Масс-медиа заңының жобасы

Жаңа медиаға нық қадам

Рас, соңғы жылдары дәстүрлі БАҚ-тың бағыты концептуалды тұрғыда өзге­­ріп жатыр. Жаңа медиа түсінігі қа­­лып­тасты. Бұл ретте Медиа заңна­ма­ны қайта қарау уақыт талабынан туын­­­дағанын атап өткен жөн. Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дархан Қыдырәлінің айтуынша, халықаралық тәжіри­белер ескеріліп, масс-медиа туралы заң жұртшылық талқылауына шыға­рылған. Заң жобасын әзірлеуге білікті заң­герлер мен сарапшылар тартылған.

– Заң жобасы аясында журналистердің мәрте­бесін көтеру, мемлекеттік ақпарат­тық саясатты қаржыландыру тетіктерін реформалау, өзін өзі реттеу институттарын дамыту, телерадио хабарларын тарату саласындағы трендтерді өзгерту жоспарланған. Ақпаратқа қол жеткізу мәсе­лелері туралы заңға түзетулер әзір­ленді. Ұсынылған өзгерістер азамат­тардың ақпаратқа қол жеткізу құқы­ғын заңсыз шектейтін мемлекеттік ор­ган­дардың жауапкершілігін күшей­теді. Сондай-ақ газеттерді тарататын «Қазпошта» мен қағазды бір көзден ті­келей жеткізу мәселесі бойынша да ал­дағы уақытта келісімдерге қол жет­кіземіз. Тек заңнама емес, оқыту мәселе­сі де назардан тыс қалмауы қажет. Өйткені медиасауаттылық бәрімізге қажет. Журналистерге білім керек. Медиа­ға түрлі шабуыл жасалып жатады. Мани­пуляцияға өзіміз түсіп қалмау үшін ақ пен қараны ажырата алатын деңгейде болуымыз керек. Сондықтан қолына қалам ұстаған жандар әрдайым шындықтың жағында жүруі тиіс. Қазіргі уақытта журналистерге арналған басқосуларды кө­бей­тіп жатырмыз. Мұның барлығы тә­жірибе алмасу, біліктілікті көтеру үшін маңызды. Ақпараттық доктрина талқы­лау­дан өтті, сондай-ақ ақпарат саласын дамытудың 2023-2027 жылдарға ар­налған тұжырымдамасын дайындауға кірістік, – дейді министр.

Жедел ақпарат нәтижеге жетелейді

Заң жобасы көпшіліктің талқылауы­на шығарылғандықтан, құжат мазмұны­мен кез келген адам танысып, пікір қал­дыра алады. Ашық НҚА сайтында жария­ланған заң жобасының тұжырым­да­­масымен біз де танысып шықтық. Құжат 78 баптан тұрады екен.

Көпшіліктің түсінбей отырғаны – 33-бап. «Баспасөз картасы» деп аталады және ондай картасы бар тілшіге 35-бап («Баспасөз картасын алған журналистің құқықтары мен міндеттері») арқылы жеке құқық берілген. Бұл «Журналистің құқықтары мен міндеттері» деп аталатын 28-баптан неге бөлектенгенін түсіне алмадық, дейді журналистер.

Бұған дейін журналистер мемле­кет­тік органдардан ақпарат алу мәсе­ле­сін жиі кө­теріп жүрді. Ақпарат жедел беріл­мегендіктен, мақаланың маңыздылығы жойылып, тұрғындар да жедел ақпараттан қағылатын. Қазір журналистің ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз ету маңызды қадамдардың бірі болып тұр. Бұл ретте, заң жобасында сұраныс хатқа жауап беру мерзімін қысқарту көзделіп отыр. Қолданыстағы нормада ол 7 күн болса, ұсынылған құжат­та 5 күн деп көрсетілген. Бұл әри­не, БАҚ өкілдері үшін заң жобасының жағым­ды бір тұсы.

Құжатта сөз, шығармашылық бостан­ды­ғына, өз көзқарастары мен сенiмдерiн баспа арқылы және өзге де нысанда бiлдiруге, ақпараттарды заңда тыйым салынбаған кез келген әдiспен алуға және таратуға Конституцияда ке­пiл­дiк берiлгені назарға алынған. Мем­лекеттік органдар, қоғамдық бірлес­тіктер, лауазымды адамдар, масс-медиа әрбiр азаматты оның құқығы мен мүд­де­сiне қатысты құжаттармен, шешiм­дермен және ақпарат көздерiмен танысу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi. Бұл ретте масс-медиа терроризмге қарсы іс-қимылды іске асыратын мемлекеттік органдарға жәрдемдесуге міндетті. Мемлекеттiк құпияларды не­ме­се заңмен қорғалатын өзге де құ­пия­ны құрайтын мәлiметтердi жария eтуге, экстремизмді немесе терроризмдi наси­хаттауға және ақтауға, терроризмге қарсы операцияларды жүргiзу кезе­ңін­де олардың техникалық тәсiлдерi мен тактикасын ашатын ақпаратты таратуға, есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестер мен прекурсорларды, жа­рыл­­ғыш заттар мен қолдан жасалған құ­рылғылар, сондай-ақ қатыгездікті, зорлық-зомбылықты және порнография­ны насихаттауға тыйым салынады.

