Экспорттық нарықты қолдау ішкі нарықты демеуден басталады

Өкінішке қарай, аталған өзгерістер несібесін осы саладан теріп жүрген ірілі-ұсақты шаруа қожалықтарының шымбайы­на қаттырақ батып кетті.

Кеңес дәуірінен келе жатқан ортақ қазанға бидай, ет жіберу саясаты кейінгі отыз жылда экспорттық саясаттың қазығына айналғаны белгілі. «Бидайдан алдамыз» деген қатып қалған біржақты көзқарас экспортта ұнның емес, бидайдың бәсін арттырып, ұн өндірушілерді тасада қалдырды. Ұн өндіруішілер кейінгі 3 жылда ұн экспорты 50 пайызға қысқарып, есесіне бидай экспортының көлемі артып кеткенін айтып дабыл қақты.

Қазақстан астық өңдеу одағының басшысы Евгений Ганның айтуынша, «Отандық өндіріс тауарларының экспорты кезінде көлік шығындарының бір бөлігін өтеу қағидаларын бекіту туралы» бұйрық заңнама талаптарын бұза отырып қабылданған.

Бидай экспорты мен ұн экспорты арасындағы айырмашылықты салыстырсақ, бидайдың бәсі, ұнның бәсекесі жоғары болып тұр. Осының салдарынан 2021 жылы ұн экспорты 1 млн 388 мың тоннаға, 2020 жылы 1 млн 595 тыс тоннаға кеміп кетті.

– Бұйрықтың жаңа нұсқасын дайындауға ауыл шаруашылығы саласы мамандарын қатыстырып, тиімді салалар айқындалуы қажет. Ереже күшінде қалса немесе оған мүдделі топтардың жетегінде кетсе нарықта ұн өндірушілер батып бара жатқан кемеге ұқсайтын болады, – дейді Е.Ган.

Оның айтуынша, тереңдетіп өң­делген ауыл шаруашылығы өнім­дерінің экспортын қолдау тетіктері бізде бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын Сауда және интеграция министрлігі индустриялық-инновациялық қызмет субъектілері шығындарының бір бөлігін өтеудің тетіктерін қолданысқа енгізді. Кәсіпкерлердің пайымдауынша, басқа ережеге бас қатырмай тетікті ұн экспортына қолдануға болады. Бұл шешім тым болмағанда ұн экспортының қазіргі деңгейін сақтап тұруға мүмкіндік берер еді.

Сауда және интеграция министрлігі ұсынған бұйрықтың алғашқы нұсқа­сында кәсіпкерлерге құрақ қант, үйең­кі қант, консервіленген жер­жаң­­ғақ, экзотикалық шырындар отан­дық тауарлар тізіміне еніп кеткені ұнамады. Тіпті бұл тізімде қайықтың желкендері, бамбуктен дайындалған төсеніш-кілемдер де бар болып шықты.

– Мемлекет басшысы қабылдаған шешімдер мен оның алға қойған міндеттерін жүзеге асыру қажеттігін түсінбейтін немесе жүре тыңдайтын адамдар әлі бар секілді. Президент өңделген ауыл шаруашылығы өнім­дерін экспорттауды қолдау керектігін жиі айтады. Ал жобалық деңгейдегі ережеде қамтылған жайттар мүлдем керісінше болып отыр, – дейді Е.Ган.

Майлы дақылдарды өңдеушілер ұлттық қауымдастығының төрағасы Ядықар Ибрагимовтің пікіріне ден қойсақ, транспорттық-көлік шы­ғыны субсидия арқылы өтелетін тауарлар тізімін бізде дайындалатын, сыртқы нарықта сұранысқа ие тауарлармен толықтыру қажет. Бұл мүмкіндігімізді пышыратып алмау үшін керек. Ауыл шаруашылығын субсидиялауға миллиардтаған инвестиция салынғаны белгілі. Бірақ нәтиже аз. Көмек діттеген жерге дер кезінде жетпейді немесе Астанадан бөлінген қаржы ауылға жеткенше тиын-тебенге айналады.

– Жағдай осы қалыпта жалғаса берсе, халықты қолжетімді әлеуметтік маңызы бар тауарлармен қамтамасыз ету міндеттерін орындаудың өзі мұңға айналады, – дейді Я.Ибрагимов.

