Дулати зерттеушісі

Әбсаттар Дербісәлі және кашмирлік Абдул Мажид Баба

Джамму-Кашмир штатының ор­та­лы­ғы Сринагар қаласының әуе­жа­йынан күтіп алған отыздың шама­сын­дағы аққұба, еуропалық үлгіде мә­дениетті киінген жігіт өзін Аффан Иесви (Йассауи) деп таныстырды. Мұның өзі біз үшін тосын да қызық жай болды.

– Йассауи?! Қожа Ахмет Йассауиге қандай қатысы бар екен? – деген сұрақ делегация мүшелерін желдей есіп өтті. Тіпті анық-қанығына көзіміз жетіп үл­гер­месе де, Қожа Ахметке жақын­да­тып алдық. Көзімізге жылы, жақын көрінді.

Әуежайдан шыға бере, машина айдыны кең шалқар көлді жағалай күн­ба­тысқа қарай екпіндете жүріп отырды. Алдымыздағы «джипте» 4-5 автоматшы, соңындағы машина да солай жа­сақ­тал­ған. Иә, Кашмир штатында сондай – әскери жағдай.

– Дал көлі, – деді жолбасшымыз. – Қазір көлдің тура арғы басына барамыз, университет қалашығы сонда.

Аумағы кең, арғы жағасына көз жетер-жетпес Дал көлі! Алыстан аумақты қоршап жатқан тау бөктері көрінеді. Ол Гималай таулары мен Пир Панджал жоталары екен. Кейін қайтар жолда Аффан Иесвидің ұйымдастыруымен көл бетінде қайықпен серуендегеніміз бар. Сонда Әбсаттар ағамыз: «Мұхаммед Хайдар бабамыз көлдің жағасында тұрып талай ойға шомған шығар-ау», деді. Одан соң ойын тереңдетіп: «Сринагарға қанша келсем де, көл бетінде қайықпен серуендемеппін. Көлде қолы бос кездері Мұхаммед Хайдар да балаларын серуендеткен деседі» дегенді айтты.

Кашмир! Мұхаммед Хайдар баба­мыз­дың өмірінің соңғы он жылға жуық уақытында билік құрған жер! Жат та жақын өлке. Жақын өлке болатыны бабаларымыздың ізі жатыр. Жан-жақты дарынды М.Х.Дулати XІІІ-XVІ ғасырлардағы Орталық Азия халық­та­ры­ның тарихы, этнография­сы мен география­сы, әдебиеті мен мә­де­ние­ті жайлы өзі көрген, куәсі бол­ған һәм басқа да жайттарды баяндайтын клас­сикалық та­рихи шығармасы – әй­гілі «Тарих-и Рашиди» еңбегін осында жазған.

Әбсаттар аға осы жолғы сапарда Мұхаммед Хайдар Дулати мұрасына біршама жақын көзқарастағы адамды тауып қайтты. Кашмирлік ғалымдардың барлығы бірдей бабамызға оң көзқараста десек, қателесер едік. Түрлі көзқарастар бар, оның ішінде басқыншы ретінде көретіндер де кездеседі. Бірақ осы ға­жа­йып адамның тұсында Кашмир гүлденген. Үлкен бақтар, тас жолдар, мон­шалар салынған. Ақша соғылған. Ха­лықтың әл-ауқаты жақсарған.

Дулати мұрасы, оған қатысты бір дерек десе, басы жастыққа тимейтін Әбсаттар ағамыздың тапқаны профессор Абдул Мажид Баба болатын. Кейін ол кісі былай деп хат жазды:

«Қазақстанның Үндістандағы төтен­ше және өкілетті елшісі доктор Болат Сәрсенбаев пен Әбсаттар Дербісәліге

