Әуезов және түркі әлемі

Кемеңгердің шығармашылық бол­мыс-бітімі, рухани кесек келбеті өз елі­нің ғасырлар бойы жинаған қазыналы мұ­расын, шежірелі тарихын, талайлы тағ­дырын нақыштап суреттеуге, тиянақты зерт­теуге арналғанымен, негізінен ойшыл-жа­зу­шының мәдениетаралық рухани бай­ланыс­тарды парасат биігінен жіті шо­лып пайымдағаны өнернамалық өне­ге­сінен айқын аңдалады. Бұл ретте Әуезовтің түр­кі әлеміне ынтасы Алаш рухының буыр­­қанып оянуымен тұспа-тұс келіп, ал­ғаш­қы кезеңі дәуір тудырған сауалдарға өткір ой, ұтқыр пікір айтумен ашық та батыл басталғанымен, келесі кезекте сая­си шектеулерге байланысты сақты­ғы сабырға ұласып, «Күн сөнгенше сөн­бей­тін» күретамыр тұғырнамасы теңіз­дің терең түбіндегі астарлы ағысқа бір­тін­деп ай­налғанын, бұл құбылыс тымық көрін­ге­ні­мен тынысы кеңіп, арнасы мен алқабы ұлғая түскенін аңғаруға болады.

Әуелі Әуезов түркі әлеміне зерделі зерт^­теумен, терең таныммен келді. Мәсе­лен, қазақ халық мұрасының, жалпы алғанда, ұлтымыздың кескін-келбетінің алтын өзегі түркілік рух екенін қалтқысыз не­гіздеп, әсіресе елдік пен ерліктің ұра­ны­на айналған батырлық эпостардың тарихи тамырын айпарадай айқындауымен аса бағалы «Әдебиет тарихы» деген әзелгі еңбегінде отызға жасы жетпеген жас ойшыл былай деп жазады: «Қазақ елінің ес­кілігі жалғыз қазақтікі емес, жалпы тү­рік жұртының ескілігі деп санау керек. Бұрынғы түрік, моңғол дәуірі жүрген заманда, Алтын Орда, Ақ Орданың күндері айтылатын жерлер бар. Ноғайлы, Қырым, қыпшақ, қырғыздардың бір жалаудың астында бір ел болып жүрген кездерін айтады. Бұл – түрік жұрттарының жік-жікке бөлінбей тұрған күндері. Бірін-бірі жат демей, бауыр көріп жүрген кездері».

Жалпы, М.Әуезовтің түркі эпосының шығу тегі мемлекеттік дәстүрмен байланыс­ты болған деген жүлгелі ойлары кейінгі зерттеулеріне дейін жалғасып, «Манас» эпосын байырғы қырғыз хандығы тарихымен, кеңірек алғанда, түркі эпикалық дәстүрін Күлтегін, Тоныкөк жырларымен сабақтастықта зерттеу керек екені туралы түркологияда алғашқылардың қатарында пікір білдіргені аян. Эпостың түп төркіні туралы байламдарын «Сырт­қы өмір салтында үлкен өзгеріс бол­ма­ған­дықтан, екінші қазақ елінде ішкі сезім, ой сана байлығы бар болғандықтан, бұл жұртта жалпы түрік жұртының ескілігі көбірек, толығырақ күйде сақталып қалуына керек деген долбар болатын. Қазіргі қазақтың ескілігін қарастырған уақытта, сол пікірдің шындығына көзіміз жеткендей болады. Ол пікірдің растығына біз қарастырып келе жатқан барлық батырлар әңгімесі тегіс айғақ» деп пікірін үстей түсіп, «Қобыланды», «Шора батыр», «Едіге», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» туралы дәйекті де дәлелді ойларын жалғастырады. Ол «Карамзин тарихында Қазан хандығының белгілі адамы болып Шораның да аты аталады. Қазан хандығы құлаған соң Шораның нәсілі Османлы түрігіне ауып кеткен... Қазанның құлауы өзге түрік жұртын бір жалаудың астына біріктіре алмаса да, тілеу бірлігі бар екенін білдіріп, қиялымен жүрекке қозғау салады. Кей жерлерде батырлардың аттануы да болады. Алыстағы қыпшақтан Қобыланды аттанса, Қырымдағы ноғайлы ішінен Шора аттанады», деп жазады қазақ эпосының тарихилығы жөнінде.