Көрші елдер дайын өнім өндіру үшін шикізатты бізден сатып алатыны осыған дейін де талай рет ай­тылған. Мұндай жағдайда мал ба­ғып, жер жыртып жүрген ағайынға шикізаттың бәсі басым болары анық. Я.Ибрагимовтің баяндауынша, былтырғы шикізат экспортын шектеу туралы шешім бағаның тұрақ­ты­лығына әсер етті. Әлемдік нарықта күнбағыс майының бағасы 59 пайызға өскенде, еліміздегі жағдай тұрақты болды. Тіпті май өңдеу 46 пайызға ұлғайды. Биыл елде шамамен 1 млн тонна күнбағыс дәні жиналды. Біздегі зауыттардың әлеуеті 3 млн тонна күнбағыс майын шығаруға жетеді. Шикізат емес, дайын өнім экспортына көңіл бөліп, транспорттық-көлік шығындарына мемлекеттік қолдау арқылы дем берсек, күнбағыс өсіретін фермерлердің қатары артар еді.

– Тазартылған сұйық майды дайын­даудың шығыны тазартылмаған майға қарағанда 4 есе көп. Бізге та­зар­тылған сұйық май өндірісін ұлғайту үшін тек экспорттық қолдау жет­кіліксіз. Ішкі нарықта да қолдау көр­сетіліп, өндірістік шығын, көлік шығындары ескерілмесе, Ресей өнімдерімен бәсекеге түсе алмаймыз, – дейді Я.Ибрагимов.

Үкіметтің экспорттық саясатында дайын өнімді экспорттауға қатысты Президент қойған міндеттерге сәйкес келе бермейтін тұстар бар. Мәселе тек шикізат экспорты арқылы шешіле берсе, өткенге қайта ораламыз. Ал өткеніміз – шикізатқа бағытталған экономика, Я.Ибрагимовтің айтуынша, еліміздің майлы дақылдарды өңдеу саласының жай-күйі де, экс­порттық көрсеткіші де жаман емес. Егер экспорттық нарықта ғана емес, ішкі нарықта да қолдау көр­сетілсе, транспорттық-өндірістік шығындарды өтеуге демеу жасаса, қалған мәселені нарықтың өзі реттейді. Бұл мәселе жуырда Парламентте көтерілді. Арада бірер күн өткенде Сауда және интеграция министрлігі агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің алынып тасталған түрлерін көрсетілген тізімге қайтару туралы бұйрық жобасын әзірлегені белгілі болды.

Премьер-министрдің орынбаса­ры – Сауда және интеграция ми­нистрі Серік Жұманғарин Парла­мент­те бұйрықтың жобасы мүд­де­лі мемлекеттік органдарға – Ин­дус­трия және инфрақұрылымдық даму және Ауыл шаруашылығы ми­нистр­ліктеріне келісуге жіберілгенін, келісілгеннен кейін E-gov ашық нормативтік-құқықтық актілердің интернет-порталына орналастырылатынын айтты. Вице-премьердің айтуынша, ұн тартатын кәсіпорындардың тауарларын сыртқы нарыққа жеткізу әрі жылжыту бойынша шығындарды өтеуге қатысты барлық өтініш белгі­ленген тәртіппен қаралады. Сон­дай-ақ сыртқы нарықтардағы жұ­мыс­ты күшейту үшін экспорттық бағ­дарламалар да әзірленбек. Олар бизнесті ынталандыруға, өткізу на­рықтарын әртараптандыруға және экспорт көлемін ұлғайтуға ық­пал ететін оңтайлы тарифтік мөл­шерлемелер мен логистикалық маршруттарды белгілейді.

Сарапшылар бұл шешімді жауапты министрліктердің кері шегінуі немесе нарықтың жеңісі деп қабылдауға болмайтынын айтып отыр. Бұл бұйрық Дүниежүзілік сауда ұйымының заң­дарына бейімделіп дайындалды. 2015 жылдың 1 желтоқсанынан бас­тап 2016 жылдың 1 желтоқсанына дейін 1 397 тауардың мөлшерлемесі төмендетілді. Бұл Дүниежүзілік сауда ұйымының жаңадан мүше болып қабылданған мемлекеттерге беретін алғашқы өтпелі кезеңіндегі жеңілдігі. Жеңілдік мерзімі біткен соң барлық сегментте ұйымның заңымен жүретін боламыз. Бұл ретте Сауда және интегарция министрлігі дайындап, өтпей қалған ережені Дүниежүзілік сауда ұйымының ортақ тәртібі деп қабылдауға болады. Себебі ұйымға дайындықсыз кірдік. Мүше болып қабылданғанымызға биыл – жеті жыл.

