Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы №380

2014 жылғы 18 сәуір,  Астана, Үкімет Үйі Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесін құру және ұзақ мерзімді кезеңге арналған реттеу саясатын қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді: 1. Қоса беріліп отырған Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің 2020 жылға дейін тұжырымдамасы бекітілсін. 2. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Премьер-Министр Кеңсесіне жүктелсін. 3. Осы қаулы алғашқы ресми жарияланған күнiнен кейін күнтiзбелiк он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі К.МӘСІМОВ. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 18 сәуірдегі №380 қаулысымен бекітілген Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы 1. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуді дамыту пайымы Осы Тұжырымдама кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу пайымын, оның негізгі тәсілдерін айқындайды және осы бағытта 2020 жылға дейін одан әрі дамуды қамтамасыз етуге бағытталған. Осы Тұжырымдамада халықаралық тәжірибе негізінде заңдардың қолданыстағы және жаңадан енгізілетін нормаларының және экономиканы реттеу құралдарының реттеушілік ықпалын жария талдаудың және оның негізінде аталған құқықтық нормаларды қабылдау саласында әрекет ететін жеке кәсіпкерлік субъектілері бірлестіктерінің нормативтік құқықтық актілерді келісуін енгізудің орталықтандырылған жүйесін тұрақты негізде құру болжанады. Бұл ретте, тұтынушыларға шығын келтірген бұзушылықтар үшін кәсіпкерлердің жауапкершілігін бір мезгілде арттыра отырып, кәсіпкерлік қызметті реттеудің жекелеген мемлекеттік функцияларын бизнес ортаға беру мүмкіндігі көзделеді. Сондай-ақ, Тұжырымдаманы іске асыру тәуекелдерді басқару жүйелерін одан әрі жетілдіруді және мемлекет пен бизнестің өзара қарым-қатынасының жеке кәсiпорындардың өндіріс процесі мен iшкi қызметiне араласпауды және мемлекеттік бақылаудың түпкі өнімнің сапасы мен қауіпсіздігіне ғана бағыттылығын белгілейтін жаңа қағидаттарын енгізуді; тұтынушылардың құқықтарын қорғау қоғамдық ұйымдарын институционалдық күшейтуді, оларға қойылатын талаптарды арттыруды, қызметтің ашық тетіктерін әзірлеуді, тұтынушылардың тұтынатын өнімнің сапасы мен қауіпсіздігі туралы хабардар етілуін жоғарылату мәселелерін пысықтауды болжайды. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің реттелуін талдау Жеке кәсіпкерлікті дамыту және инвестицияларды тарту үшін қолайлы ортаны құру 1990 жылдардан бастап бұрынғы социалистік блоктың барлық елдерінің алдында тұрған міндет болып табылады. ХХ ғасырдың соңы батыс елдерінде мемлекеттік реттеу жүйелерін қайта қарау және қолданыстағы тәсілдер мен пайдаланатын практикаларды дамытумен сипатталды. Ол кезде жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға тиімді көшудің халықаралық тәжірибесі, сондай-ақ дамыған нарықтық экономикаларда реттеуші ортаны реформалаудың жалпыға ортақ практикасы болған жоқ. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу жүйесі жаңа нарықтық жағдайларда құрылды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жеке меншік қатынастарын, азаматтық қоғам мен кәсіпкерлік еркіндігін реттейтін құқықтық база дамыды. Мемлекеттік органдар проблемаларды олардың туындау шамасына қарай жаңа реттеуші құралдарды енгізе отырып шешті. Осыған орай, рұқсат беру құралдарына басымдық берілді. Рұқсаттар әкімшілендіру тұрғысынан ең қарапайым құрал болып табылады, бірақ жоғары жемқорлық тәуекелдерге ұшырайды. Бұл ретте реттеу субъектілері ретіндегі кәсіпкерлер үшін рұқсаттарды енгізу нарыққа кіруде елеулі кедергіге айналады. Ал күрделі және кейде орындалмайтын талаптар болған жағдайда, мұндай кедергіні шағын бизнес еңсере алмайды. Кәсіпкерлік қызметті реттеуді ықтиярлы енгізуді шектеу қажеттілігін түсіне отырып, мемлекет мемлекеттік реттеу тиімділігін арттыруға бағытталған реформалар жүргізді. 2006 жылы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда мемлекеттік органдар жанынан сараптамалық кеңестер құру көзделген. Нәтижесінде бизнестің орталық мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар жанында құрылған сараптамалық кеңестер арқылы нормативтік құқықтық актілерді әзірлеуге қатысуға мүмкіндігі бар. Сонымен бірге, «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңында жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдау қағидалары, мөлшерлікті айқындау критерийлері және тағы басқалар көзделген. 