Айта кетерлігі, бұл – Ресей президенті Владимир Путиннің Украинадағы соғыс басталғалы ТМД аумағынан тыс жерге жасаған алғашқы сапары. Кремль басшысы Иран президенті Ибрагим Раиси және Түркия президенті Режеп Тайып Ердоғанмен кездесуге қатысып, басшылардың әрқайсысымен екіжақты келіссөздер жүргізді. Ол сондай-ақ Иранның рухани жетекшісі Аятолла Хаменеимен бесінші рет жолықты.
А.Хаменеи Ресейдің Украинада жүргізіп жатқан «әскери операциясын» қолдайтынын жеткізді. Сондай-ақ қақтығыстың басталуына батыс әлемін кінәлады. «Егер бастамашылықты қолға алмағанда, қарсы тарап соғысты өзі бастайтын еді», деді А.Хаменеи.
Сондай-ақ үш жақты кездесу қорытындысы бойынша бірлескен мәлімдеме жасалды. «Қабылданған бірлескен мәлімдеме Ресей, Иран және Түркияның үшжақты ынтымақтасты тереңдетуге бейілді екенін көрсетеді. Сондай-ақ Сирия араб республикасындағы ахуалды тұрақты және өміршең қалыпқа келтіруге мүдделі екенін көрсетеді», деді В.Путин.
Бұдан кейін екіжақты келіссөздер өтті. Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған Украина астығын тасымалдауға қолдау көрсеткені үшін Кремль басшысына алғысын жеткізді. В.Путин де әріптесіне ризашылығын айтты. «Ара ағайындығыңыздың арқасында бірқатар мәселеде алға жылжыдық. Бүкіл түйткіл тарқады дей алмаймыз, бірақ істің оңға басқаны рас», деді Кремль басшысы.
Жалпы, кездесуден ақпарат таратқан Батыс басылымдары да, ресейлік бұқаралық ақпарат құралдары да келіссөздердің жылы өткенін хабарлады. Дегенмен мұндай ынтымақтастықтың келешегі жарқын болатынына күмәнмен қарағандар да бар.
Сарапшылар Р.Ердоған Ирандағы саммитке қатысқанымен, бір саусағы бүгулі күйде барғанын алға тартады. Мәселен, Түркия президенті келіссөздер жүргізіп жатқанда CNN арнасына Халук Байрактар сұхбат берді. Әңгіме барысында ол Украинаны қолдайтынын мәлімдеді.
«Біз Ресейге (дрон) жеткізген не онымен қамтамасыз еткеніміз жоқ және ешқашан мұны жасамаймыз да. Біз Украинаны қолдаймыз, оның егемендігін қолдаймыз. Оның тәуелсіздік үшін күресін де қолдаймыз», деді Х.Байрактар.
Халук мырза – кейінгі кезде аты әлемге әйгілі болған, украиндер арнап ән шығарған «Байрактар» дронын өндіретін Baykar Makina компаниясының бас директоры. Оның үстіне, Халуктың інісі Селжук Байрактар Түркия президенті Режеп Ердоғанның қызын алған.
The Guardian газеті мұның бәрі Р.Ердоғанның Украинадағы ахуалды шешуге ұмтылатынын көрсетеді деп есептейді. Бұл түсінікті де. Анадолыдағы ағайын үшін Ресейден келетін туристердің тыйылмағаны керек. Өйткені Қара теңіз бен Жерорта теңізінде демалуға құмар ресейліктер өте көп. Одан қала берді, екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланыстың да тамыры тереңде жатыр.
Украинаға басып кіргеннен кейін бүкіл Батыс әлемі Ресейге қарсы санкция жариялағаны мәлім. Бірақ НАТО мүшесі бола тұра Түркия мұндай қадамға барған жоқ. Мұны Р.Ердоғанның өзі түсіндіріп берді.
«Табиғи газ мәселесін алып қарасақ, қазіргі таңда біз тұтынатын осы отынның жартысына жуығын Ресейден аламыз. Бұдан бөлек, Ресеймен бірелсіп Аккую атом электр стансасын салып жатырмыз. Мұны жоққа шығара алмаймыз... Біріншіден, қыста халқымды жауратып отыра алмаймын. Екіншіден, индустриямызды бір демде қайта жасақтап шыға алмаймыз», деген еді Р.Ердоған.
Сөйте тұра, Түркия Украинаға қолдау көрсетуін тоқтатқан жоқ. Жоғарыда атап өткен «Байрактар» дронынан бөлек қақтығыстан зардап шеккен аймаққа тонналап гуманитарлық көмек жеткізді. Сарапшылар мұны Ердоғанның мәселені бейбіт жолмен шешуге ұмтылуымен байланыстырады.
«Ресей Түркиямен қарым-қатынас жасамай қоюға шамасы келмейді. Олар Түркиямен НАТО одақтасы ретінде қарым-қатынас орнатуды көздейді. Тіпті күні ертең Путин мен Ердоған қызметінен кетсе де, мұндай саяси бағыт өзгермейді. Бірақ олардың мәселелерді тиімді әрі өзара шешуі Путин мен Ердоған арасындағы қарым-қатынасқа тікелей қатысты», дейді Вена қарусыздану және таратпау орталығының сарапшысы Ханна Нотте.
The Guardian газеті Ердоғанның сыртқы саясаттағы көзқарасы Түркияның өз мүддесін бірінші орынға қойып, тәуелсіз әрекет ететінін көрсететінін айтады. Сондай-ақ келер жылы өтетін сайлауда елдегі электораттардың қолдауы маңызды болғандықтан, осылайша «екі жеп биге шығуды» көздейтінімен байланыстырады.
