– Арман Дәулетұлы, тауарларды таңбалаудың қандай артықшылығы бар? Қазақстанда цифрлы таңбалауды енгізудің мақсат-міндеттері қандай?
– Тауарларды цифрлы таңбалау – әлемде бар тәжірибе. Оның басты мақсаты – халықты жалған өнімнен қорғау және көлеңкелі бизнес пен контрафактіге тойтарыс беру. Қазақстанда тауарларды таңбалау мен қадағалауды енгізу Еуразиялық экономикалық одақ шеңберіндегі келісім мен еліміздің «Сауда қызметін реттеу туралы» Заңы аясында жүзеге асты.
Тауарларды таңбалау жүйесі Қазақстанға бірден енгізілген жоқ. Әуелі қанатқақты жоба ретінде қолға алынды. Цифрлы таңбалау процесін талқылауға барлық мүдделі тарап тартылды. Көпшіліктің ұсыныс-пікірі ескеріліп, жан-жақты талқылаудан өткеннен кейін ғана цифрлы таңбалау жүйесі біртіндеп қолданысқа ене бастады.
Алдымен табиғи теріден жасалған бұйымдар (2019 жылғы 31 наурыздан бастап), содан кейін темекі бұйымдары (2020 жылғы 1 қазаннан бастап) және аяқкиімдер (2021 жылғы 1 қарашадан бастап) таңбаланды.
Қазіргі экономикалық жағдайға байланысты біз тауарларды таңбалауды жедел енгізудің мерзімі мен орындалу уақытын қайтадан қарауға шешім қабылдадық. Осыған байланысты таңбалауға жататын тауарлар тізбесін кеңейтуге уақытша мораторий жариялау туралы мәселе талқыланып жатыр.
– Қазіргі таңда Қазақстандағы көлеңкелі экономиканың үлесі 23,5% деңгейінде тұр. Бұл көрсеткішті төмендетуге цифрлы таңбалаудың қаншалықты пайдасы бар?
– Жалпы, тауарды таңбалаудың өзі көлеңкелі экономика үлесін қысқартуға бағытталған. Бұл жүйені бұрыннан енгізген елдерде контрабандалық өнім айналымы 30%-ға дейін қысқарғанын байқауға болады. Сондықтан тауарларды цифрлы сәйкестендіру экономикаға тиімді шешім деп сеніммен айтуға болады. Бұл тұтынушыларға да тиімді. Өйткені ресми органдарда тіркелмеген, тексерілмеген өнімдердің сапасы да күмәнді. Ал тауар таңбаланса, оның сапасы, пайдалану мерзімі, елге келу мерзімі – бәрі қадағаланып отырады. Егер өнімнің жарамдылық мерзімі бітсе, бірден алынып тасталады. Осылайша, азаматтар сапалы, денсаулығына зиян келмейтін тауарларға қол жеткізеді. Сонымен қатар тауарларды таңбалау адал бәсекелестікті дамытуға да ықпал етеді. Адал өндірушілер мен импорттаушылардың бизнесін дамытуға көмектесіп, отандық кәсіпкерлікті қолдауға септігін тигізеді.
Цифрлы таңбалау сауда саласындағы кейбір қордаланған мәселелерді шешуге де көмектеседі. Айталық, таңбалау кезінде тауардың өндірілген сәтінен бастап, елімізге жеткізілу тізбегі толық бақылауға алынып, қайдан шыққаны, кім өндіргені, қандай жолмен сақталғаны туралы барлық ақпарат қамтылады.
– Жалпы, Қазақстанда таңбалауды енгізудің нақты қандай жетістіктерін атап өтер едіңіз?
– Әлбетте, бүгінге дейін тауарды таңбалаудың қазақстандық тәжірибесінде бірталай жетістікке қол жеткіздік. Мысалы, былтыр темекі өнімдерін таңбалау енгізілді. Нәтижесінде, қағаз акциздік маркасы алынып тасталды. Бұл 2022 жылы бизнеске 450 млн теңгеден астам қаражатты үнемдеуге мүмкіндік берді.
2021 жылы цифрлы кодпен таңбаланатын тауар санының 219 млн бумаға (23,5%) өскені аталды. Декларацияланатын өнімге деген сұраныстың өсуіне байланысты баламалы темекі өнімдерінің импорты 35%-ға артты. Таңбалау мен қадағалауды енгізу есебінен 2025 жылға дейін бюджетке түсетін түсімдер 3 млрд теңгеден асады деп жоспарланып отыр.
– Былтыр жылдың аяғына қарай аяқкиімдер де таңбалана бастады. Бірақ осыған қатысты көптеген сын-пікір айтылды. Әсіресе аяқкиім сатушылар таңбалаудың қымбатқа түскенін айтып, шағымданды...