2007 жылы «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда лицензияланатын қызмет түрлерінің толық тізбесі мен лицензиялаудың жаңа қағидалары бекітілді. 2011 жылы лицензиялар алу кезінде барлық мемлекеттік органдармен келісуге «жалғыз терезе» қағидаты енгізілді, «үнсіздік – келісу белгісі»барлық рұқсаттарға қолданылды. Сондай-ақ лицензияларды берудің бірегей мерзімі – 15 жұмыс күні, ұсынылған құжаттар жинағының түгелдігін тексеруге екі күндік мерзім белгіленді, құжаттарды міндетті нотариалды растау жойылды. 2012 жылы барлық лицензияларды беру электрондық форматқа ауыстырылды, азаматтардың өмірі мен денсаулығына тікелей төнетін қауіппен байланысты емес, ақпараттық сипаттағы, жоғары қатерлерден қауіпсіздікті қамтамасыз етуге әсер етпейтін рұқсаттар үшін хабарламалық тәртіп енгізілді. Кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты мемлекеттік бақылау мен қадағалаудың маңызды реформасы 2011 жылы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының Заңын енгізу болып табылады, онда мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау қызметін жүзеге асырудың бірыңғай қағидаттары бекітілді. Мемлекеттік органдардың норма шығару қызметінің ашықтығын, бизнестің нормативтік құқықтық актілерге еркін қолжетімділігін, сондай-ақ құқықтық білімді жоғарылату мақсатында бизнеске қойылатын міндетті талаптарды бекітетін мемлекеттік органдардың ведомстволық актілерінің деңгейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен заңдар деңгейіне дейін жоғарылатуды көздейтін түзетулер енгізілді. Көрсетілген норманы іске асыру үшін 251 нормативтік құқықтық акті Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары деңгейіне жоғарылатылды. 2012 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты оларға мемлекеттік тіркеу күнінен бастап үш жыл ішінде жоспарлы тексеру жүргізуге тыйым салынды. Тұтастай алғанда, жүргізілген реформалар қорытындысы бақылаушы органдардың бизнеске қысымының азаюы болып табылады. Бұдан басқа, соңғы жылдары кәсіпорынды ашу, салық салу, инвесторларды қорғау сияқты салаларда реформалар жүргізілді. Соңғы уақытта Қазақстанда қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің реттеушілік ықпалын талдаудың жеке элементтері енгізілді. Осылайша, нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу сапасын қамтамасыз ету, олардың реттелетін салаға және жемқорлық тәуекелдерді төмендетуге тигізетін әсерін бағалау үшін әзірленетін заңнамалық актілер жобаларының әлеуметтік-экономикалық салдарын бағалау әдістемесі енгізілді, ол көп жағдайда реттеушілік ықпалды талдау моделіне негізделген. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңында жеке кәсіпкерлік субъектілерінің нормативтік құқықтық актілерді енгізуге байланысты шығындарын есептеу қажеттілігі көзделген. Қолданыстағынормативтік құқықтық актілерге құқықтық мониторинг жүргізудің тетігі бар. Алайда, бүгінгі күні кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу саласында мынадай проблемалар бар: 1) рұқсат беру жүйесінде – қолданыстағы рұқсат беру жүйесінің реттелмегендігі, Қазақстанның рұқсат беру тәжірибесінде тәуекелдерді басқару жүйесінің қолданылмауы, рұқсат беру құжаттары санының бақылаусыз тұрақты өсуі, рұқсат беру заңнамасының күрделілігі, берілген рұқсаттар бойынша жағымсыз салдар үшін шенеуніктерге жауапкершіліктің жүктелмеуі, жүргізіліп жатқан реформалардың тиімді жүзеге асырылмауы; 2) мемлекеттік бақылау және қадағалау – бұзушылықтарды анықтаудың және жазалаудың бұзушылықтарды жасауды алдын алудан және профилактикасынан басымдығы; мемлекет тарапынан тексеруге жататын талаптардың көптігі; олардың көбі орындалмайтын, қайталанатын, ескірген, қарама-қайшы, негізделмеген болып табылады; тәуекелдерді бағалау жүйесінің жеткіліксіз іске асырылуы. Мемлекеттік бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру қағидаттарының бірі құқық бұзушылықтың алдын алудың жазалаудан басымдығы болып табылады. Алайда, бұзушылық жағдайында қолданылатын санкциялар, көп жағдайда, алдын алу емес, айыппұл, сондай-ақ қайталама тексеру болып табылады. Айыппұл санкцияларын қолданудың жоғары пайызы халықаралық практикада жақсарту қажеттілігі туралы хабарламаны пайдалану кең қолданылып жүргеніне қарамастан, айыппұлдардың мардымсыз бұзушылықтарға да қолданылатынын көрсетеді. Мұндай практика санкциялар бұзушылықтың маңыздылығына қатысты қолданылмайтындығын көрсетеді; бизнестің өзін-өзі реттеуі – бизнес-ортада өзін-өзі реттеуге жақсы негіз болатындай дамыған бәсекелестіктің жоқтығы, өзін-өзі реттеу элементтері бар