Сондай-ақ құжатта осы заңның мақ­саты үшін бұқаралық ақпарат құ­рал­дары және бұқаралық коммуника­ция құралдарында насихаттау деп Қа­зақстан Республикасының заңна­ма­сын­да ты­­­йым салынған ақпарат туралы қоғамдық оң пікірді қалыптастыру және (немесе) шектеусіз адамдар тобын құқыққа қарсы әрекет жасауға немесе әрекетсіздікке итер­мелеу үшін көзқарас, фактілер, дә­лел­­дер және өзге де, оның ішінде әдейі бұр­маланған ақпаратты тарату түсіні­ле­тіні ескертілген.

Құжатта масс-медиа саласындағы мемле­кет­тік реттеу мен уәкілетті орган­дар­­дың құзыреті де қарастырылған. Бұған қоса заң жобасында балаларды теле-радиобағдарламаларды тарату кезінде қорғау мәселесі де көтерілген. Ақпарат және қоғамдық даму министр­лігі қолданыстағы «Бұқаралық ақпа­рат құралдары туралы» ҚР Заңы ескір­генін, қазіргі заманның легіне сәйкес келмейтінін және масс-медиа сала­сын­­дағы қоғамдық қатынастардың қазіргі заманғы талаптарын толық қана­ғат­тандырмайтынын ескере келе, сөз бос­­тандығы құқығын нығайтуға және қам­тамасыз етуге бағытталған мемле­кеттің жаңа қағидаттары мен кепіл­дік­теріне негізделген Қазақстанда осы құқықты шектеудің нақты шарттарын, ең алдымен, Интернет желісінің сегментінде қамтитын заң қабылдау қажет екенін алға тартып отыр. Осыған орай жаңа заңда сөз бостандығы, пікір плюрализмі мен мемлекеттік қауіп­сіз­дікті, қоғамдық тәр­тіпті, халық­тың ден­саулығы мен өне­гесін қалып­тас­ты­руға бағытталған қа­жетті шектеулер ара­сын­да­ғы тепе-тең­дікті белгі­лей­тін түбе­гейлі жаңа схеманы бекіту ұсы­ныл­ған.

Жаңа заң – қоғамның талабы

Шын мәнінде, журналистердің тек құқықтық мәртебесі емес, олардың қоғамда алатын орны анық болуы керек. Мұндай заңы жоқ елдер де бар. Бірақ біздің елдегі жағдайға қарасақ, заң қажет. Өйткені жаңа қоғамның жаңа талаптары бар. Соны ескеруіміз керек. «Масс-медиа туралы» заңда тек журналистер емес, оларға деген қоғамның қатынасы да реттелуге тиіс. Сол үшін де ол көкейкесті. Бұл заңда тәуелсіз, тәуелді журналист деген ұғым болмауы керек. Анығын айтсақ, бұлар – социалистік қоғамнан қалған түсінік. Журналист халықтың тілегін, мұң-мұқтажын жеткізіп, шындықты объективті түрде жариялап отыруға міндетті. Шын мәнінде, билік пен халыққа ықпалы болатын БАҚ өкілдеріне мемлекет қолайлы жағдай жасауға тиіс. Заңның ең негізгі міндеті де осыдан өрбиді. Сондықтан біз аталған заң жобасын журналистерді кең ауқымда талқылауын қалар едік. Кәсіби мамандардың пікір-ұсынысын енгізу маңызды.

Дархан МЫҢБАЙ,
Мәжіліс депутаты

Журналистің әлеуметтік жағдайы назарға алынса...

Бүгінде барлық қазақ газеттерінің өз сайты бар. Олардың бірқатары Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінде ақпарат агенттігі – портал ретінде тір­кел­­ген. Мұндай порталдарды күн са­йын көптеген материал жарияланады. Рейтинг анықтаудағы кейбір олқылық­тар­ға қарамастан, сайтқа кірушілер саны көбейіп келеді. Демек қазақша контентке сұраныс артып жатыр. Сайт газетке қарағанда ақпаратты жылдам таратады. Аудиториясы да ауқымды. Телевизия өнімін де дайындай алады.

