Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Аударма тілі бағзы қариялар көсіп-көсіп аңыз айтқандай, шешендер шерленіп дауға түскендей шебер, бай тілмен қиюласқан. Шығармаларда аудармадан гөрі нәзиралық үлгі басым. Құдды Мопассанды бір ғана оқып шығып, өз сөзімен қайта жазып шыққандай. Мәселен, «Жарасын алдырған ана» атты әңгіменің аудармасына назар салалық.
«Бұл – менің өлгендегі сүйген жерім. Мәжнүннің Ләйлісіндей көңілді арбап, өзіне тартатын жер. Пенде, шіркін, асыл жарымен қауышқан жерін қалай ұмытпайтын болса, мен де шаттыққа кенелген мына жерді, бұлақты тауды, сарқыраған өзенді, бұйраланған орманды ұмытпаймын. Шомылсақ, қоңыр салқын бұлағы бар, масатыдай жайнаған құрағы бар. Балығы тайдай тулайтын, бақасы қойдай шулайтын, шырмауығы шөккен түйе таптырмайтын, балығы көлге жылқы жаптырмайтын жанға сақтау болған жер еді». Міне, нәзиралық үлгі! Әлбетте, түпнұсқада Мәжнүн мен Ләйлі де, Қазтуғанның жырында келетін теңеулер де жоқ. Бөкейхановтың Абай үлгісімен автордың өзінен асырып аудару қабілеті таңырқарлық.
Мопассанның «Ажал төсегінде» атты әңгімесі неге екені белгісіз «Күзетте» деп аударылған. Бәлкім, Бөкейханов ойдың тиянағын көздеп, кейбір сөздерді сол уақыттағы қазақ ұғымына түсінікті, анық етіп аударса керек. Шығармада аудармашының өзі қосқан теңеулер, сөз тіркестері жетіп артылады. Шопенгауердің (Бөкейханов «Шепенгауер» деп аударған) өмірінің соңғы сәті, ажал жанын алған мезеті суреттелетін шығарма желісі қызықты, бірден еліктіреді. «Күйін де ашулан, ішің жарылсын, ол мықты Шопенгауер еді. Ойға ойды соққанда қарсы беттегі адамның тілін кесіп, жон арқасын дүрелеп, өшпес таңбасын басып жіберетін». Мәселен, осындағы екінші сөйлем Мопассан шығармасында кезікпейді. Бірақ сөйлемнің қаншалық үйлесім тауып, жымдасып тұрғанын бағамдап көріңіз.
«Ақсақ кемпір» атты шығарманың ажары тіпті де өңге. Бөкейханов Мопассан кеңістігінен тіпті алыстап кетіп, өзінше көсіледі. «Жастағы бір көргеннің жұртқа қайтқан қозыдай ойыңа келеді де тұрады. Асық аруды алғашқы құшқан жердей ойыңды еркелетіп сипайды. Талай жасқа келдім. Екі жасымнан біздің үйде жүрген ақсақ кемпір есімнен кетпейді. Тұрсам да, жалғыз қалсам да ойымды жайлайды да тұрады». Әңгімеде Бөкейхановтың жанынан шыққан теңеулер кезігеді. «Ақсақ шешем аяңшыл аттың тымақты алшысынан тастаған аяңындай сусылдап ісін істеп, осындай әңгімені ісіне қосарлап, желдіртіп айта береді» немесе «Әнештің әңгімесі осы. Бұл Ақжүніс, Баян сұлу секілді әйелдің тобынан шыққан сұлу еді ғой» дейді бірде. Француз ұлтының өкілі Ги де Мопассан шығармасында Ақжүніс пен Баян сұлу қайдан жүрсін? Міне, аудармашы шеберлігі, аудармашы дегдарлығы.
Шығармаларда адам аттары да қазақшаланған. Ақбала, Боздақ, Роза, Бектір сынды есімдер бар. Байтұрсынұлының шеттен келген әр сөз ұлттың диірменіне салынып барып қолданылуы жайлы айтқан тұжырымы бар-тын. Бөкейханов әр сөзді қазақ тілінің дыбыстық үндестігіне сәйкестендіріп, жеңіл, оқылымды етіп аударған. Қазіргі аударма кітаптардың көбіне ортақ қателік – көшірмеге (калька) ұрыну. Автор қалай жазса, дәл солай сөзбе-сөз аударумен шектелетін аудармашылар еңбегі қолтырауын арқасындай бұжырланып тұрады. Сондықтан да болар мүйізі қарағайдай авторлардың да аудармасын оқып шығу асқан сабырлықты қажет етеді. Егер әр шығарма Бөкейханов аударма үлгісі негізінде аударылар болса, қазақ руханиятына өлшеусіз қазына болып құйылар еді.
Мәселен, Бөкейхановтың Мопассанның «Франсуаза» атты шығармасын Толстойдың аудармасынан аударғанына сенемін. Толстой еңбектерін аударып, дана ақсақалды жақсы көргенін ескерсек, бұл күмән туғызбайды. Мүмкін алғаш рет Мопассанмен Толстой арқылы танысқан да болар. «Франсуазаның» Толстой аударған мәтінімен Бөкейхановтың аудармасын салыстырып көрелік.
Толстойда: «Он поднялся, отстранил ее от себя и, схватив своими большими матросскими лапами ее голову, пристально стал вглядываться в ее лицо. Мало-помалу он узнал в ней, наконец, ту маленькую, тоненькую и веселенькую девочку, которую он оставил дома с теми, кому она закрыла глаза», деп аударылған жолдар Бөкейхановта: «Ағасы күректей алақанымен қарындасының титімдей басын құшақтай алып, екі бетінен шөпілдетіп сүйе бастады. Көкірегін қарс айырардай бір өксік тоқтаусыз құйылып жатты. Бұл нағыз еркектерде ғана болатын өзек өртерліктей ащы өксік еді. Жүрегін солқылдатып, бауырын өртеп, кеудесін қанжармен тілгілеп жатты», деп тәржімаланады. Толстойда «жүзіне тіке қарады» десе, Бөкейхановта «екі бетінен шөпілдетіп сүйе бастады» дейді. Әрі қарай тіпті аудармашы өз қиялымен, өз сезімімен, қазаққа тән аямшақ, жанашыр, кеңжүрек мінезбен негізгі мәтінде жоқ сөйлемдерді меруерттей тізбелеген. Сірә, қазақ оқырманы үшін, жалпы халықты ағарту мақсатында жасалған еңбек екені осы тұста да тағы бір сезіледі.
Бөкейханов аудармалары – жеке тақырып, жеке зерттеу нысаны. Ұлт оқырмандарына тұңғыш рет Мопассанды таныстырған да Бөкейханов болатын.
