Ажырамас, алшақтамас арналар

Түрік қағанатының ұлан-байтақ даласын мекендеген бауырластар үрім-бұтағының Анадолы топырағынан жеткізген сый-сияпаты – тамырды қайта жалғағандай мазмұны терең құбылыс.

Түбі бір түркі әлемі туралы білетін нәрсемізден гөрі білмей­тініміз әлдеқайда көптеу екені рас. Кейбірімен тіліміз, ал енді бірімен түріміз бен дініміз айнымай ұқсап тұрады, осыларға салт-дәстүр мен әдет-ғұрып жағынан туыстықты қоссақ, тамырластығымыз бен тағдырластығымызға тарыдай күмән келтірер нәрсе таппайсыз. Тарихтың таңбасын тірілте білетіндер түріктер, бұдан мың жылдар бұрынғы оғыздар Түр­кі­стан, Сауран, Отырар, Жар­кент, Сыр бойын бағып мекендеген дейді. Түрік бауырлардың Қазақ елін, Түркістанды ата жұртымыз деп айрықша сүйіс­пен­шілікпен қарауы ежелгі өркениет­тің әлі де сырын ішіне бүккен қадау-қадау қат­парларын барынша қаза түсуге ниет­тендіреді. Екі елге ортақ рухани жемістер аз деп айтпаймыз, әрине. Бүгінде Түркістанда Халықаралық қазақ-түрік университеті жемісті жұмыс істеп келеді, қазақ-түрік лицейлерінде қазақтың қаншама дарынды жас өркендері білім алып жүр. Мәдениет вице-министрі Асқар Бөрібаев Түркияның материалдық емес мәдени мұрасына арнал­ған көрмеде Түркия мен Қазақ­стан арасындағы туыстық тұрақты­лықты кеңінен қамти әңгімеледі. «Түркия – тарихы терең, мәдениеті бай бізге бауырлас ел, – деді министрдің орынбасары. – Түрік халқының қазақпен мәдени байланысы ертеден басталып, бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Жыл сайын Қазақстан мен Түркия арасындағы мәдени қарым-қатынас қарқынды дамып келеді. Соның ішінде біздің мемлекеттердің ТҮРКСОЙ, Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы, ЮНЕСКО және ИСЕСКО тәрізді халықаралық ұйымдар аясындағы ынтымақтастығы күшейе түсуде. Мысалы, 2012 жылы Қазақстан мен Түркия арасындағы дипло­ма­тиялық байланыстың 20 жыл­дығына орай Ыстамбұл қаласында салтанатты концерт пен алтын бұйымдар көрмесі өтсе, 2013 жылы қазақтың белгілі композиторы Мұқан Төлебаевтың 100 жыл­дық мерейтойы ТҮРКСОЙ-дың штаб-пәтері Анкарада атап өтілді». Түркияның ғажайып әрі бай мәдениеті әлем назарынан ешқашан тыс қалған емес. «Қарагөз» көлеңкелер театры, «Наурыз», «Жыршы-меддахтар өнері», «Мевлеви – Сема» дәстүрі және бас­қа да рухани байлықтардың ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралары тізіміне енуі бұл орайда қыруар істердің жүзеге асырылғанын көрсетеді. Ал Қазақстанның осы бағыттағы жұмыстарына келетін болсақ, өткен жылы Адамзаттың материалдық емес мәдени мұраларының көр­некі тізіміне «Айтыс» және «Киіз үйді жасаудың дәстүрлі білім­дері мен дағдылары», «Наурыз», «Қазақтың дәстүрлі домбыра күйі» атты аталымдары ЮНЕСКО-ға жолданғанын айтты ви­це-министр. Соның ішінде екі ха­лықтың мәдениетіне ортақ Наурыз мейрамының рөліне айрықша тоқ­талды. Бұл шара екі ел арасын­да­ғы мәдени байланыстың одан әрі ны­ғая түсуіне айтарлықтай үлес қо­сады деген сеніммен ой түйіндеді. Қазақ пен түрік халықтарын қауыштыратын қазыналы қағи­да­лар айта берсең жетіп артылады. Бұл ретте Түркияның Қазақ­стандағы Төтенше және өкілетті елшісі Өмер Бұрхан Түзел: «Ең алдымен көрмеге арқау болып отырған материалдық емес мәдени мұра түсінігінің қандай мағына білдіретіндігіне тоқталып өткім келеді, – деді. – Алтын қазына деу­ге тұрарлық материалдық емес мәдени мұралар дегеніміз – ұр­пақтан ұрпаққа жетіп отырған ер­тегілер, әңгімелер, мақал-мәтел­­дер, балаларға арналған ойын­­дар, түрлі ұлттық сенім-наным­дар, қолөнер бұйымдары, ақын­дық жырлар мен қойылым­дар, ме­ре­келік үлгілер. БҰҰ мате­риал­дық емес мәдени мұраларды қор­ғау конвенциясын қабылдады. Түр­кия бұл конвенцияға 2006 жылы қосылды. Материалдық емес мә­дени мұралар тізіміне Түр­кия­дан он бір мәдени құндылық енгізілді. Көптеген