Қытайда басылған Абай мен Мұхтар мұрасы

«Шың Шысай кеңес одағымен «достасу» саясатын жүргізді. Өзі кеңес одағы большевиктер партия­сына мүше болды және Қытай (жұңго) коммунистік партиясына кіру­ді өтініш етті. Осы кезде кеңес ода­ғы­нан бірсыпыра марксизм-ленинизм шығармалары, әртүрлі ғылыми, әде­би кітаптар Шыңжаңға таралды. Ал­ма­ты­дан, Ташкенттен баспа машиналары әкелініп, Шыңжаңда ұйғыр, қазақ тілдерінде тұңғыш газеттер шы­­ға­рылды. Сол кезде Шыңжаңның жер-жерінде ашылған ұйғырша, қа­зақ­ша жаңаша мектептердің оқу­лық­­тары да түгел кеңес одағынан әке­лін­ді» («Қазақ әдебиетінің тарихы». Шың­жаң халық баспасы, Үрімжі. 2005 жыл. 5-бет).

1935 жылы Іледе қазақ тілінде «Төңкеріс таңы» атты газет шығып, оны ақын Таңжарық Жолдыұлы бас­қар­ды. Алтайда Шəріпхан Жеңіс­хан­ұлы Көгедаев 1934 жылы кеңес одағынан баспа машинасын алдырып, 1935 жылы қазіргі «Алтай га­зе­тінің» тұңғыш саны «Шыңжаң Алтай газетін» шығарды. Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен Сталин мен Шың Шысай арасы қо­жы­рады.

Алайда 1944 жылғы Шығыс Түр­кіс­тан республикасының құрылуы және оның алды-артындағы үгіттік жұмыстар шағын ұлттарға көптеген тиімділік ала келді. Кеңес одағы­ның арнайы ұйымдастыруымен Қа­зақ­станда Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиімен басылған ұйғыр, қазақ тіліндегі газет-журнал, кітаптар Шың­жаң­ға көптеп кірді. Қазақстандық әде­­биет үлгілерінің Шыңжаң қазақ­та­рына кеңінен тарауы осы кезеңнен басталды.

Көп өтпей, яғни 1949 жылы коммунистер басшылығындағы жаңа қытай билігі орнады да, 1950 жылы ке­ңес одағымен достық келісімшарт негізінде жаңа қарым-қатынас қа­лып­тасты. Әдебиет жағында әлем әде­­биетінің озық үлгілерімен бірге, Мак­­сим Горький, Владимир Маяковский, Мұхтар Әуезов шығармалары Шың­жаң­ға тарады.

«Қытай үкіметі азаттық кезеңі ата­ған 1949-1957 жылдар аралы­ғын­да­ғы ке­зең­де де Қытай қазақтары мен ке­ңес одағы құрамындағы Қа­зақ­стан қаламгерлерінің байланысы біршама терең болды. 1956 жылы Сəбит Мұқанов, 1957 жылы Ғабит Мүсірепов қытай жеріндегі қазақ қаламгерлері арасында болып қайтты. Тіпті сол жылдардағы Шыңжаң жазушылар одағының құрылуына да қазақстандық қаламгерлердің ақыл-кеңесі мен үлесі мол болды» (Ж.Шәкенұлы «Қытай қазақтарының әдебиеті», зерттеулер. Алматы, Palitra Press, 2018 жыл).

М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы осы жылдарда Шың­жаң қазақ оқырмандарының қолына тиді. Сөйтіп аталған жылдар ішін­де қазақстандық қазақ ақын-жазу­шы­ла­рының шығармалары Шыңжаң қа­зақ­тарына кеңінен таралумен бірге бірқатар еңбек қытай тіліне аударыла бастады.

Абайдың өлеңдерін, қарасөздерін және Мұхтар Әуезовті хан тіліне ал­ғаш­қы тәржімалаушы Қытай елін­де­гі сібе ұлтынан шыққан Қабай. Шын есімі Ха Хуанжаң. Ол ШҰАР институтының орыс тілі факультетін бітіріп, 1973 жылға дейін Іле айма­ғы­ның Күнес, Нылқы аудандарында әртүрлі қызметтер атқарған. 1973 жылы Бейжіңдегі «Ұлттар баспасын­да» редактор, аудармашы болып жұ­мыс істеген. Қытай, орыс, қазақ тіл­дерін толығынан меңгерген.

Қабайдың Абайды аударуы 1950 жылдардың орта кезінен бастау алады. 1955 жылы ол Абайдың «Ес­кендір» атты поэмасын қытай ті­лі­не аударып, Бейжіңде шығатын «Аудар­малар» (8-сан) журналында шы­ғарған екен. 1958 жылы Абайдың поэмаларының аудармасын топтап, «Абай дастандары» деген атпен «Халық әдебиеті баспасынан» кітап етіп шығарады. Сол жылы Үрімжіде шығатын «Тәңір тау» (8-сан) журналына «Қазақтың ұлы ақыны – Абай» деген мақаласын қытай тілінде жариялайды.