– Аяқкиім тауарларын таңбалауға қатысты туындаған мәселенің бәріне талдау жүргізіп, мынадай нәтиже алдық: аяқкиімнің бір жұбын таңбалауға жұмсалатын жалпы шығындар: ірі сатушылар үшін 19,9 теңгені (аяқкиімнің орташа бағасының – 0,2%-ы), орта кәсіпкерлер үшін 49,5 теңгені (аяқкиімнің орташа бағасының 0,5%-ы), шағын бизнес үшін 37,3 теңгені (аяқкиімнің орташа бағасының 0,4%-ы) құрады.
Бұдан бөлек, «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасымен, салалық бизнес және қауымдастық өкілдерімен бірлесе қоғамдық тыңдаулар өткізілді. Тауарларды таңбалаудың бірыңғай операторы – «Қазақтелеком» АҚ міндетті таңбалауға дайындық кезінде Қазақстан үшін аяқкиім шығаратын 45 шетелдік зауытпен келіссөздер жүргізді. Олардың көпшілігі Ресей нарығына арналған аяқкиімді 1,5 жылдан бері таңбалап келеді және олар Қазақстанның кәсіпкерлеріне де көмектесуге дайын екенін жеткізді.
Ал аяқкиімге енгізілетін кодқа қатысты айтсақ, егер тауар айналымы көп болмаса, онда тауарларға код жазу үшін арнайы жабдық сатып алудың және бағдарламалық қамтамасыз етудің қажеті жоқ. Кәсіпкерлерден бұл талап етілмейді, өндірушілер мен импорттаушылар ақпараттық жүйеде таңбалау кодтарын өздері алады және оларды өз бетінше басып шығара алады.
Елімізде аяқкиімнің міндетті таңбалануы енгізілген сәттен бастап, аяқкиімнің ресми импорты 37,2-ден 53,1 млн жұпқа дейін – 13 млн жұпқа (30%-ға) ұлғайды. Таңбалауды енгізгенге дейін 2018-2020 жылдардағы осы кезеңде аяқкиім импортының көрсеткіші 35-39 млн жұп аралығында құбылып тұрған еді. Таңбалаудан кейін импорттың күрт секіруі нарықтың «көлеңкеден» шыққанын және мемлекеттік органдардың бақылауы тиімді екенін айғақтайды.
Айтпақшы, кәсіпкерлерге ыңғайлы болу үшін 2022 жылдың сәуіріне дейін елге әкелінген аяқкиімді (қалдықтарды) таңбасыз сатуға рұқсат етілді. Бұған қоса, шағын бизнесті қолдау мақсатында таңбалау операторы 2022 жылдың 1 наурызында қалған аяқкиімдерді тегін таңбалау бойынша акцияны бастады. Акция барысында кәсіпкерлер оператор қаражаты есебінен таңбалау кодтарын басып шығаруға мүмкіндік алды. Кәсіпкерлерден келіп түсіп жатқан өтініштер де жерде қалған жоқ. Олардың ұсынысымен бүгінге дейін Қазақстанға әкелінген аяқкиімді таңбалау мерзімін бір жылға ұзарту туралы шешім қабылданғанын атап өткен жөн.
– Таңбалауға міндетті тауарлар тізіміне жақын арада қандай тауарлар қосылуы мүмкін, жалпы қандай өнімдерді міндетті түрде таңбалау керек деп ойлайсыз?
– Бірінші кезекте контрафактілік ықтималдылығы жоғары тауарларды таңбалау қажет. Сапасы мен қауіпсіздігі халық денсаулығына тікелей әсер ететін көпшілік тұтынатын тауарлар мен әлеуметтік маңызы бар тауарларды таңбалауды пысықтау маңызды. Сондай-ақ тауар топтарын қарау кезінде ЕАЭО елдеріне экспортталатын тауарлар легіне ерекше назар аударған жөн. Бұл жағдайда таңбалау басқа елдің аумағына енгізілген таңбалау түріндегі техникалық кедергіні алып тастауға мүмкіндік береді.
Енді дәрілік заттарды таңбалау бойынша қанатқақты жоба тәжірибеге енді. Биылғы шілде айынан бастап, 90 атаулы дәрілік затты кезең-кезеңімен таңбалауға дайындық жүргізіліп жатыр. Бұл Қазақстанда өндірілетін және өткізілетін дәрілік заттардың – 1%-ы.
Сондай-ақ қазір өндіруші зауыттарда суды таңбалаудың тәжірибесі қолға алынды («Арыс» минералды суы», Calipso, Tassay және т.б.). Соның нәтижесі бойынша жақында шешім қабылданады.
Болашақта міндетті таңбалауға жататын тауарлардың тізбесі кеңейтілуі мүмкін. Бірақ алдымен талдау жұмыстары жүргізіледі, ұлттық мүдделер де ескеріледі, содан кейін ғана шешім қабылданатынын ескерте кетейін.
Әңгімелескен
Қымбат ТОҚТАМҰРАТ,
«Egemen Qazaqstan»