Ұлы суреткердің «Еңлік-Кебек» пье­са­сының 1922 жылы жарық көрген алғашқы нұсқасында «Кешегі Арқаның ескек желі желдеткен ала тудың астына жиылған жер қайысқан қол қайда? Кешегі ұраншыл ел, аламаншыл батырдың орнына қараңғы түнді жамылып, ағайынның малын жетектеуді өнер қылған қорқақ ұры жүр» деуде де ала тудың астына біріккен айбарлы Алтын Орда кезеңін аңсау жатқан жоқ па?! Сол сияқты Әуезов ертек туралы зерттеуінде де ілкі пайымдарын түркілік таныммен тереңдете түскені аңдалады: «Онда сонау арғы үйсін, қаңлы руларының кезінен санап, гундер дәуірінен, қыпшақ елдігінен, мұңғылдар жорығының тұсынан, Алтын Орда дәуірінен айтылып келген көне әңгіме көп. Қазақ атты ел құралмастан бұрын, мұсылманшылық кірместен бұрын түрік-мұңғыл руларына түгел ортақ болған ертектер бар». Қызылордада 1927 жылы жарық көрген осы ғажап еңбек қызыл цензура тарапынан қатаң тыйым салынып, атын атауға да болмайтын қауіпті кітаптар тізіміне ілігіп, архив түнегіне батырылады. Сөйтіп, арада алпыс жыл өткен соң азаттықтың елең-алаңында 1991 жылы оқырманына қайта қауышады. Осы деректің өзі советтік режімде түркологиямен айналысудың нақақ қуғын-сүргін, зобалаң апатпен тең болғанын көрсетеді.

Әуезовтің алғашқы көркем шығарма­ла­ры да түркі әлемінің азаттығы жолына, еңсесі езілген бауырлас елдердің отар­­шылдықпен күресіне арналғанын аң­ғару қиынға соқпайды. Классиктің «Қилы заман», «Қараш-Қараш оқиғасы», «Көксерек» сынды повестері, тіпті «Абай жолы» роман эпопеясының өзі – со­ның жарқын айғағы. Мәселен, «Қараш-қараш оқиғасы» повесінің арқауы түгел Түркістанның тұтастығы жолында күрес­кен Тұрар Рысқұловтың әкесі туралы екені белгілі. Бұл – жазушы Мұхтар мен қай­рат­кер Тұрардың мұраттас дос бол­ғанын айғақтаса керек.

Кестелі ой мен көркем сөздің шебері көсемсөзде де кемеңгерлігін көрсеткен. Түркологияға терең барған, Мағжанның түрікшілдігін ұнатқан Мұхтар Әуезов сол тұста жариялаған «Қазіргі қазақ кү­йі» деген мақаласында Түркияда болып жатқан ілгерішіл реформаларды қазақ оқығандарына өрнек ету үшін былайша байыпты пікір білдіреді: «Япония еліне сыртқы жаудың саясаты килігіп, патшалықты құртуға айналғанын көріп, оқыған азамат күшін салып, өнерлі жұрттардың бәріне барып шарлап, үлгі алып, Японияға сол үлгілерді жайып, белді бір патшалық қылып әкетіп отыр. Жұрттың ке­шегі ата-бабамның жолы дегенін бұл уақытта жоқ қылуға айналды. Жұртын тазартып ағартты. Бұдан кейін түрікті алсақ тәртіпсіздік, үлгісіздік, надандық өрт болып лаулап, кешегі қол астында отырған ұсақ жұрттар Түркияны жұтып қоюға айналғанда, негізінен қопармаса түрік оңбайтынын біліп, оқыған жастар шығып, патшасын түсіріп, жаңалықтарды кіргізіп, бұл уақытта түрікті қандай қылып отыр?! Оны көзімізбен көріп отырмыз».

Азаттық аңсап, Алаш арыстарымен тізе қосып, ұлттық рухты оятуға қызмет еткен қаламгер қызыл қырғын тұсында ақырын сөйлеп, аңдап басуға мәжбүр болды. Бәлкім, ол бұл мәжбүрлікке Абай мен Алаш аманатын ұлт пен ұрпаққа жеткізу үшін барған болар. Қайткенде зобалаң қызыл саясаттың дауылына иілгенімен өзегінде серпінін сақтай алатын алмастай шыңдалған Мұхтар Омарханұлы Алаштың алауын кейінгі толқынға ұластырған алтын арқау болды. Бұл сөзімізге М.Әуезовтің 50 томдық шығармалар жинағының әр парағын ақтарсақ, дәлел де, дәйек те молынан табылады.