салалар толық көлемде өзін-өзі реттеуге әлі дайын болмауы, Қазақстан Республикасының өзін-өзі реттейтін ұйымдар туралы заңнамасының жетілмегендігі; норма шығару – норма шығару қызметінде талқылаудың ұйымдастырылған алаңының жоқтығы, заң жобаларының ғана әлеуметтік- экономикалық салдарын талдау жүзеге асырылатын ғылыми экономикалық сараптаманың жүргізілуіне байланысты қолданыстағы реттеушілік ықпалды талдау жүйесінің тиімсіздігі, бизнестің норма шығару процесіне қатысу тиімсіздігі, сондай-ақ мемлекеттік органдардың (әзірлеушілердің) бизнес-қоғамдастықтың пікірін ескеруге формальды түрде қарауы; техникалық реттеу – қолданыстағы нормативтік құқықтық актілердің көптігі және оларда сілтеуші нормалардың болуы талаптардың қайталануына, нормативтік-техникалық құжаттардың бірыңғай қорының, сондай-ақ мемлекет тарапынан бақылаудың болмауына әкеледі. Нормативтік-техникалық құжаттардың бірыңғай қорының болмауы мүдделі тұлғаларға толық, нақты және уақтылы ақпарат бермейді, бұл әкімшілік кедергі болып табылады және нәтижесінде бизнестің нормативтік құжаттармен жедел танысу, сондай-ақ берілген талаптарды сақтауға мүмкіндігі жоқ, бұл нарықтық экономика жағдайында экономика салаларының дамуын тежейді. Көрсетілген проблемалардың басым бөлігін енгізілетін және қолданыстағы реттеу құралдарының реттеушілік ықпалын талдауды енгізу арқылы шешуге болады, себебі реттеушілік ықпалды талдау жалпы мемлекеттік реттеудің сапасын жоғарылатады және оның тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді, сондай-ақ мемлекеттік реттеуді мемлекеттік саясатты іске асырудың бүкіл спектрі бойынша жетілдірудің жеткілікті құралын ұсынады. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу арқылы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда көпшілік және жеке мүдделердің теңгерімділігіне қол жеткізу Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексін қабылдау арқылы мүмкін болады, онда кәсіпкерлік субъектілері қатысатын қатынастарды мемлекеттік реттеудің мынадай базалық қағидаттары бекітілетін болады: 1) жеке кәсіпкерлік еркіндігінің кепілдігі (Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрлерін жүзеге асыруға рұқсат етілген) және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз ету (жеке кәсіпкерліктің еркіндігі қағидаты); 2) барлық кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы теңдігі (кәсіпкерлік субъектілерінің теңдік қағидаты); 3) кәсіпкерлік субъектілерінің меншігіне қол сұғылмауы және оның қорғалу кепілдігі (меншікке қол сұқпау қағидаты); 4) Қазақстан Республикасы Конституциясының және оған сәйкес қабылданған нормативтік құқықтық актілердің шегінде кәсіпкерлік субъектілерінің әрекеті (заңдылық қағидаты); 5) шағын кәсіпкерлікті қолдау мен оны дамытуды қоса алғанда, кәсіпкерлік қызметті ынталандыру (кәсіпкерлік қызметті ынталандыру қағидаты); 6) кәсіпкерлік субъектілерінің нормативтік құқықтық актілердің жобаларын, халықаралық шарттардың мәтіндерін және Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік мүдделерін қозғайтын өзге де міндеттемелерін сараптауға қатысуы (норма шығаруға қатысу қағидаты). Осылайша, Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі де кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу мәселелерін реттейтін нормалар жүйеленетін заңнамалық акті болады. Әлемдік тәжірибе мен күшті және әлсіз жақтарды елдік салыстырмалы талдау Халықаралық тәжірибені талдай отырып, 80-жылдардың соңынан бастап белгілі бір дәрежеде пайдаланып келген үш модельді бөліп көрсетуге болады. Біріншісі түбегейлі экономикалық ырықтандыру моделі, бұл ең үлкен оң өзгерістерге алып келген және 2008 жылғы дағдарысқа дейін сөзсіз табысты болып бағаланған ең жарқын модель. Мұндай модель Балтық өңірі, Шығыс Еуропа елдерінде және Қытайда іске асырылған болатын. Қоғамдық-саяси консенсустың, ал Қытайда ел басшылығының мықты саяси еркінің болуы билік органдарына заңнамалық және реттеушілік базаны жылдам өзгертуге, инвестициялар ағынын айтарлықтай арттыруға және тез дамитын нарықтық экономикаға көшуді жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Реформаланатын жүйелердің бастапқыдан тұрақсыз болуы, жоспарлы экономиканың қалай болғанда да құлдырауы және онымен бірге азаматтардың өмір сүру деңгейі мен мемлекеттердің экономикалық әлеуетінің төмендеуі осы модельдің жалпы сипаттамасы болды. Басқа сөзбен айтқанда, өзгерістер басталды, жүйелер серпінді бола бастады. Мұндай жағдайда түбегейлі реформалар жүргізу өзін-өзі ақтады және күтілген