Ресми түрде «Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі» атты бастаманың тұсаукесері 1992 жылғы 5 қазанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясының мінберінен жарияланған. Сондағы негізгі мәселе – Азия өңірінде ынтымақтастықты қалыптастыру шараларын айқындап, көпжақты бейбіт дипломатияға қол жеткізу еді.
Мұндай кеңесті шақыру қажеттілігі биполярлық жүйе ыдырағаннан кейін өмірге келген бірқатар жаңа мемлекеттер мен Орталық Азияның жаңа саяси келбетінің қалыптасуынан, демек өңірлік қауіпсіздік архитектурасының өзгеруінен туындаған еді. Кеңес құру туралы бастаманың негізгі мақсаты – Азия өңірінде превентивті дипломатияны іске асыру арқылы жанжалдарды бейбіт жолмен реттеуге басымдық беру және өңірлік қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтудағы көпжақты ынтымақтастыққа қол жеткізу.
Осы орайда аталған кеңесті шақырудың өзі қаншалықты сындарлы саясат, ұсыныстан нақты іске асыру барысы қаншалықты көп деңгейлі болғандығын атап өткен жөн. Мысалы, 1994-2002 жылдар аралығында арнайы жұмыс тобының, аға лауазымды тұлғалар комитетінің, Сыртқы істер министрлері деңгейіндегі кездесулердің бірқатар отырысы өтті. Осының нәтижесінде 2002 жылдың маусым айында «Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесінің» I саммитін өткізу мүмкіндігі туады.
Бүгінгі таңда кеңес параметрлері мен маңызы бойынша паназиаттық диалог алаңына айналып үлгерді десек қателеспейміз. Өңірдің 27 елі кеңестің мүшесі болса, Азиядан тыс мемлекеттер ішінде Беларусь, АҚШ, Украина және 5 халықаралық ұйым (БҰҰ, көші-қон жөніндегі халықаралық ұйым, ЕҚЫҰ, Араб мемлекеттері лигасы, Түркі мемлекеттерінің парламенттік ассамблеясы) байқаушылар ретінде тіркелген. Бұдан басқа, тағы 5 ұйым – Экономикалық ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымының Өңірлік терроризмге қарсы құрылымы, БҰҰ-ның Есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасы АӨСШК-нің әріптестері. Сонымен қатар кеңеске мүше елдер әлем халқының 60 пайызын құрайды, ал әлемдік ішкі жалпы өнімнің 40 пайызына жуығы осы Азия өңірінде шоғырланған.
АӨСШК-не қатысушы мемлекеттердің өзара қарым-қатынас қағидаттары БҰҰ-ның Жарғысы және халықаралық құқыққа сәйкес келеді. Алматының АӨСШК актісімен егеменді теңдік және егеменді құқықтарды құрметтеу; жанжалдарды бейбіт жолмен реттеу; экономикалық, әлеуметтік және мәдени ынтымақтастық; басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау; күш қолданбау немесе күшпен қорқытуды қолданбау; мемлекеттердің аумақтық тұтастығы; қарусыздану және қару-жарақты бақылау; адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды құрметтеу бекітілген.
Алматы актісіне сәйкес сенім шараларын жүзеге асыру АӨСШК мақсаттарына қол жеткізудің негізгі құралы ретінде танылған. Азия құрлығындағы өзара қарым-қатынастардың күрделілігіне байланысты Сенім шаралары каталогы мен онда көрсетілген шаралар ұсынымдық сипатқа ие және АӨСШК мүшелері оларды сәті келсе қолдануы мүмкін.
Бүгінде Сенім шаралары каталогы бойынша жұмыс қарқынды жалғасуда. Ал биылғы саммитте қабылданатын сенімді нығайту шараларының жаңартылған каталогы эпидемиялық қауіпсіздік, қоғамдық денсаулықты сақтау және фармацевтика, ақпараттық технологиялар, терроризмге қарсы күрес сияқты ынтымақтастықтың жаңа басым бағыттарын қамтиды.
Жалпы, АӨСШК қызметі қауіпсіздіктің бес «өлшемін» қамтиды. Олар: әскери-саяси, жаңа сын-қатерлер мен қауіптерге қарсы күрес, экономикалық, экологиялық және адами өлшемдер. Демек АӨСШК-ті іс жүзінде жұмыс істеп тұрған халықаралық саясат институты деуге толық негіз бар.
Сонымен бірге өркениет дағдарысына ұласып кету қаупі бар қазіргі әлемдік проблемалардың өзектілігі халықаралық саясатта үнемі алаңдаушылық туғызуда. Осы орайда, әлемдік геосаяси тұрақсыздықты назарға алсақ, жалпыға бірдей қауіпсіздік пен орнықты даму мәселелерін қамтитын және шешетін АӨСШК сияқты көпжақты кеңесті жаңғырту – бүгінгі басты талап. Олай болса, Қазақстанның АӨСШК атты сыртқы саяси бастамасының халықаралық ұйым дәрежесіне дейін көтеру жөніндегі ұсынысы өзекті екені анық.
Өткен жылдың қазан айында АӨСШК Сыртқы істер министрлері кеңесіне қатысушыларының алдында сөйлеген сөзінде Президент Қ.Тоқаев «АӨСШК халықаралық ұйым болуға әбден лайық, ол үшін барлық қажетті шара жүзеге асырылды» деген ой айтқан болатын. Яғни ұйым ретінде кеңес негіз қалаушы құжаттарға, басшылық және атқарушы органдарына, жедел бюджетке және тұрақты жұмыс істейтін хатшылыққа ие екені атап өтілді. «Ұсынылып отырған өзгеріс Азияның жаһандық мәселелеріндегі жаңа рөлін анық көрсетеді. Бұл қадам, сондай-ақ мүше мемлекеттердің ірі континентте шын мәнінде ортақ, тұтас және жан-жақты қауіпсіздік архитектурасын құруға бейілділігін растайды», деп Мемлекет басшысы ерекше атап өткен болатын.
Қазіргі кезде АӨСШК жаңа ұйымға – «Азиядағы қауіпсіздік және даму жөніндегі ұйымына» өзгертілуі туралы мәселе осы жылдың 12-13 қазанында өтетін кеңестің VI саммитінде негізгі мәселелердің бірі болып қарастырылады деп күтілуде. Қазақстанның бұл ұсынысын кеңеске қатысушылар қолдаған жағдайда, жаңа ұйымның халықаралық саясаттағы алар орны ерекше болатыны сөзсіз.
Мұхит АСАНБАЕВ,
Президент жанындағы ҚСЗИ жетекші ғылыми қызметкері