Ассалаумағалайкүм! Сіздердің жуыр­дағы Кашмир сапарларыңыз кезінде Мырза Хайдар Дулатиге арналған кон­фе­ренцияда танысқанымызға бек қуа­ны­штымыз. Біз сіздермен бағдар­ла­ма­да өзара қызметтес бола алатынымыз туралы түрлі мәселелерді талқыладық. Сіз (Әбсаттар Дербісәлі) маған кітаптар тізімін бердіңіз, олардың көпшілігі бізде бар, олар қолжетімді. Сондай-ақ сізді Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашидиінің» қолжазбасы қызықтырды. Мен біздің мемлекеттік басқармаға қарасты ғылыми-зерттеу кітапханасынан «Тарих-и Рашиди» қолжазбасының екі нұсқасын таптым. Кейін олардың сипаттамасы, көлемі, беттері жайлы мағлұматтарды жазып жіберемін. Біз сіздермен кездес­кен кезде өзара талқылағанымыздай Дула­ти­дің өзі немесе ол жайлы жазылған Үндіс­тандағы барлық құжатты таба аламыз.

Сіздер Таразда М.Х.Дулатиге ар­нал­­ған конференция өтетіні жайлы айттыңыздар ғой. Онда өзара пікір алмаса алатынымызға байланысты маған аталған жиын туралы толығырақ хабар­ласаңыздар. Қазақстанның Үндіс­тан­да­ғы елшісі Болат Сәрсенбаев пен Тараз университетінің профессоры Мах­мет­ғали Сарыбеков мырзаларға менен сәлем айтыңыз. Сіз менімен хабарласады деген үміттемін.

Сіздердің сапарларыңыз және Каш­мир университетінің ғалымдарымен кез­де­­сулеріңіз жайлы мағлұматты (газет­тегі мақаланы) қоса жіберіп отырмын.

Құрметпен,

Университет кітапханашысы

Кашмирдің Орталық кітапханасының бұрынғы басшысы

Кітапхана мен информатика бөлімі.

Кашмир университеті

Сринагар, Кашмир.

Тел.: +90-94-1901-42-03»

Бұл хаттың көшірмесі М.Х.Дулати атын­дағы Тараз мемлекеттік универ­ситетіне де жеткен. Универ­ситеттің 60 жылдығына орай өтетін ғылыми кон­­ференцияға арнайы шақырту жібе­ріп, келу құжаттарын толық дайын­да­ға­ны­­­мызбен, өкінішке қарай, универ­си­­тет­тің бір жағдайларына байланыс­ты шетелден қонақ қабылдауға шектеу қойылғанын білдік. Сол себепті үн­діс­тан­дық ғалымдар конференцияға келе алмады.

Бірақ «Дулатитану» ғылыми-зерт­теу орталығы олармен байланысты үзген жоқ. Университет ректоры М.Сары­бе­ковтің атынан хат дайындап, Абдул Мажид Бабамен түрлі мәселелер жөнінде пікір­лес те болдық. 2020 жылы онлайн өткен «ХІ Дулати оқуы» – халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда Каш­мир университетінен М.Х.Дулати тақы­рыбында ол бейнебаяндама жасады.

Арада үлкен өкінішті жағдай болды. Күтпеген жерден Әбсаттар ағамыз о дү­ние­лік болды. Қайғылы жайды Абдул Мажид Бабаға хабарладық. Көп ұзамай одан хат келді:

«Құрметті профессор Сәмен Құл­ба­рақ!

Сіздің хатыңыз арқылы профессор Әбсаттар қажы Дербісәлі қайтыс болғанын білгеніме таңғалдым. Біз ұлы ғалымнан айырылдық. Мен онымен 2018 жылы Кашмирде кездесе алу мүмкіндігіне ие болдым. Мен оның соңғы хатын 2021 жылдың қаңтарында алдым, онда ол Үндістан мен Еуропа елдерінің зерттеулерінде М.Х.Даглаттың өмірі мен шығармашылығы туралы кейбір ғылыми еңбектерді алғысы келді. Мен оған қалаған барлық ғылыми еңбектің көшірмелерін жібердім.

Мен өз атымнан және Кашмир шта­ты­ның ғалымдары атынан отбасы мүше­леріне көңіл айтамыз. Алла оған Жанат­тан жоғары орын берсін.

Проф (Доктор) Абдул Мажид Баба

Проректордың кеңесшісі (кітапхана ісі)

Кашмир орталық университеті

Жасыл кампус, Дудерхама Гандербал J&K, 191201» (Хаттың аудармасын жаса­ған Беккелді Ақшалов).