оң нәтижелерге алып келді. Екінші модель дамыған индустриялық елдерде пайдаланылды. Ол тиімділікті бағалау, шығындарды азайту, нақты секторалдық реформаларды қолдану арқылы реттеуді жетілдіру тетіктерін құрумен, тиімсіз реттеуге жол бермеудің институционалдық жүйесін құрумен сипатталады. Аталған модельдің элементтері 1970 жылдардың соңынан бастап экономикалық дағдарыстың шешімі ретінде пайдаланыла бастады. ХХ ғасырдың соңына қарай бұл модель Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының, Еуропалық Одақтың құжаттарымен, Америка Құрама Штаттарының, Батыс Еуропаның көптеген елдерінің, Австралия мен Жаңа Зеландияның ішкі заңдарымен кодталды. Реформаланатын жүйелердің басынан бастап тұрақты болуы бұл модельдің жалпы сипаттамасы болды. Дағдарысқа қарамастан, халықтың өмір сүру деңгейі күрт төмендеген жоқ, қарым-қатынастар мен басқару жүйесінің өмірге икемділігі күмән тудырған жоқ. Басқаша айтқанда, жүйелер тепе-теңдік жағдайында болды. Мұндай жағдайларда түбегейлі реформаларды жүргізу қажеттілігі болған жоқ. Үшінші модель жоспарланған саясат емес, жартылай шаралардың, декларациялардың жиынтығымен және бұрын қабылданған шешімдерден ауытқумен сипатталды. Мұндай практика белгілі бір дәрежеде бұрынғы Кеңес Одағының көптеген елдерінде қалыптасты. Мұндай жағдайда билік органдары қағидаларды орындау мүмкіндігіне мән бермей, оларды «өз ыңғайына қарай» бейімдеді. Жеке бизнес мұндай шарттарға бейімделіп, ішінара көлеңкеге кетті. Бизнес-орта жаңа қатысушылар үшін күтілмеген және айтарлықтай қымбат болды. Уақыт өте келе мұндай жүйе тұрақтала түсті. 20 жылда белгілі бір тепе-теңдік қалыптасты, бұл жағдайда белгілі бір өзгеріс жасау талабы бұрынғы мәртебені сақтап қалу талабымен теңдестіріледі. Өкінішке орай, аталған тепе-теңдік азаматтардың көпшілігі үшін де, мемлекет мүдделері үшін де тиімсіз болып келетін жағдайда орнатылады. Бірінші модельде іске асқан реформалар оларды жоғарыда аталған тепе-теңдік байқалатын елдерде пайдалану кезінде көп жағдайда іске аспайды. Оның себебі – билік органдары өкілдерінің де, бизнестің де оларды соңына дейін жеткізуге ынталы болмауы. Қазақстанның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа елдерінен айырмашылығы кейбір түбегейлі реформалардың тәуелсіздіктің алғашқы жылдары табысты өткізілуі болып табылады. Осы тұрғыдан Қазақстанның Орталық Еуропаның елдерімен және Қытаймен біраз ұқсастығы бар. Аталған реформалардың табысты өтуі, пайдалы қазбалардың болуы экономика мен халықтың әл-ауқатының өсуіне алып келді. Сонымен қатар, Қазақстан экономикасы толығымен ырықтандырылған, ал бизнесті жүргізу шарттары ең үздік әлемдік үлгілермен салыстыруға келеді деп айтуға әлі де ерте. Бүгінгі таңда қалыптасқан жағдайда, Қазақстан Республикасында реформаларды жүргізу үшін ең қолайлы модель дамыған индустриялық мемлекеттерде сыналған екінші модель болып табылады. Басқа сипатталған модельдерге қарағанда, бұл модель нысаналы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды, оны институционалдық қамтамасыз етуді және кезең-кезеңмен енгізуді көздейді. Ал нүктелік және логикалық аяқталған реформалар күтілетін нәтижеге алып келмейді. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу инвестициялық саясатпен, инфрақұрылым мен адами капиталды дамыту саясатымен, кредит-қаржы саясатымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуының жалпы саясатының бір бөлігі болып табылады. Мемлекеттік реттеудің мақсаттары жиі таза экономикалық саясат шеңберінен тыс шығатындықтан және азаматтар мен қоғамның қауіпсіздігіне және мемлекеттің тұрақтылығына әсер ететіндіктен, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуге бар байланыстар мен ықпалдарды ескере отырып, жалпы мемлекеттік саясаттың интегралдық бөлігі ретінде қарау керек. Кәсіпкерлік қызметті реттеу саясаты пайдаланылатын құралдар жиынтығымен ерекшеленеді. Дамыған индустриялық елдерде теңгерімделген мемлекеттік саясатты табысты әзірлеу және енгізу бірнеше бастапқы факторларға тәуелді болды және тәуелді болып келеді. Мұндай факторларға, ең алдымен, билік органдарының жүйесімен басқарылуы, олардың тиімділігі мен кәсібилігі, мемлекеттердің жоғары басшылығы саяси бағдарының сабақтастығы, азаматтық қоғам институттарының дамыған жүйесінің болуы, билік органдарының ашық түрде есеп беруі мен бақылауда болуының пәрменді жүйесі, экономиканың жеке секторларында ірі бизнес пен билік органдары мүдделерінің ортақ болмауы жатады. Аталған факторларға барабар назар аудармаудың жақсы мысалы