Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Мыңжасардың әкесі Маңғытай мен шешесі Сәлима тоғыз перзент сүйген (алты ұл, үш қыз). Жетінші перзенті Мыңжасар 1937 жылдың 23 желтоқсанында Түркістан облысы Отырар ауданы Маяқұм ауылында туған. 1946 жылы Жетісай ауданында «Қызыл таң» мектебін аяқтап, сол жылы Шымкенттегі өнеркәсіп техникумының механика бөліміне оқуға түседі. Техникумда оқып жүріп ән жазып, композитор Е.Брусиловскийге хат жолдап отырған. Техникумды бітірер шақта Композиторлар одағынан хат алады. Бұл хатта «Қымбатты Мыңжасар Маңғытаев, талабың жақсы, әнің шикі. Ән жазуды тастама. Бірақ техникумды бітір! Е.Брусиловский» деп жазылған-ды. Мыңжасар атақты адамнан осындай хат алғанына қатты қуанады.
М.Маңғытаев Шымкент өнеркәсіп техникумын бітірген соң, Алматы қаласындағы Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясына оқуға түсу үшін (композиторлық мамандыққа) құжат тапсырады. Оқуға аталған мамандық бойынша жалғыз өзі қабылданады. Бір өзін оқыту мүмкін болмағандықтан, дайындық курсына және Опера және балет театрының жанынан ашылған хор студиясына қабылданады. Келесі жылы тағы бір талапкер Теміржан Базарбаев келеді. Екеуі композиторлық мамандығын профессор Құддыс Қожамияровтың класында 1965 жылы бітіріп шығады. Консерваторияда оқып жүріп күрделі шығармалар жазады. Еңбек жолын Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің өнер басқармасында аға инспектор ретінде бастайды.
1971 жылы КОКП Орталық Комитеті Саяси бюросының қаулысы негізінде арнайы комиссия құрылады. КСРО Композиторлар одағының бірінші хатшысы Т.Хренников бастаған кіл мықтылар одақтық республикалар композиторларының талантын анықтау мақсатымен іссапарға шығады. Бұл топ Қазақстанға да келеді. Қазақстан композиторлар одағына мүше азаматтар жиналады. Одақтан келген комиссия оларға түрлі тақырыпта музыка жазуды тапсырып, оны орындауға белгілі бір уақыт береді. Белгіленген уақыт аяқталған соң, комиссия мүшелерінің бірі пианиноға отырып тексереді. Комиссияның бір мүшесі музыка жазылған қағаздарды қажетсінбей шетінен лақтыра береді. Әлден соң бір шығармаға көңілі толып, «мына шығарма кімдікі, аты-жөнін неге жазбаған?» – деп таңғалып әрі қуана тіл қатады. Сол жердегі композиторлар бірауыздан Мыңжасар Маңғытаевтікі екенін айтады. Содан М.Маңғытаев КСРО Композиторлар одағының жетекшісі Тихон Хренников пен басқалар қол қойған Құрмет дипломымен марапатталады.
Артынша Мәскеуге шақырту алып, КСРО Композиторлар одағының хатшылығына тағайындалады. Баспана мен қызметтік көлік беріледі. Бұл қызметті алты ай ғана істейді. Алматыда қалған отбасы жағдайына байланысты елге қайтуға тура келеді. Сөйтіп, елге келген соң Қазақстан композиторлар одағының хатшысы болып тағайындалады.
Мыңжасар Маңғытаев қалам тартпаған музыка жанры жоқ. Оңтүстік топырағынан нәр алып өскен қайталанбас дарын бір ғана «Құлагер» симфониялық шығармасымен қазақ музыка мәдениетінде ерекше құбылыс болып танылды. 1976 жылы шығармалары одақтық байқаудан сүрінбей өтті. М.Лермонтов атындағы орыс драма театрының әртісі И.Вавиленко: «Құттықтаймын! «Құлагер» симфониясы қазақ кәсіби музыкасының шеңберінен шығып кетті», десе, Тихон Хренников «Қазақ музыкасы еуропалық деңгейге жетті» деп құттықтаған-ды. Ол музыка өнерінің барлық жанрын толықтыра отырып, Қазақстанның кәсіби музыка өнерінің дамуына зор үлес қосты.