мәдени құндылықтар түрік пен қазақ халқына ортақ бо­лып саналады. Ауыз әдебиеті тұр­ғысынан қарайтын болсақ, бірқатар мақал-мәтелдердің, тұ­рақ­­ты сөз тіркестерінің осы күн­ге дейін екі тілде бірдей мағынада қол­данылып жүргенін көреміз. «Көз ма­йын тауысу», «сөзге құ­лақ асу», «отпен ойнау» секілді тұрақ­­ты сөз тіркестері бұған мысал бола алады. Екі аптаға жалғасатын көрмені өткізудегі мақсатымыз – жас ұр­пақтың ұлттық мәдениетімізге деген қызығушылығын арттыру, еларалық достық пен туыстық көпірді нығайту». Әдеби, фольклорлық мұраны зерттеу бағытында түбі бір түркі дүниесінің соңғы жылдары едәуір табысқа қол жеткізгені өз алдына бөлек мерей. Ауыз әдебиетінің көне мұралары – «Оғызнаме», «Қорқыт ата кітабы», «Алпамыс», «Манас», «Қобыланды», «Көрұғлы», «Едіге батыр», тағысын тағы толып жатқан түбі түркіге ортақ бұлақтар басына тоғысқан ғалымдар мүддесі әлі көп арнада жалғасын табарына сендіреді. Бұл туралы белгілі ғалым Мырзатай Жолдасбеков әсерлі әңгімеледі. «Астана халқына ерекше мереке жасап беріп отырсыздар, – деді ардагер ғалым. – Біздің тарихымыз да, түп-төркініміз де бір. Кешегі бүкіл әлемді аузына қаратқан Түрік қағанатын қалай ұмытасыз. Оныншы ғасырда Сырдың бойы­нан түріктер Анадолыға көш­кен­нен кейін көп жылдар бір-біріміз­бен қатынаса алмай қалдық. Аңсадық, сағындық. Сөйтіп, өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басынан біздер қайта араласа бастадық. Сол жылдары 40 адамды басқарып, Қазақ елінің Түркиядағы күндерін өткізуге барған сапарым еріксіз есіме түседі. Сонда әуе-жайдан түсе берген сәттегі аузымнан шыққан сөз: «Сіздер – мұнда, біздер – анда, осы күнді мың жыл аңсадық», дедім. Ертесіне бүкіл газеттер осыны дәл сол айт­қан күйімде өзгертпей жазды. Содан бері, тәубе, байланысымыз жақсарды. Баяғыдай бір кісінің баласы сияқтымыз. Барыс-келіс жиі. Бүгінде Түркітілдес мемлекеттер басшылары, Түркітілдес елдер ынтымақтастығы, Түркітілдес мемлекеттер Сыртқы істер ми­нистр­лері, Түркітілдес мемлекет­тер ақсақалдар кеңестерінің атқарар міндеті ауқымды және де Қазақстан Президенті Н.На­зар­баевтың айтуымен Астанада Түркі академиясы ашылды. Қазақстанда, дүниежүзінің басқа да көптеген мемлекеттерінде түрік лицейлері жұмыс істеп жатыр. Осы үшін де Түркияға көп рахмет! Мынадай көрмеге куә болып отырып, бір-біріңнен қалай бөлінесің? Тірлігің де – бір, түрің де, өмірің де – бір. Кішкентай баланың шілдеханасын өткізу, бесікке салу, қырқынан шығару сияқты салт-дәстүрің де бірдей, айыратын ештеңе жоқ. Ұстаған бұйымдарың мен киген киімдерің де ұқсас. Ататүріктің әруағына ризамыз. Ол кісі Түркияны үлкен мемлекет етіп көтеріп кетті. Елордада Ататүріктің ескерткіші менмұндаласа, ал Елбасының ескерткіші Анкарада тұр. Анамыз бір, атамыз бір елміз». Анкарадағы Гази университеті мен Астанадағы Юнус Эмре атындағы түрік мәдени орталығы ұйымдастыруымен Назарбаев орталығында тұсауы кесілген Түркияның материалдық емес мәдени мұрасы көрмесі күнделікті тұрмыста қолданылатын қара­пайым құрал-саймандарды, үйле­ну, қыз ұзату, баланы бесікке салу, қырқынан шығару сияқты ұлттық дәстүрлерге керекті бұйымдарды, үй жануарларына тағылатын түрлі әшекейлі әбзелдерді, музыкалық аспаптар мен кілем, алаша тоқуға арналған бірталай жәдігерлік заттарды ұсынды. Бұл түрік мәдениетінің теңіздің тамшысындай ғана болатын аз бөлігі екені сөзсіз. Кейде бір халықты танып-білу үшін телегей теңіз көп нәрсені көріп шығу аса шарт емес сияқты. Жақындықтың жарқын іздері қолөнер өрнектеріндегі қос халыққа ортақ оюлардың өзінен айшықталып, ажарланып көзге оттай басыла түседі. Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, «Егемен Қазақстан». ____________________ Суреттерде: Түркияның ма­те­риалдық емес мәдени мұрасы көрмесінен. Суреттерді түсірген Ерлан ОМАРОВ.