Өндірісті өрге сүйремек

Көбіктің көмегі

Stanford university ғалым­дары­­ның есептеуінше, 2021-2022 жыл­дары әлем ғалымдары өз ең­бектерінде жерлесіміздің ашқан ғылыми жаңалықтарына 15 мәрте сілтеме жасаған! Ға­лым­­­­ның танымал болуына ол аш­қан жаңалықтардың өзекті­лігі, ерек­ше маңыздылығы себеп бол­ғаны анық.

Заманауи құрылыста сұра­ныс­қа ие жеңіл бетонның құра­мы­на кіретін газбетон, көбік­бетон материалдары бүгін­де көпшілікке өте танымал. Оның ең басты қасиеті – жеңіл­дігін­­де. Сол арқылы ғи­ма­рат­тар қабырғасының ірге­тас­қа түсетін салмағы азаяды. Екін­шіден, жеңіл бетонның жылу сақ­тағыш қасиеті өте жоға­ры, қыста жылуды далаға жібер­мей­ді, жазда салқын, ыстықтан қор­ғайды. Әлемдік өндіріс­те көбік­тендіргіш материал алюми­ний ұнтағынан алынады. Ол өте қымбат әрі шетелден әкелінеді. Дегенмен қазіргі құрылыста сұраныс жоғары болғандықтан, қымбаттығына қарамастан өзін-өзі ақтайды. Ал көбікті бетон жасау үшін арнайы көбіктендіргіш материал керек. Ол да Еуропада синтетикалық жолмен алынады. Міне, осы шеттен келетін мате­риалдар­ды алмастыратын кол­­лагенді көбіктендіргішті елімізде жасауды біздің ғалымдар көп жылдан бері қолға алған.

Оралдық ғалымдардың ашқан жаңа­лы­ғы – ірі қараны сойғаннан қалған мүйізі мен тұяғын гидролиздік технологиямен өңдеп, калогенді көбіктендіргіш алу технологиясы. Жәңгір хан университетінің ректоры Асқар Нәметов Оралдағы «Күбілей» ет комбинатымен келісіп, қасапханадан қалдық полигонына кетіп жатқан мүйіз бен тұяққа «құда түскен». Қаладағы атақты «Зенит» зауытымен келісіп, мүйіз бен тұяқты гидролиздендіретін қондырғы жасатқан. Оның жобасын университет ғалымдары өздері сызған. Сөйтіп, бір салғанда 40-50 литр сұйықтық шығаратын мини-қондырғы дайын болды. Бұл сұйық 10-15 текше метр бетон шығаруға жетеді.

– Осы технологиямен жаз кезінде студент­теріміз, магистранттарымыз көбік­бетон шығарады. Бұл – жас мамандарға үлкен тәжірибе. Ал шығарған өнім уни­верситеттің өз қажетіне, қосымша шаруа­шы­л­ықтарына пайдаға асады. Аталған өнімді үлкен көлемде шығару үшін инвес­тор керек, – дейді С.Монтаев.

Батыс Қазақстан құрылыс материал­да­ры корпорациясы «ұяшықты бетон» өнімін шығарады. Бұған қажетті көбіктендіргіш материал Еуропадан, Ресей арқылы Италиядан әкелінеді. Аталған қоспаны оралдық ғалымдар өздері жасауға талпынып жатыр. «Қазір зертханалық сынақ жұмысы басталды, жақсы нәтиже берсе, өз технологиямызды әрі қарай дамытып, нақты іске кірісеміз. Жаз шықса, өндірістік тәжірибемізді бастаймыз. Есе­бімізше, оралдық көбіктендіргіштің бағасы шет­ел­дік қоспадан екі есе арзан болады», дейді ғалым.

Кейінгі жылдары Қазақстанда қойдың жүнін пайдалану деңгейі өте төмендеп кетті. Жәңгір хан университетінің ға­лым­дары жүнді құрылыс материалдары бағытында пайдалануға кіріскен. Жо­ғарыда айтылған көбіктендіргіш мате­риалды жүннен алу технологиясы зерт­те­ліп жатыр. Бұл теория жүзінде бар жа­ңалық, ғалымдар енді оны практикада дәлелдемек.