«Jas Qazaq» газетінің бас редакторы Срайыл Смайылдың айтуынша, газет сайтындағы «Jas Qazaq TV» тапсырыс бойынша видеосюжет, ролик, деректі фильм түсіріп жүр. «Тележурналист ре­тін­де де айтайын, сапасы басқалардан кем түспейді. Газеттер жанындағы осындай сайттарды жеке БАҚ ретінде қарастырып, егер олардың рейтингі, күнделікті сайтқа кірушілер көрсеткіші бойынша талапқа сай келіп жатса, неге тапсырыс бермеске? Бұл қазақ­тілді сайт­­тардың материалдық жағдайы­ның жақ­саруына, ең бастысы, олар­дың ақ­парат кеңістігінде бәсекеге қабі­лет­ті болуы үшін көбірек ізденуіне, мем­лекеттік тіл­де сапалы дүниелерді көбі­рек дайындауы­­на ықпал етер еді.

Көптен бері айтылып келе жатқан журналист мәртебесі жөнінде. Қазір біздегі журналистік ұйымдар белсенді емес, әркім өз бетімен жүр. Кейбір елдердегідей, тікелей тілші қауымның әлеуметтік мәселелерін шешумен айналысатын кәсіподақ ұйымы да жоқ. Мен 10 жыл бойы Түркияның мемлекеттік ақпарат агенттігінде («Anadolu») тілші болып жұмыс істедім. Сонда көргенім – бұл елде журналистер кәсіподақтың қолдауына қоса, Үкімет тарапынан көзделген қоғамдық көлікте тегін жүру, музей, көрме секілді мәдениет нысандарына тегін кіру, коммуналдық төлемақы бойынша жеңілдіктерге ие. Әзер­байжанда тек журналистерге ар­­на­л­ған тұрғын үйлер салынып жатыр. Бізде осының бәрі болмаса да, тілші ағайынның баспанаға жеңілдікпен қол жеткізуі және қызмет барысында қо­ғам­дық көлікті тегін пайдалануы сияқты мәселелер оң шешімін тапса, дұрыс болар еді», дейді Срайыл Смайыл.

«Масс-медиа туралы» заң жобасын әзірлеу бойынша құрылған жұмыс тобының мүшесі Жұлдыз Әбділданың айтуынша, заң жобасының қазақша мәтіні пысықтай түсуді қажет етеді. «Атам заманнан тілшілер қосыны деп жүр едік, енді ол «корреспонденттік пункт» болып кетіпті. Калька аударма көп. Мазмұнына келсек, біріншіден, журналистерге карта беру деген түсі­нік­сіз. Фриланста жүрген, белгілі бір ұжымда жұмыс істемейтін журналистер журналист болып саналмай ма сонда? Ол карта «журналистика факультетін бітірген, үш жыл еңбек өтілі бар адамға беріледі екен. Немесе журналистика факультетін бітірмеген жағдайда бес жыл еңбек өтілі болуы керек. Сонда оған дейін «картасыз» журналист бола ма? Аккредиттеуге қатысты да солай. Жур­налистерге еркіндік беру емес, керісінше, оларды көбірек бақы­лау­да ұстауға басымдық беріліп кетпесе екен», дейді ол.

Заң жобасында: «Азамат Қазақстан Республикасының заңнамасында белгі­лен­ген тәртіппен бұқаралық ақпарат құралының редакциясымен еңбек немесе өзге де шарттық қатынастарда болу және кәсіби қызметін жүзеге асыру кезеңінде журналист мәртебесіне ие болады» де­лінген. Сонда уақытша жұмыссыз жүрген журналистің мәртебесі қандай болмақ?

«Егер журналист (бұқаралық ақпарат құралдарының өкілі) аккредиттеу ереже­ле­рiн бұзса не өзiн аккредиттеген мем­ле­кеттiк органдардың, қоғамдық бiр­­­лес­тiктер мен ұйымдардың іскерлік бе­де­ліне нұқсан келтiретiн, шындыққа сәй­кес келмейтiн мәлiметтердi таратса, оның аккредиттелуі күшiн жоюы мүм­­кiн» делінген. Бұл журналистің үкіметті, билікті сынағаны үшін аккредитациядан айы­рылуы мүмкін екенін көрсетпей ме?», деп сұрақ қояды Ж.Әбділда.

«Масс-медиа туралы» заң жобасы­ның тұжырымдамасы қоғамның қызу талқысына түсіп жатыр. Солай болуы да заңдылық. Бастысы – ұсыныстар назарға алынса болғаны. Алдағы уақытта қа­был­данатын заңда журналистің эти­ка­лық-құқықтық нормаларымен қатар әлеуметтік жағдайы да назардан тыс қалмауға тиіс екені жиі айтылып жүр. «Журналистерге сот, прокуратура, ішкі істер, адвокат, нотариус сияқты нақты мәртебе беретін кез келді. Ең алдымен, журналистің жеке мәртебесі туралы қағидаттарды анықтап алып, жаңа заңда нақ­тылап белгілеу керек. Журналист деген кім? Заң бойынша мемлекет оны қа­лай қорғайды? Оны қорғауға кім ке­піл­дік береді? Жаңа заңның ішінде осындай кепілдіктер тура­­­лы мәселе тай­ға таңба басқандай етіп жазылуы қажет». Көпшіліктің пікірі осыған саяды.