Мыңжасар Маңғытаев өзіне дейінгі Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Ахмет Жұбановтардан бастау алатын күрделі жанр – опера, ән-романс, симфония, оратория, кантата жазды әрі аталған көрнекті тұлғалардың жолын жалғастырды. Оның хорға арналған шығармаларынан қазақ даласының болмысы сезіліп тұратын. «Елім менің» ораториясы, «Замана», «Атамекен Түркістан», «Қаратау әуендері» кантаталары, «Құлагер», «Арман», «Ақтолғай», «До мажор» симфониялары, «Қозы мен Баян», «Желтоқсан» симфониялық поэмалары биік кәсіби шеберлігін танытты. Сондай-ақ хор капелласына арналған «Бақыт ордасы», «Ақсақ құланы» мен «Отырар сазы» оркестріне арналған «Жайлауда», «Ырғақты», «Төгілмелі», «Маржан шашу», «Көктем» поэмалары мен «Концерттік күй», «Элегия» атты аспаптық шығармалары, «Аққудың айырылуы» төрт бөлімді ән топтамасы ұлттық музыканың қоржынына қосылған үлкен олжа. Өмірінің соңында Қадыр Мырза Әлінің сөзіне жазылған, бірақ әлі лайықты бағасын алмаған «Отырар шайқасы» операсы өз алдында бір төбе. Оның бұдан басқа «Бәйшешек», «Көкжиек» көркем фильмдеріне және Қаныш Сәтбаев туралы деректі фильмге, «Қожанасыр сәулетші», «Әулие есек», «Үш түлек» мультфильмдеріне музыка жазды. Бұл шығармалар – әлемдік деңгейдегі музыкалық сахналардың төл туындылары.
М.Маңғытаев – жанры жағынан, күрделілігі мен саздылығы жағынан жоғары деңгейдегі Моцарт, Бетховен, Бах, Глинка сынды композиторлардың жолын жалғай алған қазақтан шыққан санаулы өнер иелерінің бірі. Композитор соңына 300-ге тарта мұра қалдырды. Олардың ішінде кең тараған «Ақмаржан», «Алғашқы махаббат», «Сағындым сені», «Сағыныш» әндері бар.
Композитор шығармашылық жолында Қ.Қожамияров, С.Мұхамеджанов, Е.Рахмадиев, Б.Жұманиязов, Б.Байқадамов, Н.Тілендиев, И.Жақанов сияқты композиторлармен, ақын Н.Шәкенов, Н.Әлімқұлов, Қ.Аманжолов, С.Мәуленов, Т.Молдағалиев, Қ.Мырза Әлі, С.Асанов сынды ақындармен, Е.Серкебаев, Р.Бағланова, Б.Төлегенова, З.Қойшыбаева, Л.Төлешова, Н.Нүсіпжанов сынды дара әншілермен шығармашылық байланыста болды. Олардың М.Маңғытаев шығармашылығы, адамгершілік қасиеттері, мінез-құлқы, дара таланты жайлы айтқан ойлары, берген бағалары композитордың тұлғалық келбетін айқындай түседі.
Осы күні өнер сахналарында М.Маңғытаевтың шығармалары үзілмей орындалып келеді. Бұл музыка әлемінде мың жасауға бағыт алған композитордың өлмес шығармаларындағы ұлттың асқақ рухын аңғартса керек. Әлемдік сахналарға лайықты мұра қалдырған композитор М.Маңғытаев – қазақтың музыка тарихында қайталанбас дара қалпымен келер ұрпақты таңдай қақтыра береді. Халық сүйікті перзентін ұмытпайды. Есімін мәңгілікке қалдыру туралы әріптестері талай мәрте мақала жариялады.