1982 жылы «Абайдың таңдамалы өлеңдерін», 1984 жылы «Абайдың қарасөздерін» жеке-жеке Шыңжаң халық баспасынан қытай тілінде кітап етіп шығарды. 1993 жылы Абайдың 150 жылдық тойының қарсаңында «Абай шығармаларының толық жи­на­ғын» қытай тілінде аударып, дайындап, Бейжіңдегі «Ұлттар баспасынан» шығарды. Жинаққа Абайдың 168 өлеңі, 3 поэмасы, 45 қарасөзі, «Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы» атты еңбегі кірді. Қабай ендігі жерде М.Әуезовтің «Абай» және «Абай жолы» еңбектерін тәржімалауға кірісті. 1997 жылы «Абайдың» 1-томы Бейжіңдегі «Ұлттар баспасынан» қытай тілінде жарық көрді. Ол мұ­нымен тоқтап қалмай, 1995 жылы қыркүйекте «Ұлттар баспасынан» «Абайды зерттеуге арналған мақалалар жинағын» қытай тілінде шығарды. Аталған жинаққа М.Әуезов бастаған абайтануға қатысты қазақ­стан­дық қаламгерлердің еңбегі кіру­мен қатар, өз тарапынан жазылған 14 мақаласы да енген.

1991 жылдан кейінгі тəуелсіздік кезеңі екі ел қазағының қарым-қаты­на­сына кең жол ашты. Қазақ ақын-жазу­шыларының кітаптары Шың­жаң­да жарық көруі үрдіске айналды. Бір М.Мақатаев шығармаларының өзі 8 рет басылым көрген. М.Əуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ə.Нұр­пе­йісов, І.Есенберлин, М.Мағауин, О.Бөкеев, Ə.Кекілбаев, Қ.Мырзалиев, Т.Айбергенов, Т.Молдағалиев, М.Ша­ха­нов, М.Айтқожина, Н.Келімбетов, Р.Отарбай, Қ.Əше т.б. қаламгер кітап­та­ры бірінен соң бірі жарық көрді. Бұл жақсы бастама осы күндерге дейін жалғасып, тек кітап түрінде ғана емес, шыңжаңдық басылымдардың бə­рінде де қазақстандық авторлардың шығар­ма­лары жарияланып келеді.

Абай мен Мұхтарды қытай тіліне арнайы аударумен айналысқан екінші қаламгер-жазушы, аудармашы Қайша Табаракқызы.

Қ.Табаракқызы әдеби жасампаз­дық­пен қоса, аудармашылық жұмы­сы­мен айналысып, қазақ тіліндегі шығармаларды қытай тіліне аударуда үлкен міндетті үстіне алып, «Елжау Күнби» (С.Жанболатов), «Жан» (Б.Құсбегін) (1-том), «Таңжарық өлең­дер жинағы», «Ертіс кілкіп ағады», «Қазақ ертегілері», «Құз ба­сын­­да­ғы аңшының зары» қатарлы ке­сек-кесек романдармен бірге М.Әуезов, М.Шаханов, М.Мақатаев шы­­ғар­ма­ла­рын қытай тіліне аударды. М.Әуезов бастаған қазақстандық қалам­герлер еңбегі Шыңжаң қазақ әдебиетінің қалыптасуына, дамуына игі ықпал жасады.

1933-1935, 1955-1957 жылдар ара­­лығындағы Қытай-Кеңес одағы достығы жəне екі арадағы ұзақ мер­зім­дік тоң жібіген 1980-жылдардың ішінде «Қарағанды», «Ботагөз», «Қазақ солдаты», «Абай», «Абай жолы», «Ұлпан», «Қан мен тер» сияқ­ты туындылар əртүрлі жолдармен қолдан қолға өтіп, оқырман шөлін қан­дырды.

Шыңжаң қазақ əдебиетіндегі тарихи тақырыптағы романдар, мейлі, сан жағынан болсын, мейлі, сапа жағынан болсын, Шыңжаңның бүгінгі əдебиетіне өкілдік етеді. Десе де, бұл романдарда бір ортақ ерекшелік бар десе, ол – Мұхтар Əуезовтей қара нардың соңынан ерген бота-тай­лақтардың əдебиет көшін керуенге айналдырғаны дер едік. Жəне де бұл романдарда бір ортақ кемшілік бар делінсе, ол да осы көштің шиырынан шыға алмағанымыз деп мойындар едік.

Шыңжаң қазақтары Абайды қалай таныса, М.Әуезовті да солай таныды. Тіпті шынайы өмірдегі Абай бейнесінен гөрі, Әуезов қаламынан туған «Абай» оларға барынша «таныс» болды. Әуезовтің Абайдың көркем бейнесін жасауы – Шыңжаң қазақ қаламгерлеріне үлгі-өнеге болды. Осы жолды үлгі тұтқан қазақ қа­ламгерлері көптеген романды өмір­­ге әкелді. Осылайша, шетел қа­зақ әдебиеті үшін ұлы тұлға – Мұхаң ұс­таздық мінберге көтеріліп, ел жадынан өшпестей орын алды.

Жәди ШӘКЕНҰЛЫ,

жазушы