- Владимир Николаевич, дөңгелек үстелде сарапшылар бүгінгі күні қиын жағдайда тұрған азық-түлік өндірісінің отандық саласына назар аудару қажеттілігі туралы айтты. Неліктен бүгін бұл өте маңызды?
- Қазір әлемдегі жағдайдың қаншалықты тұрақсыз екенін бәріміз байқай аламыз. Бұл жағдайда біз өз экономикамызды және ең алдымен азық-түлік өндірісін белсенді дамытуымыз керек, өйткені әңгіме елдің азық-түлік қауіпсіздігі жайлы болып отыр. Біз өзіміздің өндірісіміз бен тұтынуымызды өсіруіміз керек. Сонда экономика тұрақты болады, ал халық неғұрлым қорғалған болады.
Азық-түлік өндірісі кез келген ел үшін стратегиялық сала болып табылады және оған көп көңіл бөлу керек. Өндірушілер өз өнімдерін сатқан кезде олар жергілікті бөлшек саудадағы шектеулерге ұшырайтынын айтады. Азық-түлік өнімдерін сатудың маңызды арналарының бірі жергілікті сауда желілері болып табылады және отандық өндірушілер оларға кіргісі келеді. Бірақ қазақстандық өнімдердің барлығы супермаркеттердің сөрелеріне жете алмайды, өйткені көптеген кедергілер бар.
- Отандық өндірушілерді жергілікті сауда желілеріне жібермейтін шектеулер қандай?
- Дөңгелек үстелде айтылғанындай, ең алдымен бұл сауда желілерінің саясаты, мұнда жеткізушілерді таңдау кезінде басты өлшем сапасы емес, тауардың төмен сатып алу бағасы болып табылады. Көрші елдердің ірі өнімдерін өндірушілер төмен баға бере алады. Жергілікті өндірушілер оларды айтарлықтай қызықтырмайды.
Баға – тұтынушы үшін ең маңызды дәлел. Бірақ сарапшылардың айтуынша, баға сападан тұрады. Өнімдерді ең төменгі бағамен сатып ала отырып, желілер елде ең төменгі сапалы өнімдер нарығын қалыптастыруға ықпал етеді және нарықтың барлық қатысушылары осы талаптарға бейімделуге мәжбүр.
Жергілікті сауда желілеріне кіре алатын отандық өндірушілер кейде шығынға батуға мәжбүр. Өз өнімдерін төмен бағамен сата отырып, қазақстандық өндірушілер жаңа жабдықтарды жаңғыртуға және сатып алуға, жаңа өнімдер өндірісін игеруге инвестициялай алатын пайданы толық ала алмайды. Ал даму үшін отандық өндіріс тиімді болуы керек.
Тағы бір күрделі мәселе – сауда желілерінде ұсынылған ассортиментке квоталар. Неліктен олар енгізіледі? Себебі ұқсас импорттық тауарлар супермаркетте ұсынылған. Жергілікті өндірушілер көрші елдердің алыптарымен бәсекелесуге мәжбүр, мұнда біздің желілерде ұсыну туралы келісімдерге қол жеткізу үшін қаржылық ресурстар көп. Сондықтан жергілікті өндірушілер көбінесе шектеулерге ұшырайды.
Қазақстандық өндірушілер ритейлерге беру талап етілетін және тауар құнының 30% жетуі мүмкін сатылған тауар үшін ретробонустарға да шағымданады.
Шағымдар сонымен қатар өнімдер үшін желілерде өте қатаң төлем шарттарынан да туындайды. Бұл әрдайым кейінгі төлем, оны кейінге қалдыру үш айға дейін созылуы мүмкін. Өндіруші бастапқы өнімді жеткізушілерге, яғни аграрлық қызметкерлерге төлейді, тауар өндіреді, барлық салықтар мен жұмысшыларының жалақысын төлейді, көлік шығындарын көтереді және т.б., ал сатылған өнімі үшін келесі тоқсанда ғана есептеседі!
Өндірушілердің айтуынша, сауда желілері барлық жеңілдіктер мен кез-келген бейілділік бағдарламаларын өндірушінің есебінен жүзеге асырады және ірі шетелдік ойыншыларға маркетингтік науқандар мен жарнамаларға қаражат салу оңайрақ, ал біздің өндірушілер елеусіз қалады. Нәтижесінде өндірістің дамуы тежеуге немесе тіпті қысқартуға, қызметкерлерді жұмыстан шығаруға тура келеді, бұл экономикаға ғана емес, әлеуметтік құрамдасқа да тікелей әсер етеді.
Өндірушілердің айтуынша, еліміздің нарығында жұмыс істейтін желілер ұлттық өндіріске кедергі болмауы керек, керісінше жергілікті тамақ өнеркәсібінің өсуін қолдау және ынталандыру керек. Сауда желілерінің нарықтық экономиканың онжылдықтарында қалыптасқан өз тәртібі мен шарттары бар екенін бәрі түсінеді. Алайда, бұл тәсіл ұлттық экономиканың дамуына зиян тигізеді және мемлекет мұнда реттеуші шешімдер қабылдауы керек.