Солақай саясат үстемдік құрған сол дәуір­ге бір жүгініп көрелік. Сәбит Мұқа­нов 1932 жылы жазған «ХХ ғасыр­дағы қазақ әдебиеті» деген әйгілі еңбегінде «1914 жылы болатын жиһангер соғысында түрік немістермен одақтасып, орысқа қарсы соғысты. «Қазақ» газеті бар, жалпы ұлтшылдар бәрі шынында түрік тіле­гін тіледі. Сол тілегін олар ауыл арасына да жайды. «Түрік жеңсе екен» деген тілекті қазақ даласы түгел тіледі деуге болады. Түрікке қазақ байларының ын­та­сы құлағаны сондай, балаларына Ануарбек, Талғатбек, Мұстафа, Кәмал, Әмірбек, Жамалбек, Сұңғатбек сияқты түрік патшаларының аттарын қойды. Әнуар паша туралы ел арасында ертегі тарап, ел іші оны ертедегі Бабақұмар сияқты сиқырлы, айлакер адам және адамзатқа бітпеген күші бар палуан деп жүрді. Міне, елдің ол кездегі алдыңғы қатардағы адамдарына сондай түрікшілдік пікірді таратқан Мағжан сияқты оқығандар» деп сол кезеңде қазақ даласында екпін алған түрікшілдік рухы туралы мәлімет береді. Бұл еңбек былайғы көзге таптық тар көзқарас аясында үстірт жазба секілді көрінгенімен, қаламгер сол дәуірдің куә­ге­рі болғандықтан шынайылықтан тым алшақ кетпеген тұстары да бар. Нені айтса да сөзін іркіп, қырнап қалмайтын, аңқылдап, ақтарыла сөйлейтін Сәбит Мұқанов әріптесі Мұхтар Әуезов туралы былай деп жазады: «Кеңес үкіметі Семейге келе, ол комунист партиясына кірді. Бұл кіруі, қазір дәлелденіп болған, Әлиханның ақылымен кіру. Олай екенін Мұхтар көп кешікпей істе дәлелдеді. 1920 жылы Міржақып Дулатұлы Семейге барып, халық сотына бастық болды. Мұхтар да онда заң жұмысын істейтін еді. Бұл екеуі ол кезде бірігіп істейді. 1921 жылы Семейге ұлтшыл Смағұл Садуақасұлы губеркомға бастық болып барғанда Мұхтар Садуақасұлының жігінде болды. Онда да Міржақып, Смағұл, Мұхтарлардың саяси жолын­да айырма болған жоқ. Бәрінің әдісі – отаршылдықты сылтау қылып, Алашорда жолын іске асыру еді... 1923 жылы Ташкенте бару себебі басмашылар­мен сабақтас болу екені осы күні айқын­да­лып отыр... Ленинградта Мұхтар Бөкейханұлымен бір үйде тұрды. Бұл кезде ол 1929 жылы ашылатын Алаш­ор­даның кеңеске қарсы жасырын ұйы­мында болғаны ашылып отыр. Осы ұйымға қатынасқаны үшін 1930 жылдың аяғында Мұхтар абақтыға алынды». Сә­бең­­нің бұл жазбасынан көп жайтты аң­ға­руға болады.

