– Сағила Есімсейітқызы, бүгінгі таңда өзіңіз басқарып отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық архив мекемесінің мақсат-мүддесі жайлы аз-кем тоқталып өтсеңіз.
– Мекеменің өткеніне тоқталар болсам, Қазақстан Республикасының Ұлттық архиві 2006 жылдың 19 шілдесінде Үкіметтің №692 қаулысы негізінде құрылған. Жалпы аумағы – 12725,8 ш/м, пайдалы алаңы – 9260 ш/м, оның ішінде – 3260.06 ш/м мұрағат қоймалары бар. Мекеменің басты міндеті – бастапқы капиталында мемлекеттік меншік үлесі бар органдар мен ұйымдар, ұлттық компаниялар мен акционерлік қоғамдардың құжаттарын сақтау. Дәл қазір Ұлттық архив қорында 417 363 сақтау бірлігі негізінде, 277 қор сақталуда. Бұлардың қатарында, мемлекеттік органдардың мұрағат қорлары, Жоғарғы кеңес, Парламент, Орталық сайлау комиссиясы, Үкімет аппараты, Бас прокуратура, әділет, транспорттық құрылыс, байланыс, экономика, сауда, ауылшаруашылық, тұрғын үй мен территориялардың құрылысы, экология мен табиғи ресурстар, білім, мәдениет, денсаулық сақтау, геология, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, өнеркәсіп министрліктері және оларға бағынысты ұйымдардың қорлары сақталуда.
– Ұлттық архивте жоғарыда өзіңіз атап өткендей, мемлекеттік мекемелердің ресми құжаттарынан басқа, еліміздің белгілі тұлғаларына қатысты жәдігерлер де сақталатынын білеміз. Сол туралы айта кетсеңіз...
– Қазір архивімізде Әлкей Марғұлан, Жұмабек Тәшенов, Ақселеу Сейдімбек, Мақсұт Нәрікбаев, Әкім Тарази, Қойшығара Салғараұлы, Нұрғожа Ораз, Кәри Әбитов, Мырзатай Жолдасбеков, Кәкімбек Салықов, Ілия Жақанов, Әлібек Асқаров, Бақытжан Ертаев, Жандарбек Мәлібеков, Советхан Игібаев қатарлы елуден астам белгілі тұлғалардың құнды құжаттары тұрақты сақтауға қабылданған. Бұл жұмыс әлі де жалғасын табады.
– Ұлттық архив қорында қазақ тарихына байланысты шет елдерден жеткізілген құнды құжаттар бар ма?
– Соңғы жылдары «Архив – 2025» мемлекеттік бағдарламасы аясында Египет, АҚШ, Қытай, Түркия, Ресей, Мажарстан, Франция, Армения, Испания, Өзбекстан, Польша, Мысыр секілді мемлекеттерден еліміздің тарихына қатысы бар түпнұсқа құжаттардың көшірмелері әкелінді. Атап айтқанда, 2018 жылы мамыр айында Түркиядан Осман империясының ортаазиялық хандықтармен қарым-қатынасы туралы құжаттардың көшірме нұсқасы тарту етілді. Бұл құжаттар арасында 1700 жылдары қазақ билеушісі Қайып Мұхаммед ханның жоңғарларды жеңгені жайлы сүйінші хабарды араб әрпімен жазып Сұлтан III Ахметке жіберген хаты сақталған.
Биылдың өзінде архив қызметкерлері Түркия астанасы – Анкара қаласындағы Мемлекеттік архивте, Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігінің түрік дипломатиялық архивінде және Ұлттық қорғаныс министрлігінің әскери тарих архивінде болып, ел тарихына қатысты 1000-ға жуық парақтан тұратын 90-нан астам құжатты алып келді.
Сонымен қатар мамандарымыз Германияның Берлин, Дрезден архивтерінде және Санкт-Петербург қаласындағы Ресей мемлекеттік тарихи архивінде болып, ол жерде сақталған маңызды құжаттармен танысуының нәтижесінде, еліміз Ресей империясы құрамында болған кездегі тарихына қатысты құнды құжаттар және ХVІ ғасырға жататын көне карталардың сипаттамасын тапты. Сондай-ақ Омбы облысы тарихи архивіне жүргізілген ғылыми ізденісте нәтижелі болды. Бұл жерден ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ-орыс қатынастары, орта жүзде хандық билік жойылғаннан кейінгі қазақ даласында жаңадан құрылған әкімшілік бірліктер туралы тың құжаттар табылды. Сонымен қатар ХІІ ғасырда өмір сүрген араб ғалымы әл-Идрисидің «Сурат аль-Ард» атты географиялық картасы тәрізді құнды мұраларды қордан көре аласыз.
– Шетелмен байланыстарыңыз ойдағыдай сияқты, ал ел ішінде архив істерін насихаттаудың жайы қалай?
– Ұлттық архив ісін ел ішіне насихаттау мақсатында: «Қазақстан астаналары», «Қазақстан Республикасы тәуелсіздік хроникасы: оқиғалар мен фактілер (1991-2011 ж.ж.)», «Архив ісі саласындағы нормативтік құқықтық актілер, ғылыми-әдістемелік құжаттар жинағы (2010-2020 ж.ж.)» қатарлы мұрағаттық құжаттар жинағын басып шығардық. Сонымен қатар көне шағатай тілінде жазылған Кенесары хан мен Мұстафа Шоқайдың хаттарын аударып баспасөзге жарияладық. Архивтегі Ақселеу Сейдімбектің жеке қорын зерттеп, «Ақселеудің асыл мұрасы» атты жинақ және ескі суреттермен безендірілген елорда тарихына қатысты альбом жарық көрді. Шет мемлекеттерден келген құжаттарды құрастырып «Отанына оралған құжаттық қазына» жинағының бірінші томы шығарылды. Екінші томы жинақталып, баспаға әзірленіп жатыр. Былтыр наурыз айында Ұлттық архив жанынан Ғылыми кеңес құрылып, биыл оның екі отырысы өтті. Сондай-ақ мекеме өзінің алдына қойған оқу, әдістемелік және ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелілігін арттыру мақсатында, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетімен меморандум жасасты.
– Дәл қазір елімізде архив ісі бойынша шешімін таппай тұрған қандай істер бар?
– Соңғы уақытта Үкімет тарапынан архив саласын дамытуға көптеген ізгі қадамдар жасалуда. Мәселен, 2020 жылдан бастап 22 желтоқсан ресми түрде «Архившілер күні» болып бекітіліп, «Архив саласының үздігі» атты төсбелгісі тағайындалды. Ұлттық архивтің 15 жылдығы аясында қалтқысыз қызмет етіп келе жатқан білікті мамандарымыз осы төсбелгімен марапатталды. Ал білікті маман, кәсіби шыңдалған шебер архив қызметкерлері болу үшін олардың біліктілігін арттырып, қайта даярлау ісі өз кезегін күтіп тұр. Қазіргі уақытта архившілерді арнайы даярлайтын жоғары оқу орындары елімізде жетіспейді. Архив саласы кадрларының біліктілігін арттыру және қайта даярлау, оның ішінде салалық мамандықтар бойынша – реставратор, ғылыми-техникалық және аудиовизуалды құжаттарды өңдеу бойынша мамандар қажеті екені байқалады.
Әңгімелескен
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