ретінде 2008 жылғы қаржы және экономикалық дағдарысқа қарсы әрекет ету шарасы ретінде кейбір елдердің тәжірибесін келтіруге болады. Осы дағдарыстың пайда болуының өзі Америка Құрама Штаттары билік органдарының ірі қаржы ұйымдары мен олардың ипотекалық кредиттерді беру мәселелерін шешетін реттеу ұйымдары мүдделерінің тұтасу мәселесіне жеткіліксіз назар аударуына байланысты болып отыр. Банктер мен оларды реттеу органдары мүдделерінің осындай тұтасуы Исландияның қаржылық коллапсына әкеп соқты. Португалия, Грекия, Италия экономикаларының 2008 жылғы дағдарыстан кейінгі нашар жағдайының да себептері осындай және билік органдары жүйесінің басқарылуына, олардың тиімділігі мен кәсібилігіне байланысты. Қытайдың ірі қалаларындағы қауіпті экологиялық жағдай, кәсіпорындар мен инфрақұрылым объектілеріндегі авариялылық билік органдарының қызметін пәрменді бақылаудың болмауына және азаматтық қоғам институттарының жеткілікті дамымауына байланысты. Екінші жағынан, барлық аталған факторларға жеткілікті назар аударған елдер азаматтар мен қоғамның мүдделерін тиісінше қолдай отырып, жеткілікті дәрежеде икемді және бәсекелес экономикалық ортаны құра алды, ол экономикалардың жаһандануы жағдайында дағдарыстан сақтануға мүмкіндік берді. Ең алдымен бұл солтүстік Еуропа елдеріне, Канада мен Австралияға қатысты. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік, бизнес және азаматтар мүдделерінің тоғысында мемлекеттік басқару және өзара әрекет ету жүйесінің мықты жақтарына мыналарды жатқызуға болады: 1) жоғары және орта буын мемлекеттік қызметшілері кәсіпқойлығының біршама жоғары деңгейі, көптеген мемлекеттік органдардағы атқарушы тәртіптің жоғары деңгейі. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында әкімшілік реформаны сәтті өткізудің және басшылықтың мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруға назар аударуының нәтижесі болып табылады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа елдерімен салыстырғанда, Қазақстан Республикасында болашақ мемлекеттік қызметшілерді оқыту бағдарламалары сәтті енгізілді; 2) мемлекеттік басқару жүйесінің ұзақ мерзімді тұрақтылығы және жұмыс істеуінің болжамдылығы, мемлекеттік басқару органдарын саяси және әкімшілік басқару сабақтастығы; 3) мемлекет басшылығының кәсіпкерлік ортаны жәнеинвестициялық тартымдылықты жақсартудағы саяси еркі, экономиканы инновациялық дамыту жолына ауыстыру бойынша декларацияланған жоспарлар анықталды, экономиканы дамытудың ресурстық моделінен бірте-бірте кету; 4) орталық және өңірлік деңгейде билік органдарының қызметін басқарудың біршама жоғары деңгейі; 5) әкімшілік басқару, автоматтандыру салаларында кешенді реформаларды жүргізудің, мемлекеттік биліктің жекелеген органдарында тәуекелдерді басқару жүйелерін енгізудің, рұқсат беру рәсімдері мен талаптарына түгендеу жүргізудің оң тәжірибесі. Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқару және өзара әрекет ету жүйесінің бүгінгі күнгі әлсіз тұстарына мыналарды жатқызуға болады: 1) кәсіпкерлік және кәсітік қауымдастықтардың, тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі азаматтар қауымдастықтарының ұйымдастырушылық әлсіздігі және аздығы, азаматтық қоғам институттарының әлсіз даму деңгейі және осының салдарынан аталған қауымдастықтар мен мемлекеттік басқару органдары арасындағы іскерлік диалогтың болмауы; 2) жеке билік органдарының өздерінің реттеу және бақылау салаларын кеңейтуге институционалдық мүдделілігі; 3) ірі бизнестіңқалыптасқан жағдайды сақтауға, оның ішінде экономика монополиясының жоғары деңгейін сақтап қалуға мүдделілігі. Статус-квоны сақтауға мұндай қызығушылық бизнесте бәсекелестікке жол бермеу және белгіленген байланыстарды бұзбау ниетімен түсіндіріледі; 4) азаматтардың жеке кәсіпкерлікті және бәсекелестікті дамыту тауарлар мен қызмет көрсетудің сапасын жақсартатыны, бағасын төмендететіні, жұмыс орындарының саны мен еңбекақыны арттыратыны туралы жеткілікті түрде хабардар болмауы; 5) кейбір мемлекеттік билік органдары қызметінің тиімділігіне, қойылған мақсаттарға қол жеткізу және ілеспе шығындардың арасалмағы бөлігінде заңнамалық актілердің талаптарын енгізуге мониторинг жүргізудің пәрменді әдістерінің, мемлекеттік басқару және реттеу проблематикасына дербес зерттеу жүргізу, сондай-ақ мемлекеттік саясат пен тиімділікті енгізу практикасының болмауы; 6) жеке билік органдарының қызмет нәтижелері бойынша жоғары тұрған инстанциялардың алдында ашық түрде тұрақты есеп берудің болмауы. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу саясатын сапалы іске асыру үшін оның институционалдық бөлігін озық әлемдік тәжірибеге сәйкес нақты құру қажет. Халықаралық тәжірибе шамамен 1980-жылдардың басынан бастап реттеуші саясаттың жаңа талаптары мен рәсімдерін әзірлеумен және енгізумен бірге, дамыған елдер аталмыш реттеушілік қадағалау құрылымдарын жасай бастағанын көрсетіп отыр. Мысалы, Америка Құрама Штаттарында Ақпарат және реттеуші қатынастар кеңсесі (US Office of Information and Regulatory Affairs) 1980 жылы Басқару және бюджет кеңсесінің құрылымында (Office of Management and Budget) құрылған болатын. Ұлыбританияда Ең үздік реттеудің директораты (The Better Regulation Executive) 2005 жылы құрылды. Нидерландының Әкімшілік кедергілер бойыншаконсультациялық кеңесі (Adviescollege Vermindering Administratieve Lasten) 2000 жылы құрылды. Швециядағы реттеуді жақсарту жөніндегі кеңес (Regelradet) 2008 жылы құрылды және 2009 жылдан бастап жұмыс істей бастады. Германияда Нормаларды бақылау жөніндегі ұлттық кеңес (Nationaler Normenkontollrat) 2006 жылы құрылды. Осыған ұқсас кеңестер Мексикада, Австралияда, Жапонияда да бар. Кейбір елдерде реттеушілік бақылау қызметін министрліктердің департаменттері атқарады. Данияда бұл – Қаржы министрлігінің Ең үздік реттеу департаменті, ал Финляндияда – Әділет министрлігінің заңнамалық инспекция бюросы, Францияда – Қаржы министрлігінің Сапа және жеңілдету қызметі. Грецияда, Бельгияда, Ирландияда және Кореяда – Премьер-Министр кеңсесінің департаменттері. Америка Құрама Штаттарынан басқа Экономикалық Ынтымақтастық және Даму ұйымының барлық елдерінде реттеушілік қадағалау органының қорытындылары ұсынымдық сипатты болып табылады. Түрлі елдерде аталған органдар кейіннен эволюцияға ұшырады және оларды мемлекеттік басқару органдарымен тиімді синергияға бейімдеді. Сондықтан бүгінгі таңда осы органдардың алдына қойылған міндеттерде, олар орындайтын функциялар мен олардың құрылымында және мемлекеттік басқару жүйесіндегі орнында кейбір айырмашылықтар бар. Түрлі елдерде аталған қадағалау органдарының функциялары мыналарды қамтиды: 1) реттеуші мемлекеттік органдарға және үкіметтерге ақпараттық, техникалық және консультациялық қолдау көрсету; 2) норма шығару және рәсімдердің орындалуын бақылау, қадағалау мәселелері бойынша реттеуші мемлекеттік органдардың іс-қимылын үйлестіру; 3) мемлекеттің саяси басшылығына реттеуді бағалауды немесе жаңа және қайта қаралатын реттеудің талаптары мен рәсімдерін келісуді ұсыну; 4) реттеуді жетілдіру, оларды реформалау, проблематиканы талдау, зерттеу жүргізу, мемлекеттік органдардың есептілігін зерделеу, үкіметтік емес ұйымдармен тиісті консультацияларды өткізу бойынша ұсынымдарды әзірлеу. Осы Тұжырымдаманың мақсаттары мен міндеттері Осы Тұжырымдаманың мақсаты реттеу болжамды болатын, бизнес үшін арзан және мақсаттарға қол жеткізуде тиімді және сыбайлас жемқорлықтан аулақ болатын теңгерімделген жүйені құру арқылы кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің тиімділігін жоғарылату болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткізу мынадай міндеттерді кезең-кезеңімен және жүйелі шешу арқылы қамтамасыз етіледі: 1) мемлекеттік бақылау мен қадағалауды анықтау мен жазалаудан профилактикаға және алдын алуға қайта бағдарлау; 2) бизнестің өзін-өзі реттеуін дамыту үшін жағдай жасау; 3) реттеушілік ықпалды талдаудың және бизнеске қатысты нормативтік құқықтық актілердің жобаларын қоғамдық талқылаудың негізінде норма шығаруды жетілдіру; 4) техникалық реттеуді әлемдік практикаға және интеграциялық процестерге сәйкес келтіру; 5) заңға бағынышты мінез-құлықты ынталандыру мақсатында шамалас жауапкершілікті орнату; 6) тұтынушылардың қорғалу деңгейін арттыру. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу саясатын енгізу кезеңдері Үш негізгі кезең көзделеді: 1-кезең – дайындық (2014 – 2016 жж.). Бұл кезеңде мынадай іс-шараларды жүргізу көзделеді: 1) саясатты институционалдық қамтамасыз ету жүйесін құру; 2) реттеушілік құралдарды толығымен реформалау. Институционалдық қамтамасыз ету жүйесін құрудың түйінді элементі консультативтік-кеңесші органды және оның Қазақстан Республикасының атқарушы билігіндегі орнын айқындау болып табылады. Реттеуші құралдарды реформалау Қазақстан Республикасында қазірдің өзінде жүргізілуде. Бірінші кезеңді аяқтау үшін бақылау мен қадағалау жүйесін реформалауды аяқтау және мүмкін болған жерде өзін-өзі реттеу жүйесін әзірлеу және оны енгізу қажет. 