«Біз ұлы ғалымнан айырылдық» деп күйзеліске түскен Абдул Мажид Баба­ның көңіл-қошын халыққа, Әбсат­тар ағамыздың отбасы мен туыстарына жеткізуді парыз санап отырмыз. Ұлы ғалым өзін еш уақытта биік санамайтын. «Түркістанға, Шымкентке конфе­рен­ция­ға кетіп бара жатырмын» деп жолай көлікпен соға кететін. Өйткені ұлы баба Мұхаммед Хайдар Дулатидің мұрасына деген тынымсыз ой мен ізденіс оны еш уақытта тыным таптырмайтын.

 Әбсаттар аға және Имам Замин Түркістани

Үндістанның орталығы Делидегі Қа­зақ­стан Республикасы елшілігінен шыға бере жылдам, ширақ қимылды Әбсаттар аға асықтыра жөнелді. Күн әлі кешкіре қоймаған (23.01.2018).

– Әлі үлгереміз. Үндістанның ежелгі астанасы Туғлақабадты көрелік, – деді. Елшіліктің қызметкері (кейін Әбсаттар ағаның өзі жазғандай, шәкірті, ҚазҰУ-дың түлегі) Азат Барбосын да қолдай кет­ті.

Көлікке міне сала, ию-қию көше ара­сымен жүріп отырып, белгіленген жер­ге көп ұзамай жеттік. Жасыратыны жоқ, Делиге бірінші қадам басқан біздің көпшілігіміз, әлі еш нәрсені парықтап үлгергеніміз де жоқ. Ағамыздың жолбасшы болғаны, қандай жақсы.

Біз көліктен түсіп, тосын ортаға аңта­рыла қарап кідіріп қалғанымызда, елші­лік­тің жігіті кіру билетін алып келді.

– Дели сұлтанатының астанасы болған жер. Мұнда түркі текті бабаларымыздың ізі қалған, – деп бастады әңгімесін Әб­сат­тар аға. – Дели сұлтанаты XIII-XVI ға­сыр аралығында 320 жыл өмір сүрген мұсылман мемлекеті.

Дарбазадан кіре бере-ақ көп ұзамай алдымыздан алып биік мұнара шықты. Бір қарағанда-ақ, алып сұстылығымен, асқақтығымен арбап алды.

– Құтб мұнарасы, – деді Әбсаттар аға. – Құтб ад-Дин Айбек салдырған. Ол орта­ғасырлық Дели сұлтанатының бірін­ші сұлтаны. Қараңыздар, міне, Құран аяттары жазылған.

Таң қалмасқа лажың жоқ. Үндіс­тан­ның төрінде бір замандары мұсылмандық рух қалай асқақтаған десеңізші.

– Жүріңдер, былай, мен тағы бір тамашаны көрсетем. Мында біздің қасиетті бабамыз Имам Замин Түркістанидің кесенесі бар, – деп жол бастай жөнелді Әбсаттар аға. Оның асықтыруының се­бе­бі бар еді. Күн батуға таянған. Әлде­бір биік ғимараттың арасынан өтіп, оңа­ша алаң­қайда орын тепкен кесененің алдына келдік.

– Бабамыз Имам Замин! Мына жерде жазылған Түркістаннан келді деп. Туған жылы белгісіз, 1539 жылы дүниеден өткен. Кесене өзі қайтыс болмастан
1 жыл бұрын Бабырдың баласы Һұмаюн тұсында салынған.

Әбсаттар ағамыздың бет-жүзінде кешкі Делидің жарқын сәулесімен көм­керіліп нұр ойнап тұрды. «Міне, көр­діңдер ме, біздің бабамыз қандай болған!» деп, әрқайсысымызға ұшқын шаш­қан көзбен қарайды. Кеудеде баба­лар­ға деген құрмет, мақтаныш сезімі оянды. Аға ықыластана дұға жасады.

XV-XVI ғасырларда өмір сүрген Имам Замин Түркістани кім еді. Р.В.Смит «Ешкім білмейтін Дели» кіта­­бын­да: «Имам Заминге Лоди сара­йын­­дағы саяси әзәзілдік ұнамады. Мен оған таңданбаймын. Суфизм исламдағы ең бір жұмбақ аспект және суфизм имамдары дүнияуи нәрселерден (дүниенің байлығынан) бас тартуларымен белгілі.