Жасанды топырақтың құпиясы

Оралдық ғалымдар ден қойған тағы бір бағыт – ауыл шаруашылығы саласы. Бұл ретте университет ректоры жер­гі­лік­ті мекемелерге, әсіресе жылыжай­лар­ға барып, басшыларымен сөйлесіп, әріптестікке тартқан. Міне, осы кезде гол­ландиялық технология бойынша кө­кө­ніс өсіретін World Green Company жылыжай қожайындары бір өтініш айтыпты. Компания қызанақ дәнін егетін жасанды «топырақты» Нидерландтан алдырады екен. Соңғы кездегі халықаралық жағ­дай­лар­ға байланысты логистика қиын­дап кеткен әрі бағасы да қымбат. «Осыны жасай аласыздар ма?», депті кәсіпкер. Жергілікті ғалымдар іске кірісіп, түрлі тәжірибе жасайды. Сонда топырақ орнына кәдімгі қой жүні пайдаланылған. Әзірге нәтиже жақсы, өскіндер шығып тұр.

– Шетелдіктер өз технологиясының құпиясын ашпайды. Голландиядан арнайы қораппен келетін жасанды топырақтың құрамын зерттеп көріп, базальтты талшық екенін анықтадық. Оның орнына қой жүнін пайдалану идеясы осыдан туды, – дейді ғалым.

Голландиядан әкелінген жасанды то­пы­рақ бір маусым ғана пайдаланылады. Өйткені оның тұлабойы тамырға толып, өнімі алынған соң қоқысқа тасталады. С.Монтаев осындай ескі материалды алып келіп, 400 градустық пеште қыздырған кезде, өсімдік тамырларының бәрі жанып кетіп, жасанды топырақ тазарып қалған. Оған қайтадан дән ексе, жайқалып шыға келіпті. Яғни ол «топырақ» өңдеуден ке­йін де өз қасиетін сақтап қалады деген сөз. Осының бәрі ғалымдардың игі ісі импор­т ал­мастыру бағытына көше алатынын көр­сетеді.

Қазақстанда қой жүнін пайдалану өте өзекті болып тұр. Жүн өңдейтін зауыттар жоқ. Қазір осы жүнді жылыжай шаруа­шылығында қолдану, құрылыс материал­дарына пайдалану ісін оралдық ға­лымдар жете зерттеп жатыр. Бұл бағыт­ты әбден тексеріп, технологиялық үде­ріс­терді жолға қойып алса, жобаны ком­мер­цияландыруды ұсынбақ.

Қат болған қиыршық тас

Тау түгілі төбесі жоқ Батыс Қазақ­стан мен Атырау облыстарында құры­лыс­қа қажетті қиыршық тас тапшы. Маман­дар­дың есебінше, тек Батыс Қазақстан облысына жылына 1 млн 200 мың тонна қиыршық тас қажет. Ол қазір негізінен Ақтөбе облысынан тасымалданып жатыр. Алайда вагон тапшылығы және тағы да басқа сан сылтаудың кесірінен жылда жол құрылысы тоқтап қалады. Ақтөбеде 1 тонна қиыршық тастың бағасы 2 мың теңге болса, Оралға жеткенге дейін тасымал шығынымен 3-4 есе қымбаттап кетеді. Бұл мәселенің де шешімін оралдық ғалымдар баяғыда көрсетіп қойған. Батыс Қазақстан облысының Тасқала ауданында опока атты таңғажайып топырақ жынысы бар екен. Оның болжанған қорының өзі 60 млн тонна! Міне, осы опокадан сан түрлі өнім алуға болатыны әбден дәлелденген.

– Опока деген – тау жынысы, аз зерт­телген шикізат. Бірақ қасиеті өте жо­ға­ры. Одан жеңіл әрі жылу сақтағыш керамикалық кірпіш, сондай-ақ суды тазартқыш және арзан әрі тиімді табиғи сорбент алуға болады. Оның технологиясын жасап, әлемдік басылымдарға жібердік. Опоканың құрамында мал мен құстың ағзасына қажетті кремний, кальций, магний, темір секілді минералдар бар. Малға, құсқа беріп зерттеп көрдік, нәтижесі өте жоғары болды. Бұл жобаны да ветеринарлық медицина ғалымдарымен бірге жасап, ол туралы шетел журналдарына жарияланды, – дейді С.Монтаев.

Ғалымның айтуынша, опоканың қоры Қостанайда, Түркістан облысында да бар. Сосын осыған ұқсас диотамит деген жыныс Ақтөбеде кездеседі. Шетелде опоканы зерттеген жақсы мақалалар бар, Еуропада, Америка мен Канадада, Үндістан мен Ресейде де бұл тақырыппен көптеген ғалым айналысады. Қазақстан ғалымдары шет­­­елдік әріптестерінің ғылыми ізденіс­те­рінен хабар алып отырады.

