– Мәке, Сіздің шашыңыз осы Ясауи кесенесінің құндылықтарын зерттеу және жинаумен ағарғанын білеміз. Бүгінгі әңгімемізді осыдан бастасақ?
– Иә, екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Германия бүкіл Еуропа елдері мен Ресейден есепсіз көп жәдігерлерді арнайы вагондармен тасып әкетті. Мұндай әрекеттен Кеңес Одағы да бас тартқан жоқ, өз мәдени құндылықтарын қайтарып қана қоймай, контрибуция есебінде көптеген дүниелерді қоса әкетті.
Қазақстаннан жәдігерлеріміздің сыртқа тасылуы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап белең алды. Алғашқы дерек В.Луниннің «Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане» деген еңбегінде келтірілген.
– Құдайға шүкір, ең үлкен қазынамыз Тайқазан 54 жылдан кейін Өзбекәлі Жәнібековтің жанкештілігінің арқасында елімізге қайтты. Онан кейінгі керемет жәдігеріміз Ясауи кесенесінің шырағданы Луврға қалай барып қалған?
– Кесенедегі басты да құнды жәдігер деп Әмір Темір сыйға тартқан тайқазан мен алты шырағданды айтамыз. Бұлардың да тағдыры әбден талқыға түсіп, бүгіндері Ресей мен Францияға дейін жеткендері бар. Үш үлкен, үш кіші шырағдандардан бүгіндері кесенеде бір үлкен, екі кіші шырағдан ғана сақталған. Бір үлкен шырағданның үстіңгі бөлігі 1905 жылы 11 ақпанында ұрланып, ақыры, 1910 жылы Франциядан табылды. Сол жылы Археологиялық комиссияға үсті ұрланған шырағданның төменгі бөлігі салыстырылып көру үшін жіберіледі де Эрмитажда қалып қойды.
– Енді оны ұрлаған адам кім деген сұрақ туындайды?
– Ұры деп ешкімді айта алмаймын. Дегенмен, Франциядағы үстіңгі бөлігі Жорж Марто деген коллекционердің қолында болған. Ол қайтыс болған соң өз өсиеті бойынша 1916 жылы Луврға 7079, 7080 нөмірлермен өткізілген. Шырағдан бір-біріне киілетін үш бөліктен тұрады. Сондықтан, екі нөмірмен үстіңгі екі бөлігі белгіленген. Астыңғы үшінші бөлігі Қабірхана бөлмесінің еденіне бекітіліп тасталғандықтан ұрылар алып кете алмай, қалып қойған. Бірақ бұл да 1910 жылы Санкт-Петербургқа Франциядан алынған фотосуретімен салыстыру үшін жіберіледі.
Тарихи отанына қайтпай қалған жәдігер қазіргі кезде Эрмитажда сақтаулы, тап осындай тағдыр кесенедегі тайқазан мен бір үлкен, бір кіші шырағданды да күтіп тұрды.
– Тайқазанның Эрмитаждағы тағдыры белгілі. Сонда осындағы шырағданның тағы біреуі Эрмитажда тұр ма? Оған қалай барған?
– Иран өнері мен архитектурасы, тарихы мен мәдениеті, діні мен әдебиеті ертеден-ақ әлем ғалымдарының қызығушылығын туғызып келгені мәлім. 1935 жылы 11-16 қыркүйек аралығында «Иран өнері мен археологиясы» тақырыбымен үшінші халықаралық Конгресс Ленинградта Эрмитаж театрында жұмыс істеп, 18-қыркүйекте КСРО Халық комиссарлары Советінің төрағасы В.Молотовтың Конгресс делегаттарын Москвада қабылдауымен аяқталды.
Мұнан бұрынғы 1926 жылы Филадельфия, 1931 жылы Лондон Конгрестері де Иран әдебиеті, өнері, тарихы мен архитектурасына арналған болатын. Ал үшінші Ленинград Конгресінің өтуіне Эрмитажда жинақталған Иран өнері мен археология табыстары ықпал етті.
Сонау І Петр заманынан бастап, онан соң ІІ Екатерина мен ХІХ ғасырдағы Ресей императорлары тұсында жүргізілген саясат барысында Эрмитажға Иран өнеріне қатысты өте көп құнды заттар жинақталған болатын.
– Сонда алпауыт мемлекеттер өзге елдің жәдігерлеріне көз сүзген болып тұр ғой?
– Мұндай саясатты Кеңес өкіметі де қолдағанын осы Конгреске арналып ашылған, Эрмитаждың 83 залына орналасқан орасан көп көрме экспонаттарынан-ақ байқаймыз. 1931 жылы екінші Конгрестен соң-ақ бүкіл Орта Азия, Қазақстан мен Кавказ республикаларындағы Иран өнеріне қатысты жәдігерлер есепке алынып, 1934 жылы қаңтарынан бастап Ленинградқа тасыла бастады.
– Ясауи кесенесінен, яғни Әзірет Сұлтаннан осы көрмеге Тайқазаннан басқа қандай жәдігерлер апарылды?
– Әзірет Сұлтан кесенесінен тайқазан мен бір үлкен, бір кіші шырағдан алынды. Конгресте бұл жәдігерлер жайлы А.Якубовскийдің «Темір тұсындағы Иран шеберлері Орта Азияда» атты баяндамасында айтылды. Мұнан басқа да 16 елден келген 170 ғалым жасаған баяндамаларында өз зерттеулерінің нәтижелері жайлы әңгімеледі.
Эрмитаж директоры И.Орбелидің Қазақ АССР-і үкіметіне жіберген жеделхатында бұл жәдігерлер «...уақытша, көрмеге қою үшін» алынады делінген, осы құжаттың 1989 жылы қазанның қайтарылуына көп жәрдемі тиді. Бірақ шырағдандар сол күйі Эрмитажда қалып қойды.
– Осы салада өмір бойы қызмет етіп келесіз. Бұл жәдігерлерді қалай қайтара аламыз?
– Ендігі жерде Луврдағы, Эрмитаждағы шырағдандарды қайтаруға әрекет жасап жатырмыз. Өткен жолы Түркістанға Мәдениет және спорт министрі Дәурен Абаев келгенде де қаланың зиялы қауым өкілдері айтты. Әсіресе Түркістан облысының Ақсақалдар алқасының төрағасы Жарылқасын Әзіретбергенов пен ғалым Құлбек Ергөбек Дәурен Абаевқа арнайы аманаттады. Ар жағын білмеймін.
Ал оның ар жағында қазақтың соңғы ханы Кенесарының басы әкелініп, Түркістанға жерлеуін ұйымдастырсақ, еліміздің еңсесі бір көтеріліп қалар еді.
Әңгімелескен
Ескендір ЕРТАЙ,
журналист