Кезінде Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының әкімі болған Омарбек Нұржанов Мыңжасарға: «Сіз оқыған мектепке атыңызды берсек деген ойымыз бар. Міңке, не дейсіз?» – дегенде, кішіпейіл сазгер тосылыңқырап барып: «Айналайын, ниетіңе, ұсынысыңа рахмет! Ойланайыншы», дейді. Содан елде бір-екі күн жүріп Алматыға қайтады. Арада екі жұмадай өте әкім О.Нұржанов телефон соғып қайта сұраса, Мыңжасар ағамыз: «Әй, Омарбекжан-ау, алдымен өліп алайыншы!» – деп күлген екен.
2011 жылдың 5 желтоқсанында Мыңжасар аға жетпіс төртке қараған жасында бақилыққа озды. Қабырғасы қайысып соңында елі қалды.
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әшірбек Сығайдың кезінде «Мырзашөлден түлеп ұшқан еді...» Қазақстан халық әртісі Нұрғали Нүсіпжановтың «Мақтааралдан шыққан композитор Мыңжасар Маңғытаевтың есімі ұмыт қалмауға тиіс», Парламент Мәжілісінің депутаты болған марқұм Мырзагелді Кемелдің «Талантты қадірлейік», Жетісай ауданының Құрметті азаматы Тойым Жүністің «Өте орынды және әділетті болар еді» деген мақалалары баспасөз беттерінде жарияланып, композитордың есімін насихаттап, құрмет көрсету мәселесі көтерілген болатын. Нұрғиса Тілендиев «Егемен Қазақстан» газетіне берген «Аманат жүгі» атты сұхбатында Мыңжасар Маңғытаевтың еңбегін жоғары бағалады.
2016 жылы 14 қарашада Б.Төлегенова, Н.Нүсіпжанов, А.Мұсақожаева, Б.Баяхунов, Н.Үсенбаева, Т.Мұхамеджанов, С.Маңғытаева Түркістан облысының сол кездегі әкімі Ж.Түймебаевтың атына хат жолдап, көрнекті композитор Мыңжасар Маңғытаевтың еңбегін ескеріп, оны ұлықтау мақсатында мәдени мекемелерге есімін беруді сұраған.
Қазақ музыка мұрасының қара нары, ұлттық саз өнерінің саңлақ суреткері, киелі Отырар жерінен түлеп ұшқан мұзбалақ перзент Мыңжасар Маңғытаев, шын мәнінде, қасиетті өнердің қаршығасы еді. Ол музыканың сан саласына қалам тартты және оның қай-қайсысы да қазақ ұлтының жанымен үндесіп, болмысымен астасып жатты. Оның күрделі симфониялары, оратория-кантаталары, тынысы кең романстары, спектакльдерге жазған сиқырлы музыкалары, хорға арналған поэмалары, опералық туындылары өмір өзегімен, заман лебімен, жаратылыс сұлулығымен жымдасқан жақұт дүниелер. Арнасы кең композитордың «Іздедім сені», «Қарагөз», «Ақмаржан» сынды әндері ән сүйер қауымның аузында жиын тойдың төрінен түспеген туындылар.
Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, білікті профессор М.Маңғытаев кіндік қаны тамған жеріне жиі келетін. Жайдары жүзінен мейірім моншағы төгіліп тұратын. Сабырлы мінезінен майда самал ескендей сезілуші еді. Салмақты сөзі, жағымды үні ішкі әлемінің тазалығы мен қарапайым қалпын танытып тұратын-ды. Талай-талай өнер байқауында байыпты ойын, парасатты пікірін айтып, дарын иелеріне шын жанашырлық көрсете білген кең жүректі, біртуар азамат еді-ау!
Алмас БЕЙІМБЕТҰЛЫ,
М.Маңғытаев атындағы
№ 43 жалпы орта мектептің мұғалімі
Түркістан облысы,
Жетісай ауданы