- Сарапшылар мәселелерді қалай шешуді ұсынады? Отандық өндірушілер мемлекет тарапынан қандай да бір жеңілдіктер немесе қаржылық қолдау күте ме?
- Қазір жеңілдіктер немесе қаржылық көмек туралы әңгіме болып жатқан жоқ. Отандық өндірушілер жергілікті бөлшек саудада жұмыс істеу, отандық азық-түлік өнімдерін қолдау және танымал ету процесіне бөлшек сауда желілерін тарту, сондай-ақ жергілікті өнімдерді тұтынудың артықшылықтарын түсіндіретін сатып алушылармен белсенді жұмыс істеу үшін оларға қолайлы жағдайлар жасау қажеттілігі туралы айтады.
Қазақстандық өндірушілер дөңгелек үстелде ритейлерлер оларға үздік сөрелер, сауда залдарында көрнекті және жақсы көрінетін орындар беруді талап ететінін айтты. Оның үстіне, қазақстандық өндірушілердің өнімдері үшін арнайы жарқын стикерлермен белгіленген үлгілі жағдай орын алған. Бұл бастаманы дамытып, жалғастыру керек.
Желілер отандық азық-түлік өндірушілеріне де қызығушылық танытуы керек. Бірақ егер олар өз бетінше бір нәрсе жасауға дайын болмаса, мысалы, қазақстандық өндірушілер үшін сөрелерді ресімдеу немесе науқандарды өткізу, онда, бәлкім, мұнда мемлекет немесе муниципалитеттер қатысуы мүмкін.
- Біздің білуімізше, сауда желілерінің қызметі Еуропада қатаң реттеледі. Көрші Ресейдің бөлшек сауда желілерінде жергілікті өнімдер 80% дейін. Халықаралық тәжірибе бұл тақырыпта не дейді және біз олардан үлгі алуымыз керек пе?
- Әрине, бізде Қазақстанда еркін нарық бар, бірақ кез келген, тіпті ең дамыған елде де өз өндірушілерін қолдайды және оларда белгілі бір жеңілдіктер мен артықшылықтар бар. Еуропалық бөлшек сауда желілерінде муниципалды билік жергілікті өндірушілерді қолдау үшін тіпті ассортиментті реттей алады. Ол отандық өндірушінің пайдасына, сондай-ақ монополизмнің, ірі ойыншылардың, ең алдымен импорттың айқын үстемдігінің болмауы үшін реттеледі. Біз бұл тәжірибеден үлгі алуымыз керек.
- Сарапшылар отандық өндіріс өнімдерін сатып алу тиімді екенін айтады. Сіздің ойыңызша, бұл пайда қандай?
- Ең алдымен, жергілікті азық-түлік тұтынушының жанында өндіріледі. Кем дегенде, олар мыңдаған шақырым жолмен әкелетін өнімдерге қарағанда әрдайым балғын болады. Ұзақ жол ұзақ сақтау мерзімін қажет етеді, консерванттарды қолдану керек, логистика кезеңінде температура режимінің сақталуын бақылау керек және т.б. Осыған байланысты жергілікті өнімдердің артықшылығы бар, олар көбінесе сапалы және бағасы бойынша бәсекеге қабілетті.
Қазақстандықтардың жергілікті өндірушілер жергілікті бюджетке салық төлейтінін, одан жолдар, мектептер, балабақшалар салынатынын, зейнетақы мен жалақы төленетінін түсінуі тиіс. Сондықтан, егер сатып алушы таңдау жасаса, онда бірдей баға жағдайында отандық өнімді таңдаған дұрыс. Бұл туралы көбірек айтып, адамдарға БАҚ, интернет, әлеуметтік желілер, сату нүктелері арқылы ақпарат жеткізу керек. Отандық өнімді сатып ала отырып, қазақстандықтар өз өмірін жақсартуға үлес қосуда.
- Жалпы, отандық азық-түлік өндірісі ел халқының игілігі үшін дамып, нашарлап кетпеуі үшін не істеу керек?
- Ең бастысы, менің ойымша, өндірушілердің сауда желілерімен өзара әрекеттесуінің әділ ережелерін орнату. Олар отандық өндірушілерге бет бұруы керек. Бұл да мемлекеттің міндеті. Жаңа уақыт келді, енді жаңа әділ ережелер әзірлеп, тек сауданың дамуына мүмкіндік бермей, азық-түлік өндірісінің стратегиялық маңызды саласының пайдасына басымдық беретін кез келді.
Мемлекет әлдебір төреші болуы керек және нарықтың барлық қатысушыларының мүдделерін ескере отырып, өндірушілер де, сауда желілері де бір-біріне қысым жасамай әрі қарай дами алатындай жүйені ұсынуы керек.