Расымен, Мұхтар Әуезов Ташкентте болған кезеңде ұлттық бағыттағы сая­си ұйымдармен астыртын жалғасып, Бұхарада болып, тіпті Бұхара Халық Респуб­лика­сы­ның Конституциясын жазу­ға қалам күшін жұмсағаны белгілі. Бұл туралы Зәки Уәлиди Тоған естелік­те­рінде кеңінен жазады. Зәки Уәлидидің басшылығында 1920 жылы Бұхарада «Түркістан ұлттық бірлігі» одағы құрылып, Анадолыдан Ататүріктің арнайы өкілі Субхи Сайсаллы-оғлы келген, көптеген маңызды шешім қабылданған жиынға башқұрт, түрікмен, өзбек зиялыларымен бірге қазақтардан Мұхтар Әуезов, Хайреттин Болғанбаев, Дінше Әділов қатысқан. Сол тұста Бұхарада алаш оқығандарынан Мырза Наурызбайұлы, Әмір Нәжіп секілді тұлғалар қызмет еткені белгілі. Бұл ретте балауса балғын шағында Семей семинариясынан түлеп ұшқан, кейіннен бірі әлемге әйгілі классик жазушы, келесісі мәшһүр шығыстанушы болып қалыптасқан Әуезов пен Әмір Нәжіптің тағдыр соқпағы Бұхарада тоғысуы да ғажап оқиға. Семи­на­рияда құлын-тайдай тебісіп қатар оқыған, мектепте намыс жыртып алғашқы «Ярыш» футбол командасында бірге ойнаған қос тарланбоз осылайша ғұмыр бойы түркі жұртының қамын жеп, руханиятына өлшеусіз үлес қосады. Ғұлама Әмір Нәжіп кейін сол қимас-сыйлас күндерінің куәсіндей үзеңгілес досы М.Әуезовке «ХІҮ ғасырдағы Мысырдағы Мамлюк қыпшақтарының түркі тілді әдебиеті мен мәдениеті» деген монографиясын арнауы да достыққа адалдықтың жарқын белгісіндей.

Көптеген Алаш қайраткерінің «тү­рік­тің тыңшысы, жапон шпионы, пан­түркист» деп айыпталғаны бел­гілі. Осын­­дай жазықсыз жаладан зәбір ше­гіп, теперіш көрген Әуезов арнайы хат жа­зып, саясаттан бойын аулақ ұстай­ты­нын, шығармашылықпен айналысатынын жария етті. Ол «Ғылым тілі» деген мақа­ла­сында «Қазақ кешегі езгіде жүрген уақытында «пантүркистер» үйретпей-ақ қырда жүрген қойшы-қо­лаңшы да түріктің тілеуін тілейтін» дегенімен негізгі ойын «Қазақ мәдениетін түрік үлгісіне қарай тарта беретін мұғалімдердің тұтынатын негізгі жолдары – «пантюркизм», «панисламизм» тағы әртүрлі «панпәленизмдерді» жол қылып ұстайтыны белгілі. Бірақ сол «пандардың» жолына қай жұрт болсын надан күнінде ғана мойын ұсынады. Мәдениетке бет қойып, басқыштап ілге­рілеген сайын «пандардан» жұрт же­рініп, пайдасыз бір іс деп санап, далада қалдырады. Осы күнде көзін жұмып, аузын ашып, тәтті қиялды қорек қылған адам болмаса, ширақ ақылмен қараған кісіге бұдан кейінгі «пан» – саясат ауа­­сы екені мәлім боларлық болған» деп, «измдердің» сырттан таңылғанын айқындайды. Сөйте тұрып, «Қазақтың оқуын Европа жолына салғанмен – қазақ түріктен алыстап кетіп, оқу үлгісін түріктен алумен – түрікпен туысып кете қоюына кімнің көзі жетеді? Жұрттың рухы бірігуде тұрса, саясат ыңғайы жұрт рухынын сол күйіне қарап бет алатын болса, оқу ісі, оның ішінде ғылым тілі еш уақытта алыстатып әкете алмайтынын біздің ұғуымыз керек» деп астарлап сөйлеп, болашаққа болжам жасайды.

Ташкентте тамырлас түркі елдерінің көрнекті тұлғаларымен, Мүнаууар Қари, Файзолла Хожаев, Садреддин Айни, Сүлеймен Шолпан сынды жәдитшіл зиялылармен етене араласқан жас Мұхтардың ғылымға, түркітануға терең бет бұрғаны байқалады. 1922 жылы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік уни­верситетіне оқуға түскен Әуезов «Манасты айтушы ортасы» деген тақы­рып­та ғылыми баяндама жасайды. Оны тыңдауға атақты Диваевпен бірге көр­некті қоғам қайраткері Сұлтанбек Қожанов келеді. Мұның өзі Мұқаңның «Манас» тақырыбына ертерек барғанын көрсетеді.

