Металл экспорты: Тыйым тығырыққа тіреп жүрмесін

Қазақстанның түсті және қара металл сынықтарын да­йындаушылар мен қайта өңдеу­шілер қауымдастығының бас­қарма төрағасы Владимир Ликтің айтуынша, бұл мәселе ведомствоаралық комиссияның 2022 жылғы 28 наурыздағы отырысында қаралған. Бұйрық жобасын Индустрия және инфра­құрылымдық даму министр­лігі әзірлепті. Құжат «Ашық НҚА» порталына осы жылдың 18 сәуіріне дейін талқылау үшін орналастырылған.

Белгілі болғандай, түсті металдардың сынықтары мен қалдықтарын, сондай-ақ істен шыққан қорғасын аккумуляторларды, олардың қалдықтары мен сынықтарын елден көліктің барлық түрімен шығаруға уақытша тыйым салынбақ. Бұған қоса ел аумағына жөндеу үшін әкелінетін және кері әкетілетін, сондай-ақ ел аумағынан жөндеу үшін әкетілетін және кері автомобиль көлігімен әкелінетін жылжымалы құрамның бұрын пайдаланылған элементтерін қоспағанда, қара металдардың сынықтары мен қалдықтарын, сонымен қатар бұрын қолданыста болған құбырларды, рельстерді, теміржол төсемі мен жылжымалы құрамның элементтерін ел аумағынан автомобильмен және теңіз көлігімен әкетуге алты ай мерзімге шектеу қойылмақ.

– Аталған мәселені қарастыру кезін­де салалық қауымдас­тық­тардың пікірі ескерілген жоқ. Біздің қауымдастықтың «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы мен Индустрия және инфрақұрылымдық даму ми­нистрлігі арқылы ұсынған дәлел­дері мен сұрақтары назарға алынбады. Ол аздай тот баспайтын болаттың сынықтары мен қалдықтары да шектеу шараларынан тыс қалмады. Қазақстанда, тіпті іргеміздегі Ресейдің өзінде сынықтар мен қалдықтардың аталған түрін өңдейтін бірде-бір кәсіпорын жоқ. Сондықтан біздің компаниялар тот баспайтын болатты негізінен Еуропаға экспорттайды. Ол үшін кәсіпорындар 5 пайыз мөлшерінде баж салығын төлейді. Мысалы, 20 тонна жүк артқан бір көліктен бюджетке орташа есеппен 1 450 000 теңге түседі. Бұл аз ақша емес. Енді осының бәрі тыйылмақ. Сол себепті Премьер-Министр Әли­хан Смайыловқа металдар­ды экс­порттауға уақытша тыйым енгізу мәселесін қайта қарау туралы үндеу жолдадық. Біз министрлік дайындаған бұйрықтың қабыл­дануына қарсымыз, – дейді В.Лик.

Экспортты шектеу салдарынан саладағы кәсіпорындар жұмысын тоқтатып, мыңдаған адам жұмыссыз қалуы мүмкін. Сол секілді бюджетке түсетін қыруар қаржы да көзден бұл-бұл ұшуы ықтимал.

– Қазақстанда түсті, қара металл сынықтарын дайындаумен және қайта өңдеумен айналысатын 2 мыңға жуық компания бар. Өкінішке қарай, олардың көбі пандемия кезінде жұмысын тоқтатты. Қазір нарықта нақты жұмыс істейтін 1 мыңға жуық компания қалды деп айтуға болады. Бұлар салықты уақтылы аударып, қызметкерлеріне жалақы төлеп отыр. Егер мәселе реттелмесе, кәсіпкерлердің көбі нарықтан кетеді. Бір компанияда шамамен 30-50 адам жұмыс істейтінін ескерсек, мыңдаған адам жұмыссыз қалады. Демек, мемлекет жұмыс­сыз­дық мәселесімен бетпе-бет ке­леді. Мәселен, теңіз жолы шектелетіндіктен Батыс Қазақстан об­лысындағы компаниялардың бәрі жабылады. Ал нарықтағы кәсіпорындардың үштен бірі осы өңір­де шоғырланған. Көлікпен та­сымалдау бұл өңірдің компания­лары үшін тиімсіз, – дейді қауым­дастықтың бақылау кеңесінің төрағасы Артемий Филиппов.

Сондай-ақ нарық ойыншылары Индустрия және инфра­құрылымдық даму министр­лігі­нің қара металл сынықтарын жөнелтуді заңсыз реттеп отыр деп санайды. Министрліктің тыйым салуды негіздеу бойынша ұсынған материалдары үлкен күмән тудырады. Ал есепте ұсынылған деректер нақты картинаны көрсет­пей­ді. Қауымдастықтың саладағы қай­шылықтарды шешуге, ірі металлургия зауыттарының айналасында шағын және орта биз­несті дамытуға мүмкіндік беретін металлургиялық кластердің тиімді жұмысын үйлестіруге қатысты ұсынған ұсыныстары қаралмаған, мәселелері шешілмеген.

