Біз көпұлтты мемлекетпіз бе?

Бірден айтайық, қазіргі қоғамда ұлт ұғы­мының мәні шартараптағы түсініктен мүлдем бөлек. Ағылшын тіліндегі nation сөзі латын­ның natio, яғни «туу» сөзінен бастау алады. Ежелгі Рим ойшылы Цицерон natio ұғымын халық мағынасында қолданған екен. Ғылым тілінде «Ұлт – ортақ тіл, аумақ, тарих, этнос не ортақ мәдениет қалып­тастырған қоғам». АҚШ-та кеңінен қолда­нылатын «Блэктің заң сөздігінде» ұлт ұғы­мына «нақты террито-­
­рияны мекендеп, тәуел­сіз мемлекет, егеменді саяси елді мекендеген адамдар» деп түсінік­теме береді.

КСРО кезінде ұлтты «белгілі бір аумақта тарихи қалыптасқан, оның өмір сүруін қамта­масыз етіп, оған өзіндік түр беретін субстан­ционалды-рухани негізі бар, бірыңғай тіл, мәдени, психологиялық, ділдік (менталитет), өмір салты сияқты ерекшеліктер тән әлеу­меттік қауым» деп есептеді. Соның салдарынан посткеңестік елдерде ұлт пен этнос ұғымы біте қайнасып кетті. Яғни ұлт (nation) түсінігі этностық деңгейге түскен.

Бірақ әлемдік деңгейде ұлт ұғымы халық, мемлекет деген мағынаға саяды. United Nation-ді Біріккен Ұлттар Ұйымы деп атаймыз. Сол секілді ұлттық банк, ұлт­тық әл-ауқат қоры деген секілді атаулар бар. Яғни ұлттық банк секілді атаулар сол мемлекеттегі бір топқа ғана емес, бүкіл адам­ға тән меншік екені түсінікті. Мысалы, Ұлы­британияның «Ұлттық қоры» түп-тұқия­нынан бері Тұманды Альбионды мекендеген ағылшындарға ғана емес, өздерін British санайтындардың бәріне тиесілі.

Сол секілді «Марсельеза» Сена мен Рейн­нің арасын мекендеген француздардың ғана мемлекеттік рәмізі емес, Францияны мекендеген мұқым халықтың әнұраны. Айтпақшы, Франция конституциясының бірінші бабында «үш жолақты елдің» азаматтығын алған адамның бәрі шыққан тегіне, нәсіліне не дініне қарамастан француз аталатыны жазылған.

Осы күнге дейін алқалы жиындарда «Қазақ­станда 130-дан астам ұлт мекен­дейді» деп талай мәрте айтылды. Алай­да жоғарыдағы талаптар төңірегінде тұжырым­дасақ, Қазақстандағы ұлт белгісі де, этнос ұғы­мы да қазақ ұлтының шеңберіне ғана сәйкес келеді. Қазақ этносы бабалардан мұра­­ға қалған біртұтас Ұлы даланы мекендеп, халық ретінде қалыптасты, жетілді. Мұны Ата Заңымыздың бастауында «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып...», деп жазылған преамбула да айғақтайды.

Статистикаға үңілсек, көпұлтты деген ұғым­ды деректер де жоққа шығарады. Қазақ­стан­да саны 10 мың адамнан асатын тек 20 диас­пора бар. Бұған 10 миллионнан асқан қазақ этносын қосыңыз. Сонда халықтың 16 миллионын небәрі 20 диаспора мен қазақ этносы құрап отыр. Бұл – 2009 жылғы дерек. Содан бері Қазақстан халқы 18 млн-нан асып, қазақ этносы 12 млн-ға жетті.

Қалған 100 диаспораның үлесі 96 мың­нан сәл ғана асады екен. Мысалы, 2009 жылғы Халық санағында елімізде 1 вепсі, 1 ижор, 1 ульча тұратыны көрсетілген. Бір қы­зығы, бүкіл әлемде 3 мыңдай ульча бар. Олар негізінен Ресейді мекендейді. Ал ижор­лардың саны мыңға да жетпейді. Ендеше, 1 вепсі, 1 ижор, 1 ульча деп бөлектеп көрсетудің реті бар ма? Бұл бір жағынан. Екінші жағынан, еліміздегі әр диаспора өкілін бөлек көрсетіп, әрқайсысын бір ұлт­сың деу – Қазақстан халқын біріктірудің орнына, арасын алшақтата түсетіні айтпаса да түсінікті.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сұхбаттарының бірінде этносаралық келісім түсінігін қайта қарау қажет екенін айтқан болатын. «Осы жерде тұрып жатқан халық, этностық топтар шындығына келгенде бір ұлт саналады. Шетелде бізді «қазақтар» деп біледі. Өйткені біздің мемлекетіміздің атауы дәл осы сөзбен астасып жатыр», деген еді Мемлекет басшысы.

Афины Олимпиадасының күміс жүлдегері, WBC, WBA, IBF тұжырымдамасының әлем чемпионы атанған Геннадий Головкин «менің ұлтым туралы сұрағанда, былай жауап беремін: әкем – орыс, шешем – корей, ал мен – қазақпын!» дегені есімізде.

Сочи Олимпиадасының қола жүлдегері, марқұм Денис Тен де сұхбаттарының бірін­де өзін қазақ деп есептейтінін айтқанын ұмыт­қанымыз жоқ. «Мен, ең әуелі – қазақ­пын. Ойым да, түсінігім де, әрекетім де», деп айт­қан еді.

Әлемдік ареналарда атой салып жүрген отандастарымыз «Қазақстан азаматы – қазақ» деген ұғымды жақсы түсінеді. Ендеше, Жаңа Қазақстанда ұлт ұғымы этностық түсініктен арылтатын, халықтық деңгейге жетуге тиіс.