Бұқтырманың бойымен...

Рафтинг деп желпініп жүргеніміз – резеңке қайық мініп, таудың тентек өзенінің ағысымен ағу. Бұл кейінгі жылдары сұранысқа ие спорт түріне айналды. Оны байқаған Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі рафтингті өздерінің қызмет көрсету түрлеріне қосқан.     

Біздің Алтай тауын ара­ламаған жеріміз кемде-кем. Анау шығыстың шығы­сындағы Шындығатайдан бас­тап, Нарын жоталарына дейін түстік. Тік­ұшақпен де түгендегенбіз. Күнгей жағы­на та­банымыз неше тиді. Биыл тауға шы­ғуды қоя тұрып, Бұқтырмада бір жүзіп көрмейміз бе деген ой сақ ете қалған. Сақ ете қалған ой миға маза берсін бе, ауа райы болжамын қарап отырып, шуақты күннің біріне сапарымызды белгіледік. Шуақты күн деймін, биыл аспанды анда-санда бұлт торлағаны болмаса, жердің шөлін қандырып тұрып жауын жаумаған. Кей жылдары сібірлеген жаңбыр мезі ету­ші еді ғой. Биыл жоқ, даланың шаңы шығып жатты...

Алтайда қыркүйек тумай жапы­рақтар сарғыш тартып, күз­дің лебі сезіле бастаған. Орман біткен­нің мың түрлі бояуға малынып тұратын бұл сәті қысқа. Дәл осы уақытта суретшілер пле­нэрге шығып, палитраға сан түрлі бояуларын езіп жіберіп, табиғаттың ғажабын кенепке түсіріп үлгерсе, шіркін.

Тұмса табиғат ішінде өсіп-өнсек те, Ал­тайдың сұлулығына әлі тамсанамыз. Жан-жағымызға алақ-жұлақ қарап отырып, Сөгір ауылының аяқ жағына жетіп тоқ­тадық. Бұқтырма жаздағыдай емес, тартылыпты. Баяу жылжитын сияқты. Арқалаған қайығымызды түсіріп, алты жігіт кезек басып үрледік, ауа қысымын тексердік. 

– Ей, жігіттер, – деп елең еткізді ескек есудің нұсқаушысы Серік Қоңырбаев. Біз теңкиген қайықты асау өзенге алып ұшып бара жат­қанбыз. Кілт тоқтадық. – Бұл ойыншық емес. Бір команда болып жұмыс істемесек, тасқа соғылып, төң­керіліп қалуымыз мүмкін. Сол үшін менің айтқаныммен жү­ріңдер, – деп бұйыра сөйледі.

Нұсқаушының сөзінен соң қауіпті сезінгендей болып, сәл де болсын жа­уап­кершілік таныттық. Рас, су деген тіл­сіз жау. Оның үстіне ағысты өзен. Қа­йық­тың табанын ағынға тигізсең болды, ала қашқалы тұр. Тұмсығын суға шы­ғарғанмен, құйрық жағын жа­ғаға орнықтырдық. Содан соң нұс­­қау­­шыдан басқасы екі жақ­қа тең­дей бөлініп жайғастық. Үс­тімізге қауіпсіздік кеу­де­шесін ілдік. Қайықтың ортасына асай-мүсейімізді орнықтырдық. Жүзуге са­қадай сай сияқтымыз. Сөйтсек ескек есудің де әдісі бар екен. Серік жағада тұрып бізге есудің жөн-жосығын түсіндірді. Ауада бір-екі рет есіп көрген бол­дық. Қиындығы жоқ секілді. Сөйттік-дағы Бұқтырмаға қойып кеттік. Ағысы біз ойлағандай баяу емес екен. Әп-сәтте-ақ жағалаудан ұзап кеттік. Командирдің бұй­рығымен қайықты бағыттап қана отырмыз. Өзеннің ортасына қарай шығып едік, қос қапталдағы табиғат жа­рықтық жайқалып сала берді. Әр-әр тұстан құс­тардың сайраған әдемі үні естіледі. Бір уа­қытта жанымыздан ыс етіп суқұзғын ұш­ты. Ағындатып барып, жағалауға қонды.