– Екі жылдан бері министрлік біз­­дің кә­сіп­орындардың қыз­ме­­тін заң­сыз реттеп, әр айдың 25-ші жұл­­ды­зында есеп беруге ша­­­қы­рады. Кә­сіп­керлер шикі­зат­­тың ішкі на­рыққа жөнелтілуі ту­ралы де­рек­­терді ұсынады, ше­неу­­нік­­тер ақ­­парат­ты те­міржол қыз­­­меті ұсы­н­­ған де­р­екпен са­­лыс­тырады. Содан кейін ғана сырт­­қы на­рық­қа қандай көлемде шикі­­­зат жеткізуге болатыны ай­қын­дала­ды. Оның өзінде Ресей Фе­де­­ра­ция­сына ғана металл экс­порт­­тауға рұқсат бе­ріл­ген. Бізге Әзер­­бай­­жан, Қытай, Түркия, Өзбек­­стан на­рық­­тары тар­тымды. Олар Ресейге қа­ра­ған­да көп қаржы ұсы­нады. Бірақ ми­нистрлік бұл на­рық­тарға рұқ­сат бермей отыр. Өкініштісі, мұ­ның бәрі еш­қан­дай заңнамалық құжат­пен реттелмейді, – дейді В.Лик.

Компаниялар шикізатты ішкі нарыққа жеткізуге де дайын. Бірақ зауыттардың барлығы бірдей уақытында есеп айырыспайды деп қапаланады. Сондықтан елдегі металлургиялық зауыттардан шикізатты, яғни қара және түсті металдардың сынықтары мен қалдықтарын жеткізетін компаниялар алдындағы берешектерін уақтылы өтеуді талап етіп отыр.

– Біз шикізатты елдегі зауыт­тарға жеткізуге дайынбыз. Бірақ үш шарт қатаң сақ­тал­са дей­міз: нарықтық баға, зауыт­тар­дың дұрыс қабылдап алуы және уақ­тылы төлем. Осы шарттар орын­далған кезде шикізат жеткізуге қатысты проблемалар да өздігінен жойылады. Тиісінше, министрлік тарапынан заңсыз реттеудің де қажеті болмай қалады, – дейді кәсіпкер Николай Клобу.

Индустрия және инфрақұ­ры­лымдық даму министрлігі отан­дық зауыттарға шикізат жетіс­пей­тін­діктен металл экспортына ты­йым салып отыр. Сондықтан ведо­мс­тво металл сынықтарын дайындаушыларды 50/50 жүйесі­мен жұмыс істеуге міндеттейді. Яғни экспортқа қанша көлемде шикізат жөнелтсе, сонша көлемде жергілікті зауыттарға шикізат ұсынуы керек.

– Металл сынықтарын автокөлікпен экспорттауға қатыс­ты тыйым әрқашан болған және оны әр алты ай сайын үнемі ұзар­тып отырады. Біз бұған қарсы емес­піз. Бірақ қазір министрлік бұйрық жобасына теңіз арқылы экспорттауды, сонымен қатар түсті металдар сынықтарын экс­порт­тауды қосып отыр. Біз мұны заңсыз реттеу әрекеті деп түсі­неміз. Жобаға сәйкес, түсті метал­дардың сынықтарын экспорттауға то­лық тыйым салынады, ал қара металдар бойынша 50/50 жүйе­сі сақталады. Мәселен, біз «АрселорМиттал Теміртау» зауы­тын шикізатпен 100 пайыз қам­тыдық. Жыл басынан бері ком­пания сатып алу көлемін қыс­қарт­ты. Жергілікті зауыттар уақ­тылы есеп айырыспай, әлек қы­лады. Мұндай жұмыс тәсілі бізге тиімсіз, шығынға батамыз. Бүгі­нде металлургиялық зауыттар ши­кізат жеткізушілерге 923,5 млн теңге қарыз. Олардың мұны қашан қайтаратыны әлі белгісіз, – дейді В.Лик.

Қысқасы, енді теңіз жолы жабылса, саладағы кәсіпорындар Шымкенттегі металлургиялық зауытқа қажетті металл сынық­тарын Ақтау мен Атыраудан жеткізуге мәжбүр болмақ. Нарық ойыншылары бұған да дайын. Тек тасымалдау тарифтері төмен­детілсе екен дейді. Әйтпесе, мұ­ның бәрін кәсіпкерлердің өздері төлеуі керек. Олар министрлік ұсынған реттеу әдісі нарықтық жүйеге тән емес дейді.

– Сондықтан зауыттар шикі­зат жеткізетін компаниялар ал­дын­дағы берешекті уақты­лы қай­таруы қажет. Сондай-ақ зауыт­­тар мен шикізат жеткізу­ші­лер арасында ұзақ мерзімді келі­сім­шарт жасалғаны дұ­рыс. Одан ке­йін зауыттар шикізат­ты қа­был­дап алу үдерісін же­тіл­­ді­руі керек. Қабылдау-тап­сыру құ­жат­тарын ресімдеу мер­­зімін қыс­қарту маңызды. Ме­тал­­лур­гия­лық кәсіпорындар үшін қара металл сынықтарын жет­кізу ба­ға­сының формуласын әзір­леу мәселесі шешілген жоқ. Шикі­затты зауыттарға тасымалдау ке­зінде «Қазақстан темір жолы» ұлт­тық компаниясының тари­фін 50 пайызға төмендету керек. Тасымалдау үшін жет­кілік­ті мөл­шерде жылжымалы құрам­мен, яғни жартылай вагондармен қам­тамасыз ету мәселесі де ше­шіл­меді. Вагондарды пай­даланғаны үшін төленетін төлем үнемі артып келеді. Шикі­затты зауыттағылар түсіріп алады. Оның нормативтік мерзімі бекітілген. Одан асып кетсе жүк жөнелтушілер бос тұрып қа­ла­ды және негізсіз айыппұл ар­қа­лайды. Бұл да дұрыс емес. Міне, осы мә­селелер ескерілсе екен дей­міз, – деп нақтылады В.Лик.