2-кезең – рәсімдік (2016 – 2018 жж.). Бұл кезеңде мынадай іс-шараларды жүргізу көзделген: 1) реттеушілік ықпалды талдауды жүргізуге қажетті әдістемелерді толығымен әзірлеу; 2) реттеуді жоспарлау, әзірлеу және қайта қарау рәсімдерін қолданысқа енгізу, қоғамдық бірлестіктермен диалог жүргізуді қамтамасыз ету; 3) мемлекеттік органдардың есеп беру жүйесін қолданысқа енгізу. Екінші кезеңде: 1) реттеушілік ықпалды талдау әдістемесін; 2) мемлекеттік органдардың реттеу қызметі туралы мерзімді есептерін дайындау және беру тәртібін; 3) стандарттық шығындар әдістемесін әзірлеу бойынша жұмыс жүргізілетін болады. Тиісті әдістемелерді әзірлеп, сынақтан өткізгеннен кейін мемлекеттік қызметкерлерге тиісті оқыту жүргізілетін болады. Тұжырымдамада көзделген реттеуді жоспарлау, әзірлеу және қайта қарау рәсімдерін толығымен енгізу және қоғамдық талқылау рәсімдерін бұлжытпай сақтауды қамтамасыз ету қажет. Екінші кезеңнің қорытынды бөлігінде реттеуді жобалау және қайта қарау бойынша атқарылған жұмыстар туралы мемлекеттік органдардың мерзімді есебінің жүйесі толық енгізілетін болады. 3-кезең – қорытындылаушы (2018 – 2020 жж.). Бұл кезеңде мынадай әрекеттерді жүргізу көзделеді: 1) мемлекеттік органдардың реттеушілік функцияларды орындауына талдау жүргізу; 2) мемлекеттік саясаттың тиімділігіне мониторинг жүргізу жүйесін енгізу; 3) институционалдық жүйені, рәсімдерді және әдіснамаларды ретке келтіруді жүргізу. Үшінші кезеңде мемлекеттік органдардың бірінде реттеушілік функциялардың орындалуына пилоттық талдау жүргізілетін болады. Осы талдаудың нәтижесінде тиісті рәсімдер мен әдістемелерге пысықтау жүргізу қажет. Бұдан кейін мемлекеттік басқару мен реттеудің әрбір саласынан бірмемлекеттік органнан таңдау ұйғарылады: 1) адам мен қоғамның қауіпсіздігі саласы; 2) қаржы саласы; 3) гуманитарлық сала; 4) табиғи ресурстар саласы. Осы салалардың әрқайсысында мемлекеттік органдардың реттеушілік функцияларды орындауына талдау жүргізу әдістемелерді одан әрі пысықтауға және реттеу салаларының ерекшелігін ескере отырып, оларды келешекте пайдалануға мүмкіндік береді. Реттеушілік функцияларды орындауды талдау рәсімі кейін барлық мемлекеттік органдар бойынша жүргізілетін болады. Реттеушілік функцияларды орындауды талдаудың алғашқы нәтижелері, сол сияқты мемлекеттік органдардың мерзімді есебін талдау және зерттеулердің материалдары реттеушілік саясаттың тиімділігіне мониторинг жүргізу кезінде қолданылуы және консультативтік-кеңесші органның мерзімді есебінде көрсетілуі тиіс. Барлық алдыңғы қадамдарды енгізу барысында олардан сабақ алынып, рәсімдер мен әдістемелердің тиімділігі тексерілуі тиіс. Тиісті өзгерістерді консультативтік-кеңесші орган дайындайды және кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру үшін енгізеді. Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер Тұжырымдаманы іске асырудан: 1) Дүниежүзілік Банктің «Doing Business» рейтингісінде 45-орынмен расталған мемлекеттік реттеу жүйесін оңтайландыру жолымен қолайлы кәсіпкерлік климатты құру; 2) екі пилоттық жобаны іске асыру жолымен өзін-өзі реттеуді дамыту үшін жағдайлар жасау; 3) тамақ өнімдеріне қатысты техникалық реттеу саласындағы тексерулердің санын 20%-дан аса қысқарту; 4) объективті және шынайы статистиканы енгізу, кәсіпкерлік жөніндегі уәкілетті органмен жасалған бірлескен бұйрықтармен бекітілген бақылау және қадағалау органдарының тәуекелдерді басқару жүйелерін автоматтандырумен 100% қамту арқылы мемлекеттік реттеу жүйесінің қадағалануын қамтамасыз ету; 5) кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуге байланысты мемлекеттік бюджеттің шығыстарын 10%-ға қысқарту; 6) реттеу құралдарына байланысты бизнестің операциялық шығындарын 10%-ға қысқарту; 2. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу салалының негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері Мыналар кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қағидаттары болып табылады: 1. Тұтынушылар, бизнес және мемлекет мүдделерінің теңгерімі. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу жүйесі бизнеске ең аз (объективті тұрғыдан қажетті) жүктеме кезінде тұтынушының құқықтарын барынша тиімді қорғауды қамтамасыз етуді ұйғарады. Мұндай жүйеде мемлекеттік реттеудің мақсаттары бизнес пен бюджет үшін ең аз шығындар әдістерімен қол жеткізіледі. 2. Мәлімделген мақсаттарға қол жеткізуде реттеудің тиімділігін негіздеудің, келісудің және мониторинг жүргізудің міндетті рәсімдерін енгізу арқылы реттеуді пайдаланудың негізділігі мен тиімділігі. 3. Мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығы және ақпараттың қолжетімділігі. Қоғамдық маңызы бар шешімдерді қоғамдық тыңдаулардан кейін және қоғаммен өткізілген тыңдаудың басқа түрлері жүргізілгеннен кейін ғана қабылдау болжанады. Пайдаланылуы шектелмеген кез келген ақпарат және бизнес пен тұтынушыларға қажет ақпарат қолжетімді және мүмкіндігінше тегін болуы тиіс. Норма шығару қызметі осы процеске орталықтандырылған жүйені пайдаланудың негізінде барлық мүдделі тұлғаларды белсенді түрде тартқан кезде жүзеге асырылуы тиіс. 4. Кәсіпкерлік қызметті реттеудің мемлекеттік саясатының талаптарын орындамағаны үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігін белгілеу арқылы жауапкершілік пен жазалау әділдігі, бизнес үшін жазалау деңгейінің заң бұзушылық деңгейіне сәйкес келуі, бұзушылықтар анықталған жағдайда, жазалау шараларынан алдын алу және реттеушілік талаптарды орындауға ынталандыруға кезең-кезеңмен өту. Билік органдарының әрекеттері үшін жоғары тұрған инстанцияларға және соттарға шағымдану мүмкіндігі. 5. Мемлекеттік реттеу саласында сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жүзеге асыру мүмкіндігін азайту, мүдделер қақтығысы сияқты көріністерді жою, құқықты таңдап қолдану, монополиялық және монополияға жақыннарықтарды операторларға байланысты реттеу арқылы сыбайлас жемқорлықтан арылу. 6. Реформаларды іске асырудың кешенділігі мен тиімділігі. Тұжырымдаманы іске асырудың тиімділігі барлық мемлекеттік органдар тарапынан қойылған міндеттердің шешіміне байланысты болмақ. Реформаның іргелес бағыттары бойынша салалық құжаттар Тұжырымдамамен үйлесім табуы тиіс. Реформалардың тиімділігін бағалау бизнесті жүргізу және тұтынушыны қанағаттандыру үшін жағдайларды іс жүзінде жақсартуда көрінуі тиіс. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу саясатының мәні негізгі екі бөлікке бөлінеді: 1) орындалуы қажетті заңнама талаптары; 2) реттеу құралдары (реттеушілік құралдар). Осы екі құрамдас бөлікке бөлу қажеттілігі олардағы саясатты жүргізу әдістерінің айтарлықтай өзгеше болуына байланысты. Заңнама талаптары – бұл міндетті тәртіпті, қағидаларды, параметрлер мен нормативтерді белгілейтін нормативтік құқықтық актілердің нормалары. Заңнама талаптары кез келген реттеудің жұмыс істеуіне бастапқы негіз болып табылады. Салық төлемдерін, басқа төлемдерді міндетті төлеу талаптары және оларды есептеу қағидалары, өндіріс қалдықтарының шығарылу нормативтері, өрт қауіпсіздігі талаптары, құрылыс және санитариялық-эпидемиологиялық ережелер мен гигиеналық нормалар, Қазақстан Республикасы және Кеден одағының техникалық регламенттерінің талаптары мысалы болып табылады. Атқарушы билік органының бизнеске қатысты әрбір іс-әрекеті немесе тапсыру үшін немесе билік органына ұсыну үшін қажетті құжат заңнама талаптарын орындау қажеттілігіне және осындай нақты талаптардың болуына негізделеді. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу саясаты заңнама талаптарының тіршілік ету циклін регламенттейді, ол жаңа талаптардың пайда болуының қажетті жағдайларын, оларды негіздеу және келісу, жария талқылау рәсімін, мақсаттарға қол жеткізуге мониторинг жүргізілетін параметрлерді, заңнама талаптарының күшін жою шарттары мен рәсімін белгілейді. Саясат нысанасының екінші бөлімі реттеу құралдары болып табылады, олар арқылы заңнама талаптарының орындалуы қамтамасыз етіледі. Реттеу құралдарын төрт топқа бөлуге болады: 1) лицензияларды, рұқсаттарды, қорытындыларды, тіркеу құжаттарын және басқаларын қамтитын рұқсат беретін құралдар; 2) аудитті, тексерулерді, тергеулерді және олармен байланысты ұйғарымдар мен санкцияларды қамтитын бақылау құралдары; 3) құжаттарды, хабарламаларды және анықтамаларды, салықтық, қаржылық және басқа да есепті, басқа құжаттарды ұсынуды, өнім құрамын декларациялауды, банкрот болуды, кәсіпорын меншігінің өзгеруі туралы деректерді жариялауды және басқаны қамтитын ақпараттық құралдар; 4) өзін-өзі реттеу құралдары. Осы Тұжырымдама шеңберінде өзін-өзі реттеу жүйесі реттеудің құралы болып танылады. Сонымен қатар, мемлекет реттеу құралдарын өзін-өзі реттеуге және керісінше алмастыру процесінде басты рөл атқарады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу саясаты осы құралдардың құрамы мен қолданылу рәсімдерін және олардың тіршілік ету циклін регламенттейді, ол реттеу құралдарының кодификациясын, жаңа құралдардың пайда болу жағдайларын, оларды негіздеу және келісу, көпшілік талқылау рәсімін белгілейді, тәуекелдерді талдаудың нәтижелерін