– Балықтың жауы осы емес пе, – деді ескекті еріне есіп отырған Алмас Сарбасов.

Десе, дегендей. Күніне бір ки­лоға дейін балық жұтады екен. Көбеюі де тез. Төрт-бес жұ­­мырт­­қаға дейін басады. Айға ж­е­тер-жетпес уақытта балапан шы­­ғарып, балапандары екі ай ішінде қара қанаттанады. Үшінші айда өз беттерімен қорегін аулай береді. Топтаса өмір сүретін бұл құстардың көздері өткір болса керек, су түбіндегі балықты сүңгіп ба­рып қағып алады екен. Кейінгі жыл­дары Ертіс жағалауында да су­құзғын көбейіп, балыққа едәуір шы­ғын әкеліп жатқанын есті­ген­біз. Ихтиолог мамандар айтып жүр. 

Ағындатып келеміз. Қойтастарды айналып өтіп, ұсақтауынан секіріп өттік. Кәдімгі өзіміз күнде жүре­тін ойдым-ойдым тас жол сияқты. Тек мұнда те­жеуішті басу деген жоқ. Кел­ген ек­пінің­мен өте шығасың. Мығым отыр­масаң қайықтан ұшып кетуің оп-оңай.

Жан-жағымыздан жақпар тасты шыңдар төнеді. Қайықтың жылдамдығы одан сайын артты. Өзеннің қысылып аққан тұсында ағыс күшейе түсті. Байқап келеміз.

– Жинақталыңдар, жігіттер, – деп тағы бұйырды Серік. – Алды­мызда Ақсу өзенінің сағасы. Сонымен сәл өрлей жүзіп, суға шо­мылып алайық.

Құп алдық. Оң жаққа жай­ғасқан азаматтар күш сала есіп, қайықты бұрып алуға барын салып келеді. Ақсу өзеніне осы тұстан бір ілінбей кетсең, қай­тып айналып келу мүмкін емес. Сондықтан ағыстан шығуға ты­рысып-ақ келеміз. Сол жақ борттағы ескекшілер қиқу қо­сып қана отырмыз. Оң жақ жұл­қи еседі. Әйтеуір қырындап барып Ақсуға кірдік. Суы мөп-мөл­дір. Түбіндегі малта тас­тар жар­қырайды. Осы өзенді бойлай өр­лесек, тұмсығымыз Ақсу ауылына тірелер еді. Біз 200 метрдей ғана жүзіп барып, құмдауыт жағалауға қайықты қаң­тардық. Ұлттық парктің жігіттері жейде­лерін лақтыра сала, мұздай суға қойып кетті. Біз де ілестік. Тастай суық. Бірақ баға­надан бері өткен ыстықты бір басып алдық. Жағада адам іздері байқалады. Ша­шылған бөтелкелерге қарап айтқаным ғой. Біз құсап аялдайтындар көп сияқты. Ұлттық парктің мамандары уақтылы та­залап отыруға тырысады. Дегенмен әркім өзі шаш­қан қоқысты өзімен бірге алып кетуге міндетті емес пе?! Иә, біз де ас-суымызды іштік. Артынша түйір қоқыс қалдырмай жинап алдық.

Баяу жылжып барып, Бұқтыр­маға түсіп едік, асау өзен қайы­ғымызды жұл­қи қашты. – Бұл жер түк емес, – деді Ка­тонқарағай мем­лекеттік ұлттық табиғи парк директорының орынбасары Ар­нас Ауғанбаев. – Берел жақтан бір рафтинг жасап көріп, нағыз адреналинді сезінгенбіз, – деп ескегін алдына өңгерді. Біз де жайлана отырдық.