Моғолдар империясының негізін қалаушы Бабыр Лодиді жеңгеннен кейін, Имам Заминге келіп, оған құрметін білдірді. Бабырдың баласы Һұмаюн де имамға үлкен құрметпен қараған. Міне, дәл осы Һұмаюнның тұсында имамның кесенесі салынды.

Һұмаюн ауған текті Шер шаһтан жеңіліп, аз уақытқа билік тағынан ажырап қалған кезде, Шер шаһ та имамға келіп, одан бата алу үшін көңілін табуға тырысқан.

Бұл өзі бір ғажайып нәрсе ғой. Құтб кешенінің шағын бір бұрышында ғұмыр кешкен кішкентай кісінің көз алдында патшалар билік құрып, (кезегімен) дүниеден өтіп жатты.

Ол қалай тамаша өмір сүрді екен?! Мен оны былай елестетем. Ол шаңды аулада, манго дарағының астында, ішкі қорада Дели тауыстарының әуезді үнін естіп отырғанда империялар гүлденді және құрдымға кетіп отырды, ал билік басындағылар оған бата алу үшін бас иіп келіп тұрды», деп жазды.

Академик Әбсаттар аға Дербісәлі кейін өз жазбасында: «Кесене мұқият әрі ұқыптылықпен салынған. Күмбез сыртындағы боғатқа айналдыра 61 рет «Алла» және «Субхан Алла», сондай-ақ кесене керегесінің үстіндегі жазуы бар мәрмәр тақтадан биіктеу жерге айналдыра 36 рет «Алла» және «Субхан Алла» деп жазылған. Осы сөздер арасына шеңбер жасалып, оған гүл салынған.

Құлпытас ортада тұр. Кесененің батыс жағына михраб жасалыпты. Оның сыртқы рамасының жоғары жағы доғал. Ішіне «Бисмиллаһир рахманир рахим», одан төменіректегі таға іспеттес жарты шеңбер ішіне қасиетті Құранның «Бақара» сүресінің «Аяту-л курсиі» жазыл­ған. Михрабтың доғал тұсы біт­кен төменгі жағына екі белдемше жасалып, оның оң жағына екі рет және сол жағына сонша рет және төменгі белдемшеге де дәл осылай «Алла» деп жазылған. Михраб қуысының жоғары және төменгі жағына да екі реттен «Алла» деп жазылған. Михрабтың оң және сол жақтарына гүл өрнектеліпті. Түркістандық имамның өмірі және Үн­діс­­танға Түркістан қаласынан, яки жалпы Түркістан өлкесінен келген бе деген сауалдарға зерттеулерден кейін ғана жауап беруге болады», деп жазды.

Әбсаттар ағаның ұлы баба зиратын іздеуі

Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати – XVI ғасырдың перзенті. Осы күнгі қазақ, қырғыз, өзбек секілді түркі ха­лық­та­рының ұлт болып ұйып, тарих сахнасына шыға бастаған кезде ғұмыр кешті. Дулат тайпасынан шыққан әйгілі тарихшы, ақын, әскери қолбасшы (1499-1551).

Өткен ғасырдың 60-жылдарының ортасында Әбсаттар ағаның қолына кездейсоқ «Орта Азия мен Қазақсанның ұлы ғалымдары» атты кітап тиеді. Онда Әбу Насыр әл-Фараби туралы А.Машановтың, Ә.Науаи жөнінде М.Әуе­зовтің, М.Х.Дулати жайлы Ә.Марғұланның, Ұлықбек хақында А.Көбе­совтің, М.Қашқари туралы М.Тома­новтың, Қадырғали Қосынұлы Жа­лайыри жайлы Қ.Жүнісбаевтың және тағы басқалардың мақалалары бар екен.