Елімізде өндірілген тауарлар алдымен Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің сүзгісінен өтеді. Шет­елден тауар импорттауға немесе экспорттауға баж салығы Дүние­жү­зілік сауда ұйымының айдынында еркін қозғалуға кедергі екенін сарапшылардың бәрі айтып жүр. Себебі ЕАЭО-мен қоса Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше мемлекеттер арасында бекітілетін салықтық жүк­темелеріміз тағы бар. Ал оның қайсысы экономикамызға тиімді деген мәселе бөлек тақырып.

Саясаттанушы Замир Қаража­нов­тың пайымдауынша, екінші деңгейлі банктер шағын және орта бизнеске несие беруге ынта танытпай отыр. Ауылды көтеруге бағытталған мемлекеттің демеу-қаржысы ауылдың инвестициялық тартымдылығын көтере алмады. Соның салдарынан импорт пен экспорттың ара-жігінде айқындылық болмады. Экспорттық санатта көрсетілген тауар­лардың үштен бірінің бетін тырнап қалса, арғы жағынан реэкспорт шыға келеді. Сауда және интеграция министрлігінің жай ғана бұйрығы ақтаңдақ тұстарымызды айғайлатып жібергеніне тағы да куә болып отырмыз.

З.Қаражановтың пікіріне қараған­да, транспорттық-көлік шығыны субсидия арқылы өтелетін тауарлар тізімінен ұн, кебек және құрама жемнің түсіп қалуын заң шеңберінде деп қабылдауға болар еді. Бидай ғана емес, ұн экспорты да мемлекеттің қолдауынан кенде болған емес. Бірақ түпкі нәтиженің қандай екенін көріп отырмыз. Бидай экспортына ден қойғанымыз соншалық, одан да­йын өнім өндіруге болатынын естен шығарып алдық. Мемлекеттің экспортты қолдау және дамыту жүйесінде бидай, ұн экспорты ұстанымы барынша айқын көрсетілуге тиіс. Себебі ұн экспортының саланың іштегі-сырттағы логистикалық шы­ғындарына беретін өтемақыны шектесек, барымыздан айырыламыз. Ұн экспортында ойланатын жайттар бар екені осыған дейін де айтылған. Кейінгі жылдары Өзбекстанға, Түрік­менстанға жөнелтілетін ұнның ке­мігені байқалады. Өзбекстан біздің елмен түйіскен шекараның арғы жағына диірмен кешенін орнатып, бидайды тереңдетіп өңдеп, Ауғанстанға, басқа елдерге экспорттай бастады.

– Эскпорттық қолдау тізімі үнемі жа­ңартылып тұруға тиіс. Оң­түс­­тіктегі фермерлердің ала жаз­­дай баптаған қауын-қарбызы ші­­ліңгір шілдеде Ресей, одан әрі Еуропа асатыны белгілі. Алма экс­порты да бөлек талқыланатын та­қырып. Бірақ бізге қажетті тұстар нақ­тыланбағандықтан экспорттық тауар мен реэскпортты шатастырып аламыз. Импорттаушылар тарифсіз реттеу шараларына басымдық берді. Бұл саладағы жүйесіздікті көбейтіп, мүмкіндігімізді шашыратып жіберді. Министрлік деңгейінде қабылданған ереже енді өтірікпен өмір сүре алмайтынымызды көрсетіп тұр. Алдағы уақытта экспорттық өнімдердің құрамына мемлекеттік деңгейде скринг жүргізілмесе, қант құрағын немесе бамбук кілемшесін өзімізде дайындадық деп есеп беріп, отандық өнімдер тізбегіне қосып жіберетіндердің қатары көбейе береді. Енді ереженің жаңа жобасына тек министрлік өкілдерін емес, осы саланың мамандарын да қатыстыру керек, – дейді З.Қаражанов.

АЛМАТЫ