Қарама-қарсыдан пыр етіп қос үй­рек ұшты. Соңғы он-жиырма жылда ұлттық парк аумағында құстар да кө­бей­ген. Соңғы санақ бойынша, өзен жа­ғалауындағы үйректердің саны 528-ге жеткен. 

– Атып алар ма еді, – деп қы­зыға қарады Алмас.

– Рұқсат билетімізді алып аңға бір шығу керек еді, – деп қостай жөнелді Дәулет Әшімхан.

Осы тұста бағанадан бері үнсіз отыр­ған ұлттық парктің саяткер-биолог маманы Әмір Базилов: – Ондайды қойы­ңыздар. Парк аумағында аңшы­лыққа мүлдем рұқсат жоқ, – деді қатқылдау үнмен. 

Иә, бұл мамандар аңшылық дегенге мүлдем қарсы. Парк аума­ғындағы аң-құсты көктем мен күзде санап, қағазға тіркеп қояды. Барыс секілді ірі аңдарды аңду үшін жолдарына фототұзақ қояды. Қолдан жемдеп өсіріп отырған жануарлары сияқты қарайды. Ал парк аумағына дейінгі тұста лицензия алып, аңшылық құруға болады.

– Дәл осы таудың арғы жа­ғында, – деді қожыр-қожыр тас біткен шыңға қолын созған Әмір, – қатар тұрған бес аю­дың апаны бар. Кезінде сол қуыс­қа кіруге бірде-бір аңшының жүрегі дауа­ламаған екен, – деп Алмасқа қарады.

Әккі аңшы болсаң түсіп көр дегендей сынай қарады. Анда-санда құсқа шығып жүргені болмаса, оған аюмен бетпе-бет келу қайдан?! Мұздай қаруланып алсаң да ақырған аюдың мысы бар. Көктемгі санақ бойынша болса керек, Катонқарағай аумағында 347 қоңыр аю бар. Қасқырда тіпті есеп жоқ. Көбейіп барады. Табиғат өзі реттелгенімен, жыртқыштарды адам күшімен реттеп отыру керек сияқты. Себебі қас­қыр мен аюдың жауы жоқ. Кө­бейгеннің үстіне көбейіп, малға түседі. Сол сияқты қабан, шошқа да кейбір құстардың, еліктердің көбеюіне кедергі келтіретін кө­рі­неді. Тұмсығымен жер сүзе жүріп, құстардың жұмыртқасынан жұ­мырт­қа қоймайды екен. Еліктің лағын да азық ететін көрінеді. Осындай жағдайда, министрлік кей­бір аңды реттеуге рұқсат бер­гені жөн шығар. Әйтпесе, қыс­­тай ауыл малы қасқырға жем болады.

Бұл жолы бұрын-соңды көр­меген табиғаттың ғажабына таң­дай қақтық. Біз көрген мынау сұлулықты шетелді жарнамалап жүрген әр қазақ көрсе, шіркін деймін. Суда жүзу бір басқа да, рафтинг спорты мүлдем бөлек екен. Бұл жолы жаттығу сияқты болған шығар, келесіде ағысы асау Берелдің тұсынан түсіп бір көрсек дейміз. Екі-үш сағатта межелі жерімізге де таяп­пыз. Барлық ауылына сегіз ша­қырым жетпей жағаға шықтық. Майсалы жазықта ұлттық паркке тиесілі шағын үй тұрғызылыпты. Шаршап-шал­дыққан туристер аялдап, тізе бүгуге қо­лайлы орын. Бәрі жинақы, өз орнында. Қоқыс үшін арнайы контейнер тұр. Оны инспекторлар уақтылы тазалап, өртеп отыратын көрінеді.

Кеш кіре кері қайтқанбыз. Тау­лы жер болғанымен, тақтайдай жазық асфальт. Бел-белесті асып келеміз. Анадайдан Бүркіт шыңы тағы да мойын созып тұрды... 

Шығыс Қазақстан облысы,

Катонқарағай ауданы