Осы кітаптағы Ә.Марғұланның мақа­ласы оған айрықша әсер етеді. Ғалым­ның «Мұхаммед Хайдардың кім екенін тарихты зерттеушілер болмаса, жұрттың көпшілігі біле бермейді...» деп жазуы, оның «Тарих-и Рашиди» еңбегіне тоқтала келіп: «Кемеңгер жазушы мен саңлақ ойшылдың қайда туып-өскені де оның ұрпақтарына зор мақтаныш. Міне, біз әңгіме етіп отырған Мұхаммед Хайдар ұлы жүз, дулат тайпасынан шыққаны байқалады» деп дәлелдерді келтіруі болашақ ғалымның ізденіс жолына бастама болады.

Дулати жөніндегі мақалаларда көбіне оның 1540 жылға дейінгі өмірі айтылады. Ал одан бергі өмірі қалай өтті? Ол қай жерде, қай жылы, қалай қаза тапты, зираты қайда деген сұрақтарға көпке дейін жауаптар болмады.

Осы сұрақтар Әбсаттар ағаны жолға бастаған. 1994 жылы Қашғарияға барып, Қашғар, Жаңа Хисар, Жаркент шаһарларын аралайды. Жергілікті халық Мырза Хайдардың есімін ұмытпай қадірлеп, Жаркенттегі бір махалланы, бақты оның есімімен атап отырғаны жанын сүйсіндіреді. Қашғария ғалымдары мен зиялыларының кейбірі ұлы баба Үндістанда қаза тапқанмен, Әбдірашит ханның бұйрығымен сүйегі Жаркентке жеткізіліп, осында жерленген деп санайды екен. Бірақ бұл аймақтан Дулати зираты табылмайды.

Арада бір жыл өткенде Әбсаттар аға Пәкістанға барады. Мұнда Мырза Хайдар бірнеше жыл болған Лаһор қаласында болып, өзге де тарихи жерлермен танысады. Баба зиратын іздеу жұмысы оны қанаттандыра түседі. Ендігі сапар Кашмирге тірелген-ді.

1998 жылдың желтоқсанында Рияд­тан Бомбей арқылы Делиге аттанады.

Кашмирде Мұхаммед Хайдар Дулати екі рет болған. Біріншісі – 1532 жылдың желтоқсан айының соңғы күндерінен 1533 жылдың мамыр айына дейін бол­ған. Екіншісі – 1540 жылдың 22 қара­ша­сы күні Кашмирге аяқ басып, оны бір оқ шығармай өзіне қаратады. Сөйтіп, өмірінің ақырына дейін осы өлкеде билігін жүргізеді.

Кашмир өлкесін, оның бас қаласы Сринагарды «Тарих-и Рашиди» еңбегінде М.Х.Дулати үлкен сүйіспеншілікпен суреттейді. «(Сринагар – Ә.Д.) қаласы мен оның төңірегінде қарағай мен кипаристен салынған тамаша ғимараттар көп. Олардың көпшілігі ең аз дегенде 5 қабаттан тұрады. Әр қабаттың сәулетті бөлмелері, тұрғынжайлары мен терассалары, балкондары мен мұнаралары һәм керемет әшекейленген таңғаларлық кіреберістері бар. Қанша тырыссаң да, оны толық суреттей алмайсың...» дейді қаламгер.

Дели әуежайынан Әбсаттар ағаны Қазақстанның Үндістандағы елші­лі­гінің 2-хатшысы Мұрсалнәби Тұяқ­ба­ев күтіп алады. Оның араласуымен Делидегі Жамму мен Кашмир ту­рис­тік департаментіне, «Кашмир үйі» атты Жамму мен Кашмир өлкесінің Үндіс­тан­д­ағы тұрақты және өкілетті өкіл­ді­гіне барады. Солар арқылы Каш­мир университеті ғалымдарымен байла­ныс жасайды. Өкілдік басшысы С.С.Сахни мырза:

– Сринагарға барған соң универ­си­теттің тарих факультетінің профессоры Абд әл-Каййум Рафики мырзаға жолы­ғы­ңыз. Ол – Орталық Азия тари­хының маманы. Сізге қол ұшын беруге уәде етті, – дейді.