Әрине, әлемге әйгілі «Манас» дастаны қырғыз ұлтының бойтұмары болса, осы эпосты алғаш рет қағазға түсіріп, дүниежүзіне мәлім етіп насихаттаған мәшһүр ғалым Ш.Уәлиханов пен алып эпосты зерттеуді соны белеске көтерген академик жазушы М.Әуезовті бауырлас қырғыз халқы ардақты перзенті санап, мақтаныш етеді. Академик-жазушының манастануға қосқан шоқтықты еңбегінің бірегейі – «Киргизский героический эпос «Манас» деген көлемді зерттеуі. Монографияның алғашқы нұсқасы 1934 жылы дайын болған. Осы маңызды зерттеудің Қырғыз Республикасы Ұлт­тық Ғылым Академиясы Ш.Айтматов атындағы Тіл және әдебиет институты Қолжазбалар қорында сақталған, 1936 жылы машинкаға терілген дайын нұсқасының көшірмесі сақталуы, осы нұсқадағы тиісті мәтіндерді қалам сия арқылы түзетулер енгізіп, толықтырулар жасауы автордың Манасты зерттеуге ерекше ыждағат танытқанының бел­гісі секілді. Халықаралық Түркі академиясы М.Әуезовтің туғанына 125 жыл толуына орай ғалымның Манас жырына қатысты шоқтықты зерттеулерін топтастырып, «Қырғыздың батырлық эпосы «Манас» деген атпен жинақ етіп жариялады. М.Әуезовтің «Манас жырының халықтық нұсқасы жасалсын» деген сөзі – 1952 жылы 8 маусымда Фрунзе қаласында өткен «Манас» жырының тағдыры тара­зы­ға тартылған жиында айтқан ке­ле­лі ой, кесімді пікірі. Осы тарихи сөзі ар­қы­лы М.Әуезов «Манас» жырын қызыл идео­логиялық шабуыл жасаушылардан білім­дар­лықпен қорғап, эпостың қайтадан өмір сүруіне кепілдік береді. Нәтижесінде, ызғарлы Мәскеуден Манасты «зиянды, буржуазияшыл, діншіл, халыққа жат эпос» деп жариялап, қара құйын соқтырып, эпосқа қаралы үкім шығарғалы келген профессор Александр Боровков бастаған топ дегеніне жетпей қалады. Манас рухы жеңіске жетті деген сүйінші хабар ақбас Алатаудан асып, бүкіл бауырлас жұртты тебірентіп жіберді. Міне, бұл батыл көзқарас Мұхтар Омарханұлының жайсаң жанды жазушы ғана емес, түркі халықтарының тарихи мұрасына араша түсіп қорғай алатын Алаштың азулы көкжалы екенін көрсететін тағы бір мысал секілді. Беделі биіктеген академик қаламгердің кейін Шыңғыс Айтматов сияқты бауырлас халықтардан желкілдеп өсіп келе жатқан жас жазушыларды қол­дап, демеп жіберуі де оның түгел түр­кіге ор­тақ саялы бәйтерек болғанын айғақ­тайды.

Кемеліне келген кемеңгер Әуезовтің әлемдік өркениетті елдерді аралаған сапарларында түркі халықтарының ұлы тұлғалары мен тамырлы мәдениетінің дүниежүзілік тарихтан алатын орнын салқын ақылмен салмақтап, түрлі кездесуде салиқалы ой түйгені байқалады. Әсіресе «Индия очерктері», «Америка әсерлері», «Жапония күнделігінде» әлем­дік озық мәдениетпен түркілік ми­рас­тарды шендестірген толғамдары жет­кі­лікті.

Қайда жүрсе де тамырын іздеп, хат­қа түсіруге дағдыланған данышпан әйгілі «Индия очерктерінде»: «Индияға Бабұрдың соғыспен кіріп, осы Дели қаласына шейін өзіне қаратып алған жылы 1526 жыл еді. Индияны бағын­ды­рып, патшалығының орталығы етіп Делиді белгілеп алған соң Бабұр өзі төрт жылдан кейін қайтыс болады. Бұл атақты «Бабұрнама» дейтін тарихтық мемуар қал­дыр­ған және газелдер жинағын тудырған, өзге де бірнеше кітаптар жазып кеткен өнерлі жанның бірі болған... 1526 жылы Индияны өзіне қаратқан Бабұрдан бас­тап, 1707 жылы өлген Аураңзепке дейін жаңағы шынжыр-қатар бір топ патша сол «ұлы моғолдар нәсілі» деп аталады» деп жазады. Осылайша, шежірелі тарихтан сыр шерткен Әуезов осы әулет салған Таж Махалды, Қызыл сарайды тамашалап, Бабұрдың баласы Ғұмаюнның күмбезіне тағзым етіп, «Заманындағы ауыз­ша нақылда: «Тажмахал» әйел көркін көрсетсе, Ғұмаюн мазары ер көркін танытады» деседі екен» деп тебіренісін білдіреді. Сапардан қайтар жолда Римде екі тәулік болған ұлы жазушы Үндістан мен ежелгі Рим ғажайыптарын салыс­ты­рып былай ой түйеді: «Бұндағы кей дәуірлер мен Индияның арғысы, көне мәдениеті нық тайталасады деуге болады. Бергі «возрождение дәуірі» болса, рас, бұл тұста Индияның өз өнері, ескі өнері үдемейді де, ұлы моғолдар мәдениеті қатты дәуірлейді. Бірақ оның өзінің Европада, Мысырда, Арабстанда, Иран мен Орта Азияда мол төркіні бар еді. Моғол мәдениеті бір заманда Евро­па­ның шегіне барып орнаған Кордово халифатының мәдениетімен анық жалғас» деп адамзат тудырған өнер мен мәдениет жауһарларының үйлесімі мен үндестігіне қызықты шолу жасайды.