Осы опокадан алынатын жасанды қиыршық тас жобасы өзінің өміршеңдігін толық дәлелдеді. Жәңгір хан университеті ұсынған жоба Ғылым комитетінің жанын­да­ғы Коммерциялық технологиялар орта­лы­ғының іріктеуінен өтіп, 45 млн теңге грант ұтып алды. Жобаны жүзеге асыруға 1,6 жыл уақыт берілді. Осы уақыт ішінде ғалымдар жасанды қиыршық тасты өн­ді­рудің барлық алғышартын жасады: өн­дірісте сынап, 200 тонна қиыршық тас­ты шығарып, жергілікті нарықта сатып – өндіріс тізбегінің барлық сатысынан өткізді. Бір қызығы, саудаға шығарылған 200 тонна жасанды қиыршық тас бір күнде сатылып кеткен. Оны түп көтеріп сатып алған «Нұртем» деген фирма «жылына 5 мың тонна қиыршық тас алуға әзірміз» деп мәлімдеген.

– Біз Ғылым комитетінен бұйырған грантқа шағын өндіріске қажетті жабдық­тар сатып алдық. Алайда бұл үлкен өн­ді­ріске жарамсыз. Өзім Қытайға барып, машина жасайтын зауыттарды аралап, жасанды қиыршық тас өндірісіне қажетті жабдықтарды қарап келдім. Жылына 200 мың тонна өндіруге қажетті зауыт ашу арманымыз еді. Ол үшін көп қаржы керек. 2015-2016 жылғы есеп бойынша ол қаржы 1 млн доллардай болды. Әрине, зауыт заманауи болуы керек. Мемлекеттік стандарттарға сай, экологиялық таза, ең­бек қауіпсіздігі сақталған өнеркәсіп болса деп армандаймын. Алайда оған әзірге инвестор табылмай тұр, – дейді ғалым.

Бүгінде осы зауыттың жобасын жергі­лік­ті кәсіпкер Болат Шәкімов қолға алуға тырысып жүр.

Ғылым мен өндіріс арасы

«Ғалымдардың жаңалығы өндіріске неге тез енбейді?» деп сұрадық ғалымнан. «Тәуелсіздік алғанымызға көп болған жоқ қой. Шыны керек, 2010 жылдан бері қарай ғана ғылымға көңіл бөліне бастады. Сол кезде елімізде ауыл шаруашылығы, машина жасау, құрылыс бағыттарына басымдық берілетіні белгіленді. Соның ішінде табиғи ресурстарды тиімді пайдалану технологияларын дамыту деген бағыты біз секілді ғалымдарға арналған», дейді С.Монтаев.

Елімізде нәтиже берген жұмыстарды ком­мер­цияландыру керек деген шешім қабылданды. Ғалымның пікірінше, бұл мемлекет тарапынан жасалған үлкен қадам болды. Одан кейін 2013 жылдан ғылыми дәлелдемеден өткен жобаларды коммерцияландыруға ын­таландыру үшін гранттар бөліне бас­тады. Сол үшін Ғылым комитетінен ар­найы Коммерциялық технологиялар орталығы ашылды.

С.Монтаев басқарып отырған Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті құрамындағы Индустриалды-технологиялық инс­ти­туттың ғалымдары 2010 жылдан бе­рі 10 грант, 1 коммерцияландыру жо­­­­ба­сын ұтып алған. Биыл тағы екі жоба са­рапшылардың іріктеуінде жатыр. Институттың шағын зертханадағы қон­дыр­ғыларының бәрі мемлекеттік грант­тар­ға алынған.

– Қазір ғылымды қаржыландырудың жаңа форматтары ұсынылып жатыр. Бұрынғы формат та жаман емес еді, қа­зір­­гісі тіпті жақсы. Жас ғалым­дарға да грант беріле бастады. Қазір ғылыми жұ­мыстардың нәтиже­сі коммер­циялан­ды­руға жараса, қаржыландырады. Яғни ға­лымдар тек өндіріске енгізуге болатын ғылыми жобалармен айналысады, – дейді ол.

Кейіпкеріміз енді нанотехнология бағытында бағын сынап көргісі келеді.

Жаңалық сан алуан

– Оралда «Стройкомбинат» деген мекеменің керамзит шығаратын үлкен цехы бар. Сондағы әріптестеріміз өткенде бір өтініш айтты. Керамзит өндірісінде қалатын бір қалдық – «керамзит құмы» деп аталады. Ол өте майда, шаң сияқты дисперсті қалдық. Бірақ оның бір ерекшелігі – жылу сақтағыш қасиеті өте жоғары. Осыны зерттеп, кәдімгі құрылыс сұйығына айналдыру мүмкіндігін тексер­дік. Мысалы, қазіргі қолданып жүрген сұйықтың жылу өткізгіш қасиеті өте жо­ғары. Сондықтан кірпіштердің арасын­дағы жігінен суық өтеді, оны «суық өткізетін көпір» деп атайды. Кірпіштен салынған ғимарат дегенмен, осы жігінің кесірінен қабырғаның жылусақтағыш қасиеті бірнеше есе кемиді. Қазір керамзит құмын зерттеп, оны кірпіш қалаған кезде пайдаланатын сұйықтық орнына пайдалануды ұсындық. Мұның бәрін тәжірибеден өткізген соң кәсіпорындарға нақты ұсыныс береміз, – дейді ғалым.