Сринагарда Әбсаттар аға белгілі профес­сорға жолығады. Өзара әңгімеде:

– Күні бүгінге дейін Қазақстан ға­лым­­дарынан Мырза Хайдар Дулати­ді іздеген, яки сұраған жанды да кездестірген емеспін. Енді тәуелсіз елсіздер. Сондықтан өткендеріңізге оралып, ұмыт болғанды іздестіріп жатуларыңыз заңды, – дейді. Оның зиратының осында, «Мазар-и салатинде» екенін айтады. Бұл кезде Әбсаттар аға да Үнді тарихшыларының еңбегін оқып, осында болуға тиіс деген тоқтамға келген-ді. Өкінішке қарай, келесі күні уәделескен уақытта университеттен орала қоймаған Рафики мырзамен кездесе алмай, жолбасшы Мұхаммед Сикан­дар­мен бірге қабірстанға өздері барады.

Қорымда зираттар көп еді. Көпші­лі­гінің құлпытастарында аты-жөні, туған және бақилық болған жылы жазыл­ған екен. Кейбір көне зираттардың құл­пы­­тасындағы сөздер өше бастаған. Бұлар біраз зиратты аралап шығады. Бірақ Мырза Хайдар зираты көзге түсе қой­май­ды. Жазулары өшіп кеткен ғой, та­былмайтын болды-ау деген өкініш күшейе бастайды.

– Не іздеп жүрсіздер? – дейді орта жастағы кісі сәлемдесе беріп.

– 1540-1551 жылдары Кашмир патшасы болған Мырза Хайдар Дулатидің зиратын іздеп жүрміз, – дейді Әбсаттар аға.

– Анау төрдегі зираттарды көрі­ңіз­дер­ші. Ол әдетте «отбасылық зират» деп аталады. Мүмкін сонда болар, – дейді әлгі кісі.

«Мазар-и салатиннің» солтүстік батыс жағындағы қос бәйтерек арасындағы төрт-бес құлпытасты көреді. Дегенмен олардан жазу көзге түсе қоймады. Бірақ тал­дың түбіндегі құлпытас өзгешелеу көзге түседі. Оған тастан рама жасалып, жоғары жағына раушан гүлі өрнек­те­ліп­ті. Құлпытастың қорабы бірнеше жерден сынып кеткенмен, ортасындағы ұзындығы – шамамен 1 метр 26 см, ал көлденеңі 57-78 сантиметрдей мәрмәр тас жақсы сақталыпты. Әбсаттар аға орамалды алып шаңын сүрте бастағанда, жазулар барын байқайды. Әуелі «бұл бақилық» деген екі сөз анық оқылады. Ал екінші бағанадағы сөзі бес-алтау секілді.

Зират тасын сүрте бастағанын бай­қаған Мұхаммед Сикандер дымқыл ора­мал алдырып, екеулеп мәрмәр тас­ты ысқылап тазалауға кіріседі. Ұзамай оңнан солға қарай жалғасқан парсы тіліндегі жазулар тізбегі айқындалады.

Одан: «һууа-л бақи Мырза Хайдар гурган ибн Мирза Мұхаммед Хұсейін гурган, навас Юнус хан, халезад Бабур падишах, вазир Абу Саид хан – падишах Яркенд ва Моғұлистан...» деген сөздер анық оқылады.

Бұл – Әбсаттар аға ұзақ жылдар бойы іздеген түркі халқының ұлы тұлғасы Мырза Мұхаммед Хайдар зираты еді. Ғалым сол сәтте жан дүниесін билеген ала құйын сезімді былай еске алады:

«Бойымды өкініш, яки күйініш пе, әйтеуір алапат бір сезім биледі. Ұлы ғалым: «Алыста, жат жерде қалған баба­ларыңды 447 жылдан кейін енді ғана та­птыңдар ма?! Мені де іздейтін күн туды-ау, әйтеуір», дейтіндей.

Өзіме өзім келген соң қазанама мә­ті­нін хатқа түсіре бастадым», дейді.

Бұл – академик, шығыстанушы ғалым Әбсаттар аға Дербісәлінің қазақ руханиятына қосқан зор үлесі еді.

Сәмен ҚҰЛБАРАҚ,

филология ғылымдарының докторы,

М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің профессоры,

«Дулатитану» ҒЗО директоры