Ал «Америка әсерлерінде» Колумб университетінде «Қазақтың батыр жырлары және оның өзге эпостармен жалғасы» деген тақырыпта магистрлік диссертация, «Өзбек эпосы» туралы докторлық диссертация қорғалғанын хабардар еткен М.Әуезов күнделігінде «Менен фольклор жөнінде және «Абай» романы тура­лы сұрады. Мен ол кісінің кең түрде интерес жасағанына алғысымды айттым. Әуелі фольклор деп, қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, якуттарда екі традиция – үлкен жазба [әдебиет] туғанын, Шекспир, Гете, Бальзак, орыс, американ классиктерін, өз тілдерінде оқумен, өз тілдерінде оригинал роман, пьесалар тудырумен қатар үлкен фольклоры барын айттым... океан поэзия «Манас» екенін таныттым» деп белгілейді.

«Жапония күнделіктерінде» академик жазушы 1957 жылы тамыз айында сол елде болған сапарында беделді жиын­дар­да сөз сөйлеп, жапондардың архитектура, музей, театр, кино өнерін, әдепкі тұрмыс-тіршілігін тамашалап, жапон жа­зу­­­шыларымен етене араласып, тіпті үй­ле­рінде қонақта болғанын, кездесулерде Орта Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениетін насихаттағанын мұқият жазады. Шалғай сапардан жол соқты болып шаршап келе жатса да, Түркияның үстінен өтерде шабыттанған жазушының қаламы жорғалап, тайпалып кеткені байқалады: «Римге қарай ұштық... Бағдатты бас­пай, Анкараға қарай тартты. Біз түрік Анкарасын басып, Стамбулдан өттік... Ауыл көп, бірақ түрік ауылдары әсте көше жасамайтын тәрізді. Анкараға шейін солай болды. Егіс көптен-көп, қарадай жыртылған жерлер көп ұшырайды. Тау-тау адыр жоталарын, беттерін, дөңгейлерін өте жиі пайдаланған.... Тоғайлы, аз үйлі (көбінше) ауылдарда жемісті бақтары тегіс бар деу­ге болады. Кейінірек табиғат реңі тіпті жақсы бола бастады... Стамбулға, Анкараға ауысқан жақтардың бәрі тегіс қалың жыныс, бұйра тоғай басқан өрлі, биік таулар, адырлар, қырқалар, араларында көлдер, өзендер, бұлақтар жиі көрініп қояды. Анкара маңында бір тамаша көл бар екен. Жағалары таулар болғанда, көл өзі оралып-оралып қы­зық, көрікті шимай салып жатыр... Онда екі жағасынан таулар қоса оралып ілеседі. Көл мен тау бұралып-оралып аймаласқандай. Саяхатқа, қызықтауға пароход қайықтар жүр кезіп. Туристер жүргізуге мейлінше қызық болғандай. Оригинал, көл мен тау сирек, ерекше бітімдері бар». Осы қысқа жолжазбаның өзін Мұхтар Омарханұлының ерекше ша­быт­танып, сүйсініп отырып жазғаны анық байқалады.

Ендеше, жаһанның қай өлкесінде жүрсе де, небір қилы заман, қиын күндерді басынан кешсе де, елім деп елжіреген жүрегі түгел түркі жұртымен әрдайым тұтастықта лүпілдеген кемеңгер жазушы, данышпан сөз зергерінің атақ-даңқы ба­уырлас елдерге нұрлы жұлдыз бола береді деп білеміз.