Қазақстан бүгінде мал және құс шар­уа­шылығына қажетті биобелсенді қоспаларды шетелден сатып алады. «Орал­да бордың мол қоры бар. Ол де­геніңіз кальций ғой! Шетелден алып жүрген қоспаларды өзіміз де жасай аламыз. Шетелдік қоспалардың құрамында ми­нералдар жетіспейді, толық құрамы белгісіз. Әрі өте қымбат. Ал бізде оларды алмастыратын шикізат көп. Сондықтан Ғылым комитетіне ұсынып отырған жобамыздың бірі осы бағытта болмақ», дейді кейіпкеріміз.

Бір қызығы, мұндай қоспалар екі түрлі мақсатта қолданылады. Біріншіден, мал мен құс ағзасына аса қажетті дәрумен ретінде пайдаланылса, екіншіден, олар ауырмас үшін алдын ала берілген минералды қоспалар сорбент арқылы жануар ағзасындағы зиянды заттарды шығарып жібереді.

– Өткенде бізге «Құмық» деген шаруа қожалығының жетекшісі келді. Мал бордақылаумен айналысатынын айтты. Мал тез қоңдану үшін берілетін түрлі дәрі, препараттардың баламасын сұрады. Біз оның ауласындағы малдың қанын алып тексердік. Сөйтіп, опоканың негізінде дәруменді-минералды таза табиғи қоспа жасадық. Тіпті дәрілік өсімдіктер, жусан қостық. Ол үшін жусанды алғашқы қар жауғаннан кейін жинадық. Міне, біздің осы қоспамыз керемет нәтиже берді! Бір айдан кейін жануарлардың қанын тексеріп, ағзадағы патогенді микротоксиндер тазарғанына көзіміз жетті. Яғни біз жасаған биоқоспа әрі пайдалы, әрі емдік-шипалы қасиетін көрсетті. Қазір бізді өзге де фермерлер, әсіресе сауын сиыр ұстайтын ферма иелері мазалай бас­тады. Өйткені са­уын сиырдың ағзасында үнемі кальций тапшылығы болады екен. Әлбетте, біз оларға да қажетті биоқоспаны жасап береміз деп отырмыз. Бұл жұмыс енді алға басып келе жатыр. Бір мекеме осыны әбден тәжірибеден өткізіп, «мынау жақсы, пайдасы дәлелденген» деген баға берсе, онда біздің жұмысымыз алға қарай жанданады. Бұл жаңалықтарды сөреге салып қойғаннан не пайда? – дейді кейіпкеріміз.

Жылдан жылға елімізде су тапшылығы анық байқалуда. Университеттің агрономия факультетінің тапсырысымен С.Монтаев опока негізіндегі сорбенттердің көмегімен тұздылығы жоғары жерасты суын тазартып, мал шаруашылығына пайдалану жобасын жасап шыққан. Екінші мәселе – даладағы өзен-көлдегі судың құрамында неше түрлі бактерия, патогенді заттардан тазарту жобасы зерттелуде. Сондай-ақ Жәңгір хан университеті шыны қалдығын өңдеп, ерекше кірпіш шығаратын жобаны да ұсынып отыр. Бұл жоба экологиялық ерекшелігімен құнды: әдетте қажетсіз болып, қоқысқа төгілетін шыны қалдығы толық өңделіп әрі құм шикізаты үнемделетін болады.

«1985 жылы аспирантураға түскен едім. Содан бері ғылым майданында жүр екенмін. Шынымды айтсам, «Әлемдегі ең беделді ғалымдардың 2 пайызы» рейтингіне енген хабарды алғаш естігенде сенген жоқпын. Әлдебір алаяқтардың ісі ме деп күмәнмен қарадым. Кейіннен бәрі анықталған соң қуанғаным рас. Бұл жаңалық маған үлкен мотивация берді. Өзімнің өткен жолыма талдау жасап, ойлансам, ғылыми ізденісімнің бағыты сан алуан, әр саланы қамтиды екен. Шетелге танымал болғаным да содан шығар», дейді Сәрсенбек Әлиәкбарұлы.

Батыс Қазақстан облысы