр. Тап қазір бізде 1,3 млн тонна азық-түлік тауарларының қоры бар. Бұл халықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті көрінеді.
«Бағаның негізсіз өсуіне және алыпсатарлыққа жол бермеу үшін республикалық және жергілікті атқарушы органдар дүкендердің сауда үстемесін сақтауы бойынша тұрақты тексерулер жүргізеді. «Айналым схемасы» шеңберінде сатып алуды қаржыландыруды 54,6-дан 100 млрд теңгеге дейін ұлғайту туралы шешім қабылданды. Ал тұрақтандыру қорларын есепке алатын болса, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын сатып алу үшін қаржыландырудың жалпы көлемі 140 млрд теңгеге дейін жеткізілетін болады», дейді Е.Баттақов.
Кез келген дағдарыс – мүмкіндік. Қазір де тап сондай кезең. Әрі күрделі, әрі сапалы реформа арқылы тығырықтан шығатын жол.