Жалпы, Түркия мен Ресей бір-біріне мұқтаж екенін 2015 жылғы оқиға да көрсеткен-тұғын. Естеріңізде болса, Анадолы әскері Сирияда Ресейдің Су-24 ұшағын атып түсірген-ді. Сол кезде екі елдің арасына қара мысық жүгіріп өткендей көрінді. Бірақ Қазақстанның арағайындығы арқасында Ресей мен Түркия қайта татуласқаны белгілі.
Euronews арнасы түрлі оқиғаларға қарамастан, Ресей мен Түркия кей мәселеде мүддесі ортақ екенін жазады. Украинаға дрон сатудан бөлек, Әзербайжандағы «Қарабақ соғысы» кезінде, Ливия мен Сириядағы соғыста Анадолы мен Кремль қақтығысқан екі тарапты бөлек қолдады. Сөйте тұра Р.Ердоған халықтың мүддесі үшін Ресеймен байланысын үзуге асықпайды деп есептейді.
Өткен аптада БҰҰ, Ресей, Украина және Түркия соғыс басталғаннан кейін порттарда қалып қойған 22 миллион тонна астық пен басқа да ауылшаруашылық өнімдерін экспорттауды қамтамасыз ету туралы келісімге келді. Euronews Ирандағы кездесу сәтті өткен соң, азық-түлік дағдарысына төнген қауіп жеңілдеуі мүмкін деп хабарлайды.
«Украинадағы қақтығыстан кейін дағдарыстың бәрі бір демде басталды. Егер Ердоған осы сәтте ахуалды реттеуге тырыспаса, таңғаларлық болар еді», дейді Вашингтондағы Century Foundation сараптамалық орталығының қызметкері Арон Лунд.
BBC агенттігі үшжақты кездесуде Сириядағы ахуал қозғалғанын, бірақ бұл мәселеде Түркияның ұстанымы өзгеше екенін жазады. Ал The Guardian газеті Түркия Украинаға шабуылды пайдаланып, Түркия-Сирия шекарасының оңтүстігінде 30 шақырым жерде буферлік аймақ орнатуды көздейтінін алға тартады.
Мұндай аймақ Түркияны АҚШ қолдайтын YPG жасақтары басқаратын сириялық күрдтердің шабуылдарынан қорғауға тиіс. Сондай-ақ Түркиядағы миллионға жуық сириялық босқынның өз еркімен оралуына жағдай жасауға тиіс. «Егер босқын мәселесін шешсе, Ердоған келер жылы қайта сайлану мүмкіндігін иеленеді», дейді The Guardian.
Бірақ Иран мұндай қадамға қарсы. А.Хаменеи Түркияның жаңа шабуылына қарсылығын білдіріп, бұл қадам Сирия, Түркия және аймаққа зиянын тигізетініне екпін беріп отыр.
CNN арнасының пайымдауынша, Иран мен Ресей достығы да жеке мүддені көздейді. Өйткені кей салада екі ел де бір-біріне бәсекелес. Мысалы, Иран да, Ресей де – ірі көлемде мұнай өндіретін мемлекет. Иран бұған дейін көптеген экономикалық санкцияның астында қалған. Соның салдарынан елдегі мұнайды әлемдік нарыққа шығаруға мүмкіндігі жоқ. Бірақ кейінгі бірнеше жылда Иран ядролық қару туралы келісімді қайта қарап, «қара алтын» секторына салынған санкцияны алдыртып тастауды көздейді.
Оның үстіне, Батыс елдері Ресей мұнай-газын сатып алудан бас тартуға кірісті. Мұндай жағдайда Еуропалық одақ сатып алатын «қара алтынның» орнын толтыру қажет екені түсінікті. Ендеше, Иранға салынған санкцияны жеңілдетуге Тегеран ғана емес, Еуропалық одақ та мүдделі екенін аңғару қиын емес.
Екіжақты келіссөздер бойынша Иранның ұлттық мұнай компаниясы мен Ресейдің «Газпром» компаниясы құны 40 миллиард долларды құрайтын келісімге қол қойды. Бірақ Кремль бұл міндетті орындауға асықпауы ықтимал. Вашингтондағы Crisis Group талдау орталығының Иран жобасы директоры Али Ваез Ресей тарапы артық уәде беріп, орындамайтынын алға тартады.
Мұндай пікірге негіз бар. «Газпром» бұған дейін 2016 жылы Иранның ұлттық мұнай компаниясымен газ келісіміне қол қойған болатын. Ол кезде Иран әлі екінші реттік санкцияларға ұшырамаған еді. Бірақ соған қарамастан мұндай келісім нәтижесін берген жоқ.
Айтпақшы, үшжақты саммит алдында Ресей Ираннан әскери дрондар сатып алуы мүмкін екені айтылған. Бірақ ресми Тегеран мұны жоққа шығарды. Иран Сыртқы істер министрі Хосейн-Амир Абдоллахиан италиялық La Repubblica газетіне берген сұхбатында Украинадағы жағдайды одан әрі шиеленістіруі мүмкін кез келген әрекетке бармайтынын, соның ішінде әскери техниканы жеткізбейтінін мәлімдеген-ді.
Қорыта айтқанда, сарапшылар Иран мен Ресей өзара ынтымақтасуға келіскенімен, мұның іс-жүзінде орындала қоятынына сенбейді. Бұл қадам негізінен АҚШ-тың Таяу Шығыстағы ықпалын арттыруға қарсы жасалған жауап іспетті деп есептейді.
