Қоғам • 12 Сәуір, 2023

Жапон тұтқындарын зерттеуші

499 рет
көрсетілді
4 мин
оқу үшін

1992 жылы елімізге қонаққа келген жапон принці Такемура Қазақстан Президентінен жапон тұтқындарының Қазақ даласында қалған қабірлері туралы деректерді сұрайды. Сол кезде әскери тарихшы Асқан­бек Сапарұлын кездесуге шақырады. Тарихшы Жапон елінің Қазақ топы­рағындағы әскери тұтқындарының қабірін іздестіріп тауып беруге сөз береді. Соғыс ардагері, әскери тарихшы Асқанбек Сапарұлы «Қазақ жеріндегі жапон бейіттері» атты кітап жазып, жапон елінің зиялылары мен туыс-туғандарының қабірін іздеп әлекке түскен жапондықтарға үміт отын сыйлап еді.

Жапон тұтқындарын зерттеуші

Біз бас сұқ­қан Алматы қаласының Мемлекеттік архивінің жеке қорлар және құжаттық топтамалар бөліміндегі 419 қор тізімінде әскери тарихшы Асқанбек Сапарұлы Алданазаровтың архивке тапсырған материалдары сақтаулы тұр. Ол – алтын сәулелі күншығыс орде­ні­мен марапатталған Орталық Азия­дағы тұңғыш адам.

Жер-жаһанға уытын жайған сұрапыл соғыс Асқанбек Алданазаровты да ай­на­­лып өткен жоқ. 1942 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс басталарда Асқанбек Сапарұлының 6 жылдық білімі бар еді. Ол соғыс жолдарын Сталинградтан Потсдам­ға дейінгі аралықта өткізіп, де­не­сінің 11 жерінен жарақат алды. Со­­ғыс аяқталған соң ол Ленинград уни­вер­си­тетінің тарих факультетінде жоға­ры білім алады. Одан соң Жоғары офи­­цер­лік мектебін әскери мамандығы бо­йын­ша бітіріп, зымырандар бөлімінде әс­кери қызметте болып, зымырандар бри­­гадасының командирі қызметін атқа­рады.

япвоачр

1968 жылы денсаулығына бай­ла­­ныс­ты­ запасқа шығып, медицина­ инс­­­титутын­да оқытушылық қыз­ме­ті­­мен қатар Қазақ мемлекеттік уни­вер­­­­ситеті тарих факультеті сырттай бөлі­­мінің дека­ны қызметін атқарады. А.Алданазаров қызметінің елеулі бөлігін жапон тұтқындарының қабірін зерттеуге арнады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңес одағының тұтқынында болған 600 мың жапонның 58 мың 900-і Қазақстан аумағына жіберіліпті. Күншығыс елі тұтқындарының қай жерде, қай мекенде, қалай жерленгенін зерттеген бірден-бір ғалым, тарихшы біздің кейіпкеріміз –Асқанбек Алданазаров.

1994 жылы сәуір айында Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жапонияға сапарлай барғанда Асқанбек Са­пар­ұлының кітабын сол кездегі премьер-министр Косокаваға сыйға тартады. Дәм-тұзы қазақ даласында таусылып, осында жерленген жапон әскери тұтқындарының зираты олардың туыс-туғандары мен бауырластары үшін құнды дерек көзіне айналады. Күн-түн демей зерттеудің арқасында Қазақстанның 11 облысынан жапон тұтқындарының 58 900 қабірі табылды. Тұтқындардың ең көп жерленген өңірі – Қарағанды облысының Спасск қаласы екен. Ол жерде 245 жапон­­ тұтқынының сүйегі жатыр. Қа­­бір­­дегі адамдар үш қабат бойынша жерле­ніпті. Ең астында ату жазасына ке­сілген бай-кулактар, оның үстінде халық жаулары, жоғары қабатта әскери тұтқындар. Зерттеу барысында аты-жөн­дерін қалпына келтіріп, анықтау үшін Асқанбек Сапарұлы Мәскеудің Пре­зиденттік мұрағатында арнаулы зерт­теу жүргізеді.        

Осындай ыждағаттылықтың арқасын­да Асқанбек Сапарұлы берген уағ­дасын орындап, өз міндетін адал ат­қарады. Оның «Естелік кітабы» жапондық­тардың қолына тиісімен ондағы жұрт бірі атасының, енді бірі әкесінің, ағасының мүрдесін қазақ даласынан іздеп, сұрау сала бастайды. Осылардың бәріне жөн сілтеп, жол көрсеткен де Асқанбек Ал­даназаровтың өзі болды. Ол сол кездегі жапон императорының жарлығы бойын­ша атаулы орденмен марапатталды. Төккен тері текке кетпегені осы шығар.

Сонымен қатар ол ел терри­тория­сын­дағы поляк әскерлерінің жерленген орын­дарын анықтап, Польша елінде жерлен­ген Қазақстанның 133 жа­уын­ге­рінің қабірін де табады. Бұл да –  Асқанбек Сапарұлының әскери тарихшы­ ретінде еліне қосқан үлесінің бір пара­сы.­ Соғыс кімдердің жүрегіне жара сал­мады дейсіз. Ал алыста, айдалада, жат­ жерде сүйегі қалған боздақтардың қабірін тапқан кісіге көрсетілген құрмет